Қазақстан тарихында Қазақ хандығы дәуірі деп аталатын кезеңге XV

 

Қазақстан  тарихында  Қазақ  хандығы  дәуірі  деп  аталатын  кезеңге  XV 

ғасырдың  ортасы  мен    XIX  ғасырдың  бірінші  ширегі  аралығы  жатады.  XV 

ғасырдың  ортасында  Керей  мен  Жәнібек  хандардың  басшылығымен  Қазақ 

хандығы құрылады. Ол мемлекет қазақ жерінде сақ дәуірінен бері жалғасып келе 

жатқан  мемлекеттіліктің  жалғасы  және  қазақ  халқының  ұлттық  сипаттағы 

мемлекеті  болып саналады.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Үш  жарым ғасырдан астам өмір  сүрген Қазақ хандығы дәуірі өз 

ішінде  екі  үлкен  тарихи  кезеңге    бөлінеді.  Біріншісі  -  бір  орталықтан 

басқарылған  кезең,      екіншісі  -    бытыраңқылық  кезең  деп  аталады. 

Бірінші  кезеңге  хандық  құрылғаннан  1715  жылы  Тәуке  хан  қайтыс 

болғанға  дейінгі  аралық  жатса,  ал  екінші  кезең  1715-1824  жылдар 

аралығын қамтиды. 

Жәнібек 

пен 

Керей 

сұлтандар 

Әбілқайыр 

ханнан 

бөлініп, 

жүректерінде 

азаттық 

пен 

бостандықтың  жалыны  жанған  елін 

ертіп, Батыс Моғолстанның Шу мен 

Талас 

өзендері 

аралығындағы 

Қозыбасы  аймағына  қоныстанған. 

Осындай  тарихи  оқиғаның  бастауы 

болған  бұл  шежіреге  толы  өңірдің, 

тауы  мен  тасы,  әрбір  басқан  жері 

аңыз  бен  өткен  кезеңдерден  сыр 

шертеді. Тоғыз жолдың торабы Ұлы 

Жібек 

жолының 

бойында 

орналасқан  Әулиеата  өңірі  қазақ 

мемлекеттігінің  қалыптасуы,  оның 

әлеуметтік,  экономикалық,  мәдени  -

рухани  орталықтарының  қайнар 

көзі  болды.  Қазақ  хандығының 

құрылғанына  550  жыл  толатын  

көштің  басын  бастайтын  торқалы 

тойды  Қазақ  хандығының  туын 

тіккен 

өңірі 

Жамбыл 

облысы 

іргесіндегі  Қозыбасы  шоқысында 

атап  өту,  тарихи,  ғылыми  тұрғыдан 

алғанда құптарлық жағдай. 

Кесей  мен  Жәнібек  1465  жылы  алғашқы  хандықты 

құсды,  қазақтыо  мемлекеттілігініо  тасихы  тпл 

кезден 

баттау 

алады. 

Бәлкім 

пл 

бүгінгі 

шекасатындағы,  бүкіл әлемге птынша танымал әсі 

беделді,  пты  ұғымныо  қазісгі  мағынатындағыдай 

мемлекет  бплмаған  да  шығас.  Бісақ  бұлай  дер  тпл 

кезеодегі  батқа  да  баслық  мемлекеттес  тусалы  да 

айтуға  бплады.  Ео  маоыздыты,  тпл  кезде  пған  негіз 

қаланды,  біз  –  бабаласымыздыо  ұлы  іттесініо 

жалғаттысушыласымыз.  

                                                    

       Қазақттан Псезиденті                                                   

Н.Ә Назасбаев 

         63.3(5Қаз)       Аяған, Б. Ғ. Қазақ хандығы тарихы :  

          А99           құрылуы, ӛрлеуі, құлдырауы [Мәтін] / Аяған  

                            Б. Ғ., Әбжанов  Х. М., Исин А. И. - А. :     

                            Сӛздік-Cловарь, 2011. – 320 б. 

 

         Кітап бүгінгі елдігіміздің тамырын құрайтын Қазақ хандығының 

тарихына  арналған.  ХV-ХІХ  ғғ.  Қазақ  хандығы  орталықтанған 

мемлекет  болды.  Осы  жылдары  қалыптасқан  қазақ  елінің  шекарасы, 

тілі, салт-дәстүрі мен мәдениеті сол қалпында Үшінші мыңжылдыққа 

жетті.  Басылымда  Қазақ  мемлекетін  құру  мен  нығайту  жолында 

күрескен  ірі  тарихи  тұлғалар  мен  кӛрнекті  ӛнер  адамдарының  орны 

айшықталады.  Бұл  еңбектің  мазмұны  ұлттық  мемлекеттілікті 

негіздеуге бағытталған. 

       Кітап  құрылымы  кӛпшілік  оқырмандар  сұранысына  сәйкес 

үлгімен  жасалды.  Әдеттегідей  ауыр  сілтемелер  қолданылмайды, 

тақырыпқа 

байланысты 

ғылыми 

түсініктер 

мен 

қылқалам 

шеберлерінің туындылары, карталар мен кестелер берілді. 

«... Қазақ хандығының құрылуы 

Қазақстан тарихы үшін белесті кезең... 

Бұл оқиғаның саяси һәм қоғамдық мән-маңызы 

Қазақ хандығының Орталық Азиядағы 

түңғыш ұлттық мемлекет болғандығында жатыр». 

Н.Назарбаев 

63.3(5Қаз)      Әбілқайыр хан [Мәтін]. - [Толық., 2-ші  

 Ә 20          бас.] - А. : Арыс, 2010. – 344 б.  

 

     Қазақ  халқының  басына  түскен  ең  ауыр  кезең  -  «Ақтабан 

шұбырынды».  1723  жылы  оңтүстік-шығыстан  Жоңғар  әскерлері 

қазақтарга соғыс бастап, кӛптеген жерлерді басып алды. Ұлы жүз 

қазақтары  батысқа,  Орта  Азия  жағынан  кетуге  мәжбүр  болды. 

Жоңғарлар  Еділ  қалмақтарының  арасында  жасырын  келіссӛздер 

жүргізіп,  күшті  біріктіріп,  қазақ  жерін  жаулап  алуды  ойлады. 

Жоңғар  әскерлері  Кіші  жүздің  жеріне  кіріп,  Ембі,  Сағыз,  Ойыл, 

Торғай ӛзендеріне дейін жетті. Кіші жүз ханы жаудың ортасында 

тұрды.  Елдің  басына  түскен  ауыр  қиын-қыстау  шақта  әскери 

күшін  біріктіріп,  жауға  қарсы  күреске  шықкан  адам  -  Әбілқайыр 

хан болды. 

 63.3(5Қаз)      Абылай хан [Мәтін] : энциклопедия                         

  А16           / бас. ред. Б. Ӛ. Жақып. - А.: Қазақ  

                    энциклопедиясы, 2013. – 656 б. : сурет. 

 Энциклопедия  18  ғасырда  ғұмыр  кешкен  ұлы  хан,  дарынды 

әскери  қолбасшы,  кемеңгер  мәмілегер  Абылай  ханның  қазақ 

халқының басынан ӛткен зор-зобалаң замандағы қазақтың елдігін 

сақтап  қалудағы  тарихи  рӛлі  және  ұлтты  ұйыстырып,  біріктіру 

мақсаты  жолында  ӛзінің  бүкіл  күш-жігері  мен  ақыл-парасатын 

сарп еткен саяси қайраткерлік әрі мемлекеттік істеріне арналған. 

Энциклопедияда болашақ ханның бозбалалық шағынан ержетіп, 

есейіп-толысқан кезі, абыройы мен айбыны артып, ӛскен ортасы 

мен  сұлтандықтан  хан  дәрежесіне  дейінгі  кӛтерілген  ӛмір 

соқпақтары,  Абылайдың  арғы  ата-бабалары  мен  одан  тараған 

ұрпақтары  мен  үрім-бұтақтары,  тұстас-замандастары,  елі  мен 

жерін  жат  жұрттықтардан  қан  кешіп  жүріп  қорғаған  үзеңгілес 

жаужүрек  батырлары,  ел  болашағының  қамын  жеген  ақылгӛй 

даналар  мен  билері;  қазақ  халқының  тәуелсіздігі  жолында 

Абылай ханның ұстанған ӛмірлік  мақсат-мұраты жолында күрес 

жүргізген  ілгері-кейінді  ел  басылары,  қаһарман  ерлер  және 

ханның  ӛмірі  мен  еңбегі  жайында  қалам  тартқан  ақындар  мен 

жазушылар, ғалымдар мен зерттеушілер, сондай-ақ Абылай ханнан 

кейінгі ұрпаққа мұра болып қалған жер-су аттары, т.б. қамтылған. 

 

 

63.3(5Қаз)      Сұлтанов, Т. И. Қазақ мемлекеттілігінің    

С89              құрылуы [Мәтін]. Қазақ хандығының тарихы /  

                      Тұрсын Сұлтанов. - А. : Мектеп, 2008. - 160 б.  

Қасым  ханның  тұсында  қазақтар  ұлан-

ғайыр  байтақ  далада  ӛз  билігін  толық 

орнықтырды. 

Бұл 

кездегі 

хандықтың 

шекарасына  оңтүстікте  Сырдарияның  оң 

жағалауындағы 

Батыс 

Түркістан 

қалаларының  кӛбі,  оңтүстік-шығыста  тау 

баурайы  мен  Жетісу  даласының  кӛп  жері, 

солтүстік  пен  солтүстік-шығыста  Ұлытау 

мен  Балқаш  кӛліне  дейінгі  аймақ  пен 

Қарқаралы  тауының  сілемдері,  солтүстік-

батыста Жайыққа дейінгі жерлер кірді.

 

Қасым 

хан 

тұсында 

әжептәуір 

нығайғанымен,  Қазақ  хандығы  алайда 

орталықтанған  тұрақты  мемлекет  бола 

алған жоқ. Бұл Қасым  хан ӛлгеннен кейінгі 

сұлтандар  арасындағы  алауыздық,  ӛзара 

қырқысудан да анық кӛрінді. Бұл алауыздық 

әсіресе  сыртқы  саяси  жағдай  қолайсыз 

болып  тұрған  кезде  хандықтың  хал-

ахуалына  кері  әсерін  тигізді.  Қазақ 

билеушілеріне  қарсы  Мәуереннахрдағы 

ӛзбек  хандары  мен  Яркенд  хандығы 

әміршілері  —  моғолдар  билеушілерінің 

(Шығыс 

Түркістандағы 

кӛшпелі 

шағатайлықтарды  осылай  атаған)  одағы 

қалыптасты.

 

Ш.Ш.  Уәлиханов  атындағы  Тарих  және  этнология 

институтының 

ғылыми 

қызметкерлері 

даярлаған 

«Қазақ 

мемлекеттілігінің тарихы (ежелгі және ортағасырлық кезең)» атты 

бұл  кітап  қазақ  жерінде  шаңырақ  кӛтерген  мемлекеттік 

құрылымдардың  арасындағы  байланысты  анықтауды  кӛздеген 

арнайы  зерттеу  болып  табылады.  Кітап  авторларының  ортақ 

тұжырымы бойынша, қазақ мемлекеттілігі – қазақ даласында кӛне 

замандардан  бері  түрлі  тарихи  кезеңдерде  тарих  сахнасына 

кӛтеріліп, уақыт ӛте жаңа мемлекеттік құрылымдарға ығысып жол 

беріп  отырған  мемлекеттердің  табиғи  жалғасы  әрі  мұрагері. 

Мұндай  тұжырым  -  Отан  тарихын  зерттеу  және  баяндау  ісінде 

орын  алып  келген  кемшіліктерді  (мәселен  ірі  тарихи  үрдістер  мен 

оқиғалар  арасындағы  логикалық  байланыстың  әлсіздігі)  жою 

бағытында жасалған батыл қадам. 

Еңбек,  Отан  тарихының  тылсым  сырларын  білуге  құштар 

оқырманға,  тарих  пәнінің  оқытушылары  мен  студент  жастарға 

арналған. 

 63.3(5Қаз)       Қазақ мемлекеттілігінің тарихы  

  Қ17              [Мәтін] : (ежелгі және ортағасырлық       

                      кезең). - А. : Адамар, 2007. – 432 б.  

"

Қазақ  тарихының  әліппесі"  —  уақыт  жӛнінен 

алғанда,  қазақтағы  ең  алғашқы  тәуелсіз  тарих  кітабы 

болды.  Егемендіктің  екінші  жылы  ғана  —  ұлттық 

мамандар  жаппай  ескіге  бет  бұрғанымен,  ӛткенді 

жаңаша  зерделеген  жекелеген  еңбектер  бой  кӛрсете 

бастағанымен,  жалпы  тарих  кітабы  жазыла  қоймаған. 

Ұлттық  сана,  тәуелсіз  кӛзқарас  ӛз  алдына.  "Қазақ 

тарихының  әліппесі"  осы  зәрулікті  дер  кезінде  ӛтеген 

және  қай  уақытта  да  мән-маңызы  кемімейтін  еңбек 

болып шықты

. 

 63.3(5Қаз)    Мағауин, М. Қазақ тарихының әліппесі  

  М12          [Мәтін] : деректі толғам / Мұхтар    

                    Мағауин. - А. : Мектеп, 2008. – 240 б. :               

                     сурет. 

 

 

. 

63.3(5Қаз)    Жұмаханов, Т. Қазақ хандығы [Мәтін]. [2 бӛлім :  

Ж87          Ұлы кӛш : ХУ- ХУ1 ғасырлар] : Қазақстан балалар        

                   энциклопедиясы / Жұмаханов Тілеухан, Жұматаев     

                   Бақыт. - А. : Аруна, 2010. – 224 б. : сурет. 

 

 

Құрметті оқырмандар! 

         

"Аруна" 

баспасы 

"Қазақ 

хандығы" 

томының II бӛлімін ұсынады. Қазақ және орыс 

тілдерінде  жазылған  бұл  кӛркем  суретті 

туындыда 

Орталық 

Азиядағы 

XV-XIX 

ғасырлар 

аралығындағы 

қоғамдық-саяси 

жағдай,  тарихи  тұлғалардың  ӛмір  жолдары 

мен атқарған істері қызғылықты баяндалған. 

Тарихтың  тоң  басқан  тылсым  қойнауынан  әлі  толық 

аршылып болмаған Сарайшық сынды алып шаһардың шежіресі 

— білсем, кӛрсем дейтін сәулелі ұрпақтың кӛңіл түпкірінде әр 

уақытта  ұялап  жататыны  ақиқат.  Бүгін  сол  олқылықтың  бір 

бұрышы  қаланғандай  —  "САРАЙШЫҚ:  БИЛЕУШІЛЕРІ  мен 

БАТЫРЛАРЫ"  атты  танымдық  кітапты  ойлы  оқырманға  арнап 

ӛрісті  сапар,  даңғыл  жол  тілеп,  үкілі  үмітпен  ӛздеріңізге 

ұсынып отырмыз. 

Кітаптың  әр  жүрекке  жол  тауып,  санасына  сәуле 

түсіретініне  сенімдеміз. 

63.3(5Қаз)        Сарайшық билеушілері мен  батырлары:         

С22           жинақ / құраст. Қ. Орынғали. - А. : Арыс, 2004. – 320 б. 

Бүгінде біздің еліміз барлық 

таяу мемлекеттермен 

көпғасырлық достық және 

тату көршілестік 

дәстүрлерін сақтап отыр. 

Осы қарым-қатынасты 

әрдайым сақтағанымыз 

жөн. 

                      

           Н.Ә. Назарбаев