Қазақстанда өсетін алты мыңнан астам өсімдік түрінің бес жүздей түрі дәрілік өсімдіктерге жатады
жүктеу/скачать 45,23 Kb.
|
шөп
|
Дәрілік өсімдіктер (лат. plantae medicinalis), шипалы өсімдіктер – медицинада және мал дәрігерлігінде емдеу және аурудың алдын алу мақсатында қолданылатын өсімдіктер. Дәрілік өсімдіктердің емдік қасиеті олардың құрамында стероид, тритерпен, алкалоид пен гликозидтердің, витаминдердің, эфир майлары мен тұтқыр заттар сияқты түрлі химиялық қосылыстардың болуына байланысты. Қазақстанда өсетін алты мыңнан астам өсімдік түрінің бес жүздей түрі дәрілік өсімдіктерге жатады.Дәрілерді дайындау үшін шикізат ретінде пайдаланылатын дәрілік өсімдіктер бөлек іріктеледі.Дәріні көбінесе жабайы өсімдіктерден алады . Дәрілік өсімдіктер кептірілген шөп, тұнба, қайнатынды, шай, ұнтақ, т.б. түрінде қолданылады. Дәрілерді дайындау үшін шикізат ретінде пайдаланылатын дәрілік өсімдіктер бөлек іріктеледі. Дәріні, көбінесе, жабайы өсімдіктерден алады. Көптеген өсімдіктердің емдік қасиеттері бар. Оларды дәрілік өсімдіктер дейді. Осы заманғы кейбір ең таңдаулы дәрілер жабайы шөптерден жасалған. Соған қарамастан адамдар пайдаланып жүрген дәрілік шөптердің бәрі бірдей медициналық тұрғыдан өз бағасын алған жоқ, ал ондай шөп қолында барлар кебіне оны қате пайдаланады. Өз өлкеңіздегі осындай шөптерді зерттеуге тырысыңыз және қайсысының емдік қасиеті бар екенін анықтаңыз. Кейбір дәрілік шөптер, егер оларды ұсынылғанынан артық мөлшерде қабылдаған жағдайда, өте улы келеді. Бұл орайда, осы заманғы дәрілер әлдеқайда қауіпсіз, себебі олардың мөлшерін оңай анықтауға болады Қазақстанда өсетін алты мыңнан астам өсімдік түрінің бес жүздей түрі дәрілік өсімдіктерге жатады Қазаққа мұны мықтап ойлану қажет-ақ. Әйтпесе, қадірін білмей жүрген өсімдіктерімізді өзгелер өз еліне тасып әлек. Қарапайым халық қытайдың, кәрістің шөп тұнбаларынан жасалған дәрмектерді ішіп жүр. Беларусь, Ресей елі тәрізді шипалы шөптерді теріп, жинауды қолға алып жатқан қазақ жоқ, содан болар, жеріміздің дауасы мол өсімдіктерін өзге елдің адамдары, әсіресе, шығыс өңірлермен шекаралас жатқан Қытай тұрғындары жинап әкетіп жатыр. Сөз соңында айтарымыз, қазақы емде емдік шөптер көп қолданылған, онымен малды да, адамды да емдеп, сырқатынан айықтыратын атақты тәуіптеріміз де болғаны тарихтан белгілі. Ендеше, ата-баба тәлімін ұмытпай, бір жеріңді емдесе, басқа ағзаға теріс әсерін тигізіп жататын дәрі-дәрмектен гөрі, шипалы шөптерді көбірек пайдаланғанымыз жөн. Ал ол үшін өз жерімізде, өз өлкемізде дәрілік өсімдіктер өндірісін қолға алып, өрісін кеңейтуге көңіл бөлуіміз қажет. Алабота Бұл менің білуімше, бір жылдық шөп. Кей жылдары ауыл маңына ерекше қаптап кетуші еді. Егіншілікпен айналысатындар оны арамшөп тұқымына да жатқызады. Егін алқабында өсіп тұрған алаботаны өз көзіммен көргенім бар. Қазақтар осы алаботаны қайнатып, сабын жасаған екен. Киікоты Киікоты – көп дүниеге ем. Еліміздің кей өңірлерінде күбіні осы киікотымен ыстайды. Бала кезімде әжем бізге киікотыны тергізетін. Себебі, әжемнің буындары ауырушы еді. Сөйтіп, бала-шағасы жинап берген киікотыны қайнатып, бұлауға түсуші еді жарықтық. Қан қысымы бар адамдар осы киікотыны демдеп ішсе, қысымы бірден қалпына келеді деседі. Оны ішіп, «Қақырығым түсіп, жақсы болып қалдым» деп жүрген талай жанды көрдік. Киікотының жапырағын арақ-шарап өндірісіне қолданады дейді. Бұл шөпті еліміздің кей өңірлерінде «Көкемарал» деп те атайды. Меңдуана Қазақтың оңды-солды сөйлей салатын адамдарға қарата «Меңдуана шайнап алғансың ба?» дейтіні бар. Соған қарағанда бұл өсімдіктен адамды елітетін «дәрі» жасауға болатын сыңайлы. Пушкиннің «Алтын балық» жайлы әйгілі ертегісінде кемпірінің тойымсыздығына, санаға сыймайтын талаптарына ызаланған шалдың «Что ты баба, белены объелась?» дейтіні бар. Сондағы айтып отырған «беленасы» – осы меңдуана. Біздің көзіміз үйренген, ақшыл, сұрғылт гүлі бар меңдуанамыз «сасық меңдуана» деп аталады. Медицинада сасық меңдуанадан алынған препаратты өкпе демікпесі, тыныс алу жүйесі, теңіз және биіктікке бейімделе алмауға байланысты ауруларға қарсы пайдаланады. Бұл өсімдіктің «қара меңдуана» деп аталатын екінші түрі де бар. Ол еліміздің барлық аймағында өседі. Қара меңдуанадан жасалған препараттар жүйке жүйесін тыныштандыруға, аяқ-қолдың дірілін басуға қолданылады. Өсімдік жапырағының ұнтағы «Астматол» препаратының құрамына кіреді, ол кеңірдектің демікпе ауруына қарсы пайданылады. Меңдуана майы адамды тыныштандыруға, сондай-ақ, ревматизм, радикулит ауруларына қарсы қолданылады. Үлкен кісілерден «әбден пісіп тұрған меңдуананы жеп қойған мал уланып өледі» дегенді естігенмін. Мыңжапырақ Кей аймақтарда бұл өсімдікті «Ақ басты гүл» деп те атайды. Өсімдіктанушылар бұл гүлді жусан тұқымдас шөптерге жатқызып, «Ақбас жусан» дейді. Елімізде оның оннан астам түрі бар екен. Құрамында ахиллеин алкалоиді, эфир майлары, камфора, туйон және құмырсқа, сірке, валериан, аконит, аскорбин қышқылдары, С, К дәрумендері, фитоцидтер, спориттер бар. Ата-бабамыз бұл шөпті көбіне өтке тас жиналғанда, бауыр ауруларына қарсы, өкпенің қабынуына, геморройды емдеу мақсатында қолданған екен. Жапырақтарын қан тоқтату мақсатында да қолданады. Осы бағыттағы дәрі-дәрмектерге пайдаланылады. Қазіргі медицинада мыңжапырақтың рөлі артпаса, кеміген жоқ. Жалбыз Бұл шөптен жасалған дәрілер адамның бар ауруына ем десек, қателеспейміз. Түйілуді басатын, өт айдайтын, тырысуды тарқататын, тыныштандыратын, қабынуға қарсы, ауруды басатын әсерге ие. Ас қорытуды жақсартады, тәбетті ашады, асқазан сөлінің қышқылдығын төмендетеді, лоқсуды әлсіретеді, асқазанның түйілуін қайтаратыны және бар. Жалбыздан әзірленген шай ішсеңіз, қақырық түсіруге, жүйкені нығайтуға көмектеседі. Ішек құртын түсірудің ең қарапайым жолы да осы жалбыз шайын ішу екенін есіңізден шығармаңыз. Қыз-келіншектердің бет терісінің күтіміне байланысты маскалардың да түр-түрін осы жалбыздан әзірлеуге болады. Себебі, құрғақ терілерді ылғалдандыратын қасиетке ие деседі. Қыз-келіншектердің етеккірі қалыптан тыс көп келген жағдайларда да осы жалбыздың көмегіне жүгінген екен баяғы аналарымыз. Күшәла Қазақ даласында өсетін керемет өсімдіктің бірі – осы. Бала кезімізде мешел балалардың мойнына күшәла тағып қойғанды талай рет көргенбіз. Бұл өсімдік сал ауруларына, тері рагына, түрлі сыздауық пен шиқандарға, кеңірдектің қабынуына таптырмас ем екен. Әрине, пайдалану әдісін білсеңіз ғана. Бір жылдары құлағым ауырған болатын. Сонда бір үлкен кісі «күшәла ұнтағын суға езіп, құлаққа тамызып отырсаң, тамаша ем» деген еді. Бұрынғы үлкендер беті жансызданып қалған адамның бетіне күшәланы ұсақтап турап, таңып тастайды екен. «4-5 күн сайын күшәланы ауыстырып отырса, айналасы 15-20 күнде адамның бетіне жан кіреді» дегенді де естіген едім. Күнбағыс Әңгіме кәдімгі күнбағыс жайлы. Оның тамырын суға әбден қайнатып, сол сумен аузыңызды шайсаңыз, тісіңіздің қақсағаны басылады екен. Тіс етінің қабынуына да осы әдісті пайдаланыңыз. Тек, ескеретін бір жайт бар. Қайнаған суды әбден суытып алыңыз. Әйтпесе, қабынған тіс еттеріңіз жазылмақ түгілі, күйіп қалуы ықтимал. Бүйрегіңізде, қуық жолдарыңызда тас болса, күнбағыс сабағының өзегін (сабақ ішіндегі ақ еті) суға қайнатып, күніне бір мәрте ішіп отырыңыз. Ал, ішіңіз өтсе немесе нәжісте қан байқалса, 30 грамм күнбағыс тұқымын суға бір сағаттай қайнатып, ішіңіз. Қалақай Бұл – түкті өсімдік. Түктерінің түбінде сөлі болады. Адам денесіне жанасса, әлгі түктері сынып, ішіндегі улы сөл шашырайды. Бұл сөл тері қабатын күйдіргендей әсер береді. Халық арасында «Қалақай шақты» деген түсінік осыдан туса керек. Ертедегі қазақтар жылан шаққанда жараның аузына жас қалақай жапырағын таңған екен. Сондай-ақ, қалақай жапырағын теріге шығатын сүйел ауруларына да пайдаланған. Қалақай қосылған дәрілерді диабетпен ауыратындар ішсе, кептірілген жапырағынан жасалған қайнатпаларды қақырық түсіру және асқазанды тазарту мақсатында ішеді. Құлмақ Бұл өсімдікті «пивогүл» деп атайтындарды да кездестіргенмін. Сірә, сыра, квас өндірісінде кеңінен қолданылатын өсімдік болса керек. Халық медицинасында құлмақты тамаққа тәбеті тартпай қалған жандарға берген. Бауыр аурулары мен жүйке жүйелері сыр берген кезде де құлмақ қайнатындысын ішкен. Дәрі жасау үшін оның аналық гүл шоғырын толық ашылып тұрған кезінде жинап алады екен. Итмұрын Тау етегінде өсетін өсімдік. Бала кезімізде тікенек бұталарының арасына кіріп кеткен бұзауларды жыларман болып, әрең шығаратынбыз. Сондай кездерде «Адамға бір пайдасы жоқ осындай өсімдікті не үшін жаратты екен?» деп күйінетінімді несіне жасырайын. Күйінбей қайтесің?! Қышқыл дәмді жемісін сүйсініп жей алмайсың, ең болмағанда. Адам үшін пайдалы өсімдік екенін қайдан білейік. Сол итмұрыныңыздың гүлінен шай, жемісінен дәрі-дәрмектер жасалынатын болып шықты. Медицинада, негізінен, асқазан және бауыр ауруларына қарсы ем ретінде қолданылады. Тұмау тиген кезде итмұрынды қайнатып ішсеңіз, ағзаңызды С дәруменімен байытады. Мия Есекмия деп айтатындар да бар. Өте өміршең өсімдік. Тұқымы топырақ бетінде 1-2 жыл жатып қалса да, өз күшін жоймайды. Осы мияның «қызыл мия» деген түрі бар. Қытай және Тибет медицинасында сұранысқа ие. Бұл – біржылдық шөп емес. Медицинада 3-4 жылдық қызыл мияның тамыры қолданылады. Себебі, осы уақыт аралығында тамыр өзіне барлық құнарын жинап, толысады екен. Бала кезімізде өсіп тұрған мияны жұлып алып, бір-бірімізді сабалап ойнаушы едік. Сол кезде кейбір мияның тамыры кәдімгі сәбіздердей жуан болатынын байқайтынбыз. Сөйтсек, бір-бірімізді жәй ғана шөппен емес, ақшамен сабап жүр екенбіз ғой. Қара базарда бұл өсімдіктің тамырының тоннасын 600-900 доллар аралығында қабылдайды. Қызыл мияның тамырында гликозид, сахароза, эфир майы,минерал тұздар, қызыл мия қышқылы, күрделі қанттар және крахмал сияқты көптеген ағзаға қажетті дәрумендер бар. Осы қасиеттеріне байланысты олар медицинада және тамақ өнеркәсібінде қолданылады. Қызыл мия жүрек сырқатына, асқазанға, ішек жарасының он екі түріне ем екен. Дәрілерден, қорғасыннан уланған жағдайда – таптырмас шипа. Тамырының жағымды тәтті дәмі бар. Тәттілігі қантпен салыстырғанда 50 есе жоғары деседі. Жусан Жусанды білмейтін қазақ жоқ шығар. Осыдан екі-үш жыл бұрын «Егемен Қазақстан газетінде «АҚШ-тың Калифорния штатындағы университет ғалымдары ғылыми тілде Artemisia Annua деп аталатын өсімдіктің бір тәулікке жетпейтін уақыт аралығында өкпе рагы жасушаларының 98 пайызын түпкілікті жойып жібере алатын қасиетке ие екендігін анықтады» деген мазмұнды мақала жарияланған болатын. Осындағы Artemisia Annua – кәдімгі жусан. Ежелгі гректер өсімдіктердің емдік қасиетін ашқан өсімдік құдайы Артемидтің құрметіне осылай атаған екен. Сол замандарда спорт ойындары жеңімпаздарына сыйлық ретінде жусан шырынын ішкізеді екен. Қазақстанда жусанның жиырма шақты түрі өседі. Олардың ішінде азықтық және дәрілік қасиеттері жағынан қара жусан, бөрте жусан және құм жусаны – шағырдың маңызы өте зор. Қымыздық Аға-әпкелеріміз қымыздықтың жапырағын шайнап, қышқылынан ләззат алып отыратын. Сөйтсек, оның жапырағында калий тұзы, сондай-ақ, белок, темір және өте көп мөлшерде С дәрумені бар екен. Қымыздық – бауыр қызметін реттеуге, қан тоқтатуға, өт қызметіне көп пайдасын тигізетін өсімдік. Женьшень. Ол тіршілік тамыры саналады. Аралия тұқымдасы панак туысына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Биіктігі 50 сантиметрдей, тамыры жуан, бұтақталған, сыртқы қабығы ақ, қатты. Өте баяу өсіп, 10-11 жылдан кейін жеміс береді. Оның тамырында тритерпен глюкозидтері (сергіткіштік қасиеті бар) кездеседі. Женьшеннің тамырынан дайындалған дәрі-дәрмек, ұнтақ, тұнба медицинада организмнің жалпы тіршілік қабілетін, ауруға төзімділігін арттырып, кейбір жүйке және жүрек – қан тамыры ауруларын емдеуге қолданылады. Тамырдың жиналатын кезі август-сентябрь айлары. Өсімдік 5-8 жылдық болғаны дұрыс. Женьшеньді: атеросклероз, сусамыр(диабет), белсіздік, туберкулездің алдын алу, ұзаққа созылып ағзаны әлсіретіп жіберген кеселдерге қарсы қолданады, ауырмаған науқасы жоқ егде адамдарда женьшенді қуат қосу мақсатында қолданса болады. Мойыл. Биіктігі 3, 5-8 метрлік, ағаш немесе бұталы өсімдік, жемісі – қара сүйекше. Дәрілік шикізат – жемісі. Жеміс тұнбасы жас бұзаулардың іш өтуін тоқтатады. Шыбын-шіркей, кене т.б. зиянкестерді қыру үшін ағаш қабығының тұнбасы пайдаланылады. Ол үшін ағаш қабығының 100 граммы 5 литр суға ерітіліп, шыбын-шіркейі мол жерге шашылады. Марал шөп тамыры. Бұғылар күз, көктемде бұл өсімдіктің тамырын тұяғымен қазып жейтін болғандықтан, оны марал шөп тамыры деп атап кеткен. Тамыры қысқа, ірілеу, шашақталған, гүлдері – көк, көкшіл түсті, шар тәрізді тостағанша құрып, сабақтың ұш жағында жеке-жеке орналасқан. Оны мақсыр деп те атайды. Халық ертеден бері «алтын тамыр», женьшень тәрізді әл беретін дәрі ретінде пайдаланған. Қара пышақ, күшәла(эминиум). Қара пышақ – биіктігі 20-40 сантиметр болатын, көп жылдық шөп тектес, жартылай улы өсімдік, гүлінің ішкі беті қара түсті. Өзбектер оны күшәла деп атайды. Ортаңғы қабыршақ жапырақтың ішінен ұзындығы 5-8 сантиметр болатын, қарындаш тәрізді өзекше өсіп шығатын болғандықтан, орыстар оны карандаш дейді. Медицинада осы өсімдік тамырынан дәрі жасап, онымен өкпе туберкулезін емдеп келеді. Тобылғы. Раушан гүлділер тұқымдас, көп жылдық, шөп тектес өсімдік – тобылғының тұнбасы, майы көп ауруға ем. Гүлінің, жапырағының тұнбасымен малдың бүйрек, қуық ауруларын, асқазан – ішектің түйілуін, денесіндегі түрлі ісіктерді емдейді. Тобылғы майын малдың, адамның ісіп кеткен буындарына, сырқырап ауыратын тұстарына жағып, сырқатын жазады. Қарандыз. Сазды жерде өседі. Түбін дәрі ретінде пайдаланады. Жөтелгенде түбірін аршып ауызға салады. Жербауырсақ. Жусанға, басқа шөпке жабысып өседі, бауырсаққа ұқсас. Оны қуығы тұтылған адам емге ішеді. Шырғанақ. Бұтағы тікенді, аса жуан емес, іші сары қатты ағаш. Оны ыстық-суық болып ауырғанда емдік дәрі ретінде қолданады. Шетен. Биіктігі – 3-20 метрлік, жұқа сұрғылт қабықты, көп жылдық жабайы ағаш. Оның жемісін бауыр, өт ауруларын емдеуге, несеп, өт айдауға, бүйрекке және қуыққа байланған тасты түсіруге, іш жүргізуге пайдаланады. Итмұрын. Жемісінің құрамында илік заттар, С, К, Р, Е, В тобындағы дәрумендер, каротин, қант, лимон, алма қышқылдары, аздаған мөл-шерде белок, май, гликозидтер бар. Итмұрын жемісі, тұнбасы малға да, адамға да өте пайдалы. Орман бүлдіргені. Биіктігі 5-25 сантиметр, көп жылдық шөп тектес. Жемісі шілде, тамызда піседі. Жемісі — дәрумендердің бай қоры.Асқазан – ішек жұмысын жақсартады, адамның тағамға деген тәбетін арттырады, ас қорыту органдарының қабынуын басады, бауыр, бүйрек ауруларына ем. Өгей шөп. Биіктігі 15-20 см, күрделі гүлділер тұқымдас, көп жылдық шөп тектес өсімдік. Жапырағының астыңғы беті жұмсақ, жылы, үстіңгі беті қатты және суық болғандықтан, халық оны өгей шөп деп атаған. Халық емшілері өгей шөптен жасалған тұнбаны жөтелді басатын дәрі ретінде қолданған. Өсімдіктің құрғақ жапырағын тынысы тарылып, ентігетін адамға темекі тәрізді қағазға орап тартқызып, емдеген. Долана. Раушан гүлділер тұқымдасына жатады, бұта не ағаш. Қазақстанда 7 түрі Алтай, Тарбағатай, Іле және Жетісу (Жоңғар) Алатауында өседі. Жемісі тамыз – қыркүйекте піседі, дәруменге бай. Долананың 50 түрі қолдан өсіріледі, ол – дәрілік құнды шикізат. Жемісінің құрамында аскорбин, лимон қышқылдары, флавоноидтар, каротин, гиперозид, қант бар. Долана жүректің бұлшық еттерінің жиырылуын күшейтеді, қажығанда қуат береді, қан қысымын төмендетеді. Сүйел шөп(чистотел). Көкнәр тұқымдасына жатады. Халық емшілері сүйелшөп және сүттіген шырынымен бауыр, өт ауруларын, сары ауруды емдеген. Шай шөп(зверобой). Халық оны шөп шай, сары мысық-табан алтын түсті күн сәулелі шай шөп, құрғақ гүл деп атайды. Оны медицинада өт айдайтын дәрі ретінде қолданады, бұл өсімдіктен аренарин деп аталатын антибиотик алынады. Аскөк(Укроп). Одан жасалынған дәрі-дәрмектер медицинада қан қысымын төмендетуге, қан тамырларын кеңейтуге, несеп, өт жүргізу, қақырық түсіру үшін қолданылады. Жалбыз. Ерін гүлділер тұқымдасы, хош иісті, көп жылдық, кейде бір жылдық шөптесін өсімдік. Жалбыздың жапырағында ментол бар. Бұл өсімдіктен жасалатын дәрілер жүрек, өт жолдарын емдеуге шипалы. Ол жағымды иіс беретін әрі антисептикалық зат ретінде сұйық дәрілердің, тіс тазалағыш ұнтақтардың құрамына кіреді. Жалбызтікен(проскурняк) – құлқайыр тұқымдасына жататын, цилиндр пішінді шөп. 150 сантиметрге дейін бойлап өсетін ұзын сабақты көпжылдық өсімдік. Дәрілік жалбызтікен маусым, қыркүйек айларында гүлдейді. Гүлдері қысқа сағақты. Әрбір жапырақтың қолтығында топтасып орналасқан түйнекше дәні бар. Жалпы саны 15-20 жемістен құралған. Жалбызтікеннің тамыры да дәрілік шикізат. Оның құрамында 37 пайызға шамалас крахмал, 10, 2 пайызға дейінгі қант, сондай-ақ пектин, май, түрлі дәрумендер топтамасы бар. Жалбызтікеннің тамырының біршама бөлігі сілекейлі-шырышты заттан құралатындықтан, түрлі ісік, қабыну ауруларына ем. Жөтелді бәсеңдетеді, қақырық түсіреді. Жүйке жүйесін тыныштандыруда таптырмайды. Асқазан мен ішектің түйіндеп ауруынан құтқарады. Қуық жолдары мен бүйректің қабынуын басады. Халықтық медицинада жалбызтікен іш жүргізу, түрлі инфекциялардан арылтуда, асқазан жарасын емдеуде кеңінен пайдаланылады. Тіс түбі еттерінің босап, алқым бездері ісігі асқынғанда таптырмайды. Жалбызтікеннің тұнбасымен ауыз қуысы, тамақты үнемі шайып жүрсе, бірден-бір ем екен. Жөке ағашы(Липа). Оның ашық сары түсті, хош иісті уақ гүлдерінің қайнатпасы мен тұнбасы микробты құртады, ісік қайтарады, несеп жүргізеді. Шипа ретінде оны асқазан, сусамыр(диабет) , ішек жолдары, бауыр, бүйрек, қуық ауруына да қолданып, қайнатпасын күйікке, жараға жағады, жөке гүлінің тұнбасы шашты бекітеді. Алтын тамыр. Сабағы тік өсетін, көп жылдық шөп тектес өсімдік. Дәрілік шикізат ретінде оның барлық түрінің тамыры жиналады. Дұрыс жиналып, сақталған бұл өсімдік тамыры 2, 5-3 жылға дейін шипалық қасиетін жоймайды. Алтын тамырдың құрамындағы экстракт ағзаның дене жұмысына шыдамдылығын арттырады, жүрек-қан тамырлары жүйесін жақсартады, жоғарғы жүйке жүйесінің ырғағына жағымды әсер етеді, қан қысымын реттейді. Оны орнымен қолданбаса, кейбір адамдардың қан қысымын арттырып та жібереді. Тұнба жасау: 50 г майдаланған шикізатты 0, 5 л 40 %- тік спиртке қосып 2 апта қараңғы, жылы жерге қойылады. Сусамырмен ауыратын науқас 20-30 тамшыдан тамақ алдында 3 рет қабылдауы керек. Фармацевтикалық өндірісте жасалатын сұйық экстрактын 5-10 тамшыдан 3 рет тамақ алдында 30 минут бұрын қабылдаған дұрыс. Ем қабылдау мерзімі 10-20 күн. Сусамырмен науқастанып қалған адам ем қабылдағаннан кейін сергектеліп, жыныстық мүше функциясының артып, полиурия (шыжыңдық) кемігенін байқауы тиіс. Адыраспан. Дәрілік шикізат ретінде шілде айында бұтақшаларын, жапырағы мен гүлін жинап алады. Ол – улы өсімдік. Халық емшілері адыраспанды адамның құяңын, сегізкөздің жүйке ауруын емдеуге пайдаланған. Мал дәрігерлік тәжірибеде оның тұнбасымен малдың қышыма қотырын, түрлі тері ауруларын емдейді. Арша.Оны кәдімгі арша, ем арша деп те айтады. Биіктігі 1-3, 5 метр, қысы-жазы көгеріп тұратын, бұталы өсімдік. Қара күзде өсімдіктің піскен жемісі (қаракөк түстілері) жинап алынып, ашық жерде ептеп кептіреді. Халық емінде арша жемісі ежелден-ақ несеп айдайтын және қуықтың қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келеді. Аршамен тіс тазалау пайдалы. Ащы мия. Оны ақ мия деп те атайды. Көп жылдық шөп тектес өсімдік. Бүкіл шөбі мен тұқымы дәрі. Басты ем болатын аурулары: жедел және созылмалы дизентерияға; асқазан ауырып, аздап запыран құсқанда; шиқан, сыздауық және басқа жарақаттың іріңдеуіне, жараларға; қышыма, бөріткен, ескілікті теміреткіге; ақ кір көп келуге. Улы дәрі. Абайлап қолдану қажет. Ащы қарбыз. Көп жылдық өрмелегіш сабақты өсімдік, ұзындығы он сантиметрдей. Тамыр түйнегі етті, сабағы көп бұтақты, мұртша ширатылып өседі. Басты ем болатын аурулары: кеңірдекшелердің созылмалы қабынуына; кеуде толып, тынышсызданып ауырғанда; жүрек шаншып ауырғанда; емшек безінің шұғыл қабынуына; жұтқыншақ ауырып, үн қарлығуына. Ащы қарбыз тамыры қанды несеп ауруына ем болады. Арпа. Бір жылдық шөп тектес дақыл. Халық медицинасында бойға қуат беретін арпа дәнінің қайнатпасы асқазан мен ішек ауруларын, денедегі бөртпелерді жазып, бүйректегі тасты түсіріп, қуықтың қабынуына ем. Дәрмене жусан. Онымен емдеу ғылыми медицинаға қосылған үлкен үлес. Қазақтың халық емшілері ішек құрты ауруына қарсы қолданған. Бабаларымыз бұл өсімдікті атам заманнан бері шет елдерге сауда керуендері арқылы көп мөлшерде жіберіп отырды. Қара жусанның тамырын тәбет ашуға, ішек, асқазан, бауыр, өт қалтасы ауруына пайдаланады. Мобилді қосымша Бос жұмыс орындары Байланыс Кіру үшін 13.09.2012 Қазақстанның басты байлығының бірі – дәрілік өсімдіктер 1929 жылы ағылшын микробиологы, болашақ Нобель сыйлығының лауреаты, бұрын лизоцимді ашқан Александр Флеминг зеңдердің бірі бактерияға қарсы зат бөлетінін анықтады, ол туралы ғылыми журналда ақпарат берді. Ал зертханада зеңнің әсерін 12 жыл бойы зерттеген ғалымның ақшасы жоқ болса не болар еді? Сірә, бұл зат кейінірек табылған болар еді, бірақ сұрақ: қашан? Алайда тағдыр ағылшынға ұнады және ол қалаған зат – пенициллинді алды. Бүгінгі таңда көптеген қазақстандық микробиологтар адамдарды өлімге әкелетін аурулардан сақтайтын жаңа заттарды ашуды мақсат етіп, іргелі және қолданбалы ғылымда жұмысын жалғастыруда. Жақында LITER-Nedel тілшісі Молекулярлық биология және биохимия институтында 55 жылдан астам қызмет еткен көрнекті ғалыммен кездесті. М.Ә.Айтхожин, профессор, биология ғылымдарының докторы, Рауза Қонаева. Және ол биологиялық белсенді заттардың (БАС) тәжірибеге қалай енгізілетіні туралы сұрақтарға жауап беріп, өзекті сұхбатқа келісті. ЛИТЕР-Неделя: Рауза Минлиахмедқызы, соңғы жылдары адамдар биологиялық белсенді заттар (БАС) туралы жиі айтады, олар қандай? Р.Қ.: Қазақстанда ғалымдар дәрілік өсімдіктерден зертханаларда жасайтын биологиялық белсенді заттар халық арасында кеңінен таралуда. Бүгінгі таңда отандық флораны зерттеушілердің алдында жабайы өсімдіктерден дәрі-дәрмекке қажетті дәрі-дәрмектерді алу бұрынғыдан да маңызды міндет тұр. Табиғи қосылыстар мен олардан жасалған препараттар синтетикалық препараттарға қарағанда бірқатар даусыз артықшылықтарға ие, өйткені олардың уыттылығы әлдеқайда төмен және ауыр ауруларды емдеуде тиімділігі жоғары және адам ағзаларына биологиялық әсер етудің кең спектрі бар. ЛИТЕР-Неделя: Біздің республикадағы дәрілік өсімдіктерді зерттеудің бастауында қай ғалымдар тұрды?
Р.Қ.:Бұлар Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі Михаил Горяев, Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент-мүшелері Лұқпан Қлышев пен Мәдениет Кукенов, химия ғылымдарының докторы, профессор Тайыр Чумбалов және басқалар сияқты көрнекті ғалымдар. Ғалым Клышев Қазақстанның флавоноидтары бар өсімдіктерін анықтады, олардың жинақталу динамикасы мен түр құрамын белгіледі, ғалымдар Горяев пен Чумбалов жабайы флорадағы өсімдіктердің перспективалы санының химиялық құрамын зерттеді. Кукенов және ол басқарған бригада дәрілік өсімдіктердің таралу аймақтарын зерттеп, мәдениетке енгізуде үлкен жұмыс атқарды. Профессор, м.ғ.д Ордақ Қабиев әртүрлі өсімдіктерден қосылыстарды бөліп алып, олардың ісікке қарсы белсенділігін анықтады. Бұл ғалымдар табиғи өсімдіктермен жұмыс жасауда өте үлкен жетістіктерге жетті. Алайда, қол жеткізілген нәтижелерге қарамастан, мәселелер әлі де олардың алдында жеткілікті зерттелмеген күйінде қалды. ЛИТЕР-Неделя: Сонымен, олардың ізбасарлары болды, олар не істеді? Р.Қ.:Әрине, Молекулярлық биология және биохимия институтындағы «Табиғи қосылыстардың алмасуының энзимологиясы» (ЭОПС) зертханасында дәрілік заттардың ғылыми зерттеулері. Мұрат Айтхожин. Ізбасарлары фенолды қосылыстармен кешенді түрде жұмыс істей бастады: олар өсімдіктердің құрылымын, зат алмасуын, зат алмасудың реттелуін, өсімдік жасушасында болатын процестерді зерттеді. Атап айтқанда, дәрілік өсімдіктердің жасуша дақылдарының биоинженерлік әдістерін жасау жөніндегі зерттеулер ғалымдар үшін үлкен ғылыми және практикалық маңызға ие болды. Атап айтқанда, жусан, түйе тікенегі сияқты өсімдік түрлері. Зерттеушілер бұл өсімдіктерден каллустарды және жасушаларды биотехнологиялық өсіру әдістері айқын емдік қасиеттері бар құнды табиғи қосылыстар алуға мүмкіндік беретінін анықтады. ЛИТЕР-Неделя: Қазақстан Республикасы үкіметі ғалымдарына жүктеген міндеттерді ескере отырып, сіздің институт қандай қадамдар жасап жатыр? Р.Қ.:Өсімдіктерден бөлініп алынған барлық дайын биологиялық белсенді заттарды ғалымдар клиникаға тасымалдай алады. Бұл үшін биологиялық қосылыстарды ауқымды өндіру үшін шикізат базасын құру және денсаулық сақтау, тамақ өнеркәсібінде, Қазақстанның ауыл шаруашылығында және, мүмкін, келесі қадамдарды жасау қажет. Биологиялық белсенді заттарды экономикалық қоғамдастықтың басқа республикаларына сату үшін. Бүгінгі таңда тапсырмаларды, сондай-ақ нанотехнология бағытын дамыту бойынша мемлекеттің қабылданып жатқан курсын ескере отырып, EOPS зертханасы Алматы облысының флорасының өсімдіктерінен полифенолды диабетке қарсы препаратты жасау мәселесін шешуде – ол бойынша жұмыс жүргізілуде. 2 типті қант диабетінің асқынуларын емдеуге арналған препарат. Республикада бұл ауру орта және егде жастағы адамдар арасында кең таралған. Ол аяқтың, бүйректің және көздің қан тамырларына әсер етеді, аяқтың гангренасына әкеледі, содан кейін мүшелер мен аяқ-қолдардың ампутациясына әкеледі. Ғалымдар қант диабетінің асқынуында қолданылатын синтетикалық препараттардан бас тартпайды, бірақ оларды сақтықпен емдейді, өйткені олар өте уытты және адамдарға жеке, кейде болжанбай әсер етеді. Бірақ біздің өсімдіктерден алынған қант диабетіне қарсы шөптен жасалған дәрілеріміз зиянсыз және адамдарға денсаулық әкеледі. Әрине, мемлекет негізінен шет елдерде өндірілген биологиялық белсенді заттарды сатып алады, бірақ олардың бағасы өте жоғары! Сондықтан Қазақстандағы зерттеліп жатқан өсімдіктердің бірегейлігін ескере отырып, ғалымдар әзірленіп жатқан отандық дәріні ауру адамдарды емдеуге пайдалану үшін мемлекеттен тиісті грант алуға тырысуда. Аяқтың гангренасына, кейіннен мүшелер мен аяқ-қолдардың ампутациясына әкеледі. Ғалымдар қант диабетінің асқынуында қолданылатын синтетикалық препараттардан бас тартпайды, бірақ оларды сақтықпен емдейді, өйткені олар өте уытты және адамдарға жеке, кейде болжанбай әсер етеді. Бірақ біздің өсімдіктерден алынған қант диабетіне қарсы шөптен жасалған дәрілеріміз зиянсыз және адамдарға денсаулық әкеледі. Әрине, мемлекет негізінен шет елдерде өндірілген биологиялық белсенді заттарды сатып алады, бірақ олардың бағасы өте жоғары! Сондықтан Қазақстандағы зерттеліп жатқан өсімдіктердің бірегейлігін ескере отырып, ғалымдар әзірленіп жатқан отандық дәріні ауру адамдарды емдеуге пайдалану үшін мемлекеттен тиісті грант алуға тырысуда. Аяқтың гангренасына, кейіннен мүшелер мен аяқ-қолдардың ампутациясына әкеледі. Ғалымдар қант диабетінің асқынуында қолданылатын синтетикалық препараттардан бас тартпайды, бірақ оларды сақтықпен емдейді, өйткені олар өте уытты және адамдарға жеке, кейде болжанбай әсер етеді. Бірақ біздің өсімдіктерден алынған қант диабетіне қарсы шөптен жасалған дәрілеріміз зиянсыз және адамдарға денсаулық әкеледі. Әрине, мемлекет негізінен шет елдерде өндірілген биологиялық белсенді заттарды сатып алады, бірақ олардың бағасы өте жоғары! Сондықтан Қазақстандағы зерттеліп жатқан өсімдіктердің бірегейлігін ескере отырып, ғалымдар әзірленіп жатқан отандық дәріні ауру адамдарды емдеуге пайдалану үшін мемлекеттен тиісті грант алуға тырысуда. Ғалымдар қант диабетінің асқынуында қолданылатын синтетикалық препараттардан бас тартпайды, бірақ оларды сақтықпен емдейді, өйткені олар өте уытты және адамдарға жеке, кейде болжанбай әсер етеді. Бірақ біздің өсімдіктерден алынған қант диабетіне қарсы шөптен жасалған дәрілеріміз зиянсыз және адамдарға денсаулық әкеледі. Әрине, мемлекет негізінен шет елдерде өндірілген биологиялық белсенді заттарды сатып алады, бірақ олардың бағасы өте жоғары! Сондықтан Қазақстандағы зерттеліп жатқан өсімдіктердің бірегейлігін ескере отырып, ғалымдар әзірленіп жатқан отандық дәріні ауру адамдарды емдеуге пайдалану үшін мемлекеттен тиісті грант алуға тырысуда. Ғалымдар қант диабетінің асқынуында қолданылатын синтетикалық препараттардан бас тартпайды, бірақ оларды сақтықпен емдейді, өйткені олар өте уытты және адамдарға жеке, кейде болжанбай әсер етеді. Бірақ біздің өсімдіктерден алынған қант диабетіне қарсы шөптен жасалған дәрілеріміз зиянсыз және адамдарға денсаулық әкеледі. Әрине, мемлекет негізінен шет елдерде өндірілген биологиялық белсенді заттарды сатып алады, бірақ олардың бағасы өте жоғары! Сондықтан Қазақстандағы зерттеліп жатқан өсімдіктердің бірегейлігін ескере отырып, ғалымдар әзірленіп жатқан отандық дәріні ауру адамдарды емдеуге пайдалану үшін мемлекеттен тиісті грант алуға тырысуда. Өйткені олар өте улы және адамдарға жеке, кейде күтпеген жерден әсер етеді. Бірақ біздің өсімдіктерден алынған қант диабетіне қарсы шөптен жасалған дәрілеріміз зиянсыз және адамдарға денсаулық әкеледі. Әрине, мемлекет негізінен шет елдерде өндірілген биологиялық белсенді заттарды сатып алады, бірақ олардың бағасы өте жоғары! Сондықтан Қазақстандағы зерттеліп жатқан өсімдіктердің бірегейлігін ескере отырып, ғалымдар әзірленіп жатқан отандық дәріні ауру адамдарды емдеуге пайдалану үшін мемлекеттен тиісті грант алуға тырысуда. Өйткені олар өте улы және адамдарға жеке, кейде күтпеген жерден әсер етеді. Бірақ біздің өсімдіктерден алынған қант диабетіне қарсы шөптен жасалған дәрілеріміз зиянсыз және адамдарға денсаулық әкеледі. Әрине, мемлекет негізінен шет елдерде өндірілген биологиялық белсенді заттарды сатып алады, бірақ олардың бағасы өте жоғары! Сондықтан Қазақстандағы зерттеліп жатқан өсімдіктердің бірегейлігін ескере отырып, ғалымдар әзірленіп жатқан отандық дәріні ауру адамдарды емдеуге пайдалану үшін мемлекеттен тиісті грант алуға тырысуда. ЛИТЕР-Неделя: Рауза Минлиахмедқызы, ғылымда неше жылдан бері еңбек етіп келесіз және осы саладағы жеке жетістіктеріңіз қандай? Р.Қ.:Осы жылдың қыркүйегінде бір жерде 55 жыл еңбек өтілімді күнтізбеге белгілеймін. Өкінішке орай, 1986 жыл отбасымыз үшін ауыр жыл болды. Бізді тексерулермен және сұрақтармен қудалады, біреуге қажет емес нәрсені істеп жатқандай көрінді. Ақырында бүлік шығаратын ештеңе табылмай, жалғыз қалдық. Өз басым институттағы жұмыс орнымнан Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының мүшелігіне екі рет ұсынылдым, бірақ бұл ұсыныстар академиктер тарапынан қолдау таппады. Бірақ мен сабырлы болдым және қазір ғылыми-зерттеу жұмысында маған ешкім кедергі келтіре бастағанын мақтан тұтамын, қазір менде ферменттер мен препараттарды біріктіру әдістерін ойлап табуға көптеген авторлық куәліктер мен патенттер бар. Мен өзімнің ең үлкен жетістігім – EOPS зертханасын ұйымдастырудағы көп жылдық жұмысым деп санаймын, мұнда біз Лұқпан Клышевпен бірге Алматы облысының жабайы өсімдіктеріндегі фенолдық қосылыстардың динамикасы мен мазмұнын зерттедік. Біз жалпы метаболизмге қатысатындардың ферментативті ыдырауын арнайы зерттедік. Бұл зерттеуде тотығу және гидролиздік ферменттер алмасуға қатысатынын дәлелдедік. Біраз уақыт біздің зертхана КСРО-да фенолды қосылыстардың ферменттерін ғылыми зерттеу орталығына айналды. Тіпті Мәскеу мемлекеттік университетінің химия факультеті де біздің жұмысымызға қызығушылық танытты. Бұл жұмыстар іргелі болды және 20 жыл бойы жалғасты. Біраз уақыт біздің зертхана КСРО-да фенолды қосылыстардың ферменттерін ғылыми зерттеу орталығына айналды. Тіпті Мәскеу мемлекеттік университетінің химия факультеті де біздің жұмысымызға қызығушылық танытты. Бұл жұмыстар іргелі болды және 20 жыл бойы жалғасты. Біраз уақыт біздің зертхана КСРО-да фенолды қосылыстардың ферменттерін ғылыми зерттеу орталығына айналды. Тіпті Мәскеу мемлекеттік университетінің химия факультеті де біздің жұмысымызға қызығушылық танытты. Бұл жұмыстар іргелі болды және 20 жыл бойы жалғасты. ЛИТЕР-Неделя: Мемлекет шетелден дәрі-дәрмек сатып алуға ақша жұмсайды. Бюджетті жұмсаудағы мұндай тәсілден бірте-бірте бас тартатын кез келген жоқ па? Р.Қ.: Отанымыздың байлығын игеретін кез келді. Қазір мемлекет дәрілік қосылыстар туралы заңдар қабылдады. Мәселені шешудің жаңа тәсілінің мысалы бар. Қарағандыда заңдарға сәйкес, академик Серғазы Әдекенов басқаратын жаңа фитохимия институты ашылды. Ғалымдар өтелген жерлерге өсімдік егіп, жусаннан ащы арглобин алуда. Бірақ ол жерде қиындықтар бар. Жусанда, басқа далалық өсімдіктердегідей, белсенділік кезінде сыртқа шығарылатын маңызды химиялық заттардың мөлшері үнемі өзгеріп отырады. Егер сіз шикізатты уақытында көп мөлшерде жинамасаңыз және қайта өңдемесеңіз, ойлағанның бәрі кесек болады. Бірақ қарағандылықтардың жағдайы жақсы, ақшасы бар, мемлекет қолдауы бар. ЛИТЕР-Неделя: Дәрілік заттар туралы жаңа заң шыққаннан кейін сіздің институт ғалымдары қандай жұмыстар атқаруда ? Р.Қ.: Ғалымдар мақсатты бағдарламамен жұмыс істеп, зерттеулер жүргізіп, Қазақстандағы өсімдіктерден диабетке қарсы препарат – биологиялық белсенді заттар (БАС) жасауға тырысуда, оны биологиялық белсенді қоспалармен шатастырмау керек. Ғалымдар тиісті өсімдіктерді, белгілі бір ауруларға қарсы тұра алатын заттарды мұқият іздейді. Олар тіпті үш жылдан кейін іздеген дәрі-дәрмекті табамыз, содан кейін оны түпкілікті түбегейлі қайта қарауға барамыз деп үміттеніп, дәрігерлерді бірлескен іздеуге шақырады. Бұрын зертхана қолданбалы ғылымды дамыту мақсатын қоймаса, бүгінде олардың арасындағы шекара бірте-бірте бұлыңғырлануда. ЛИТЕР-Неделя: Айтыңызшы, Рауза Минлиахмедқызы, сіз емханада адамдарды емдеу үшін биологиялық белсенді заттарды қолдандыңыз ба? Р.Қ.:Жоқ, клиникалық сынақтар әлі жеткен жоқ. Сосын біздің институтта енгізу бөлімі жоқ, практикалық істермен айналысатындар аз, сондықтан қаражат, материалдық ресурстар жоқ кезде ешқандай жаңашылдық жол ашпайды. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бағдарламасында нанотехнологиялар мен биотехнологиялар дамудың қандай жолымен жүретінін көрсететін векторлық ұсыныстар бар. Бірақ бұл мәселені бюджеттік қаржыландыру арқылы күшейту керек. Біз институттың қаржылық әлсіздігіне қарамастан, адам жасушаларының метаболизміне зиянды әсер етпей қатыса алатын, оның қан тамырларын нығайта алатын, қатерлі ісіктің дамуын алдын алатын және тежейтін өсімдіктермен жұмысты жалғастырдық, бірақ ешқандай кепілдік жоқ. Оның толық жойылуы. Неліктен панацея емес? Өкінішке орай, онкология ғалымдары жасаған басқа химиялық заттар адам ағзасын қорғай отырып, ЛИТЕР-Неделя: Қазір ғалымдардың аға буыны лайықты демалысқа кетіп жатыр. Оларды алмастыратын адам бар ма? Р.Қ.: Бұл үлкен мәселе. Бізге тек ақша емес, жастар да керек. Ғылыми-зерттеу институттарында жастардың білімін жалғастыру үшін грант алуға ниет бар. Бұл қыңырлық емес. Жастар институтты ұстамай, мүмкіндігінше жалақысы жоғары жаққа қарай жүгіреді. Ал дефектанттар орнына келгендер кейде пайыздық шешімнің не екенін де білмейді, пәнді нашар біледі. ЛИТЕР-Неделя: Медицина ғылымдарының докторы, еңбек сіңірген ғылым қайраткері Юлия Зарецкая «Нарық дәуіріндегі ғылым туралы ойлау» атты мақаласында ғылымды екі құрамдас бөлікке бөледі – іргелі және қолданбалы. Және ол барлық уақытта да қолданбалы ғылымды қозғалысқа келтіретін прогрессивті іргелі ғылымның алақанында болғанын дәлелдейді. Әрине, іргелі ғылымдағы әртүрлі тақырыптардағы ғылыми-зерттеу жұмыстары он екі жылдан астам уақытты алады – бұл жол өте қымбат. «Ғылымды дамыту үшін инвестиция қажет! – дейді орыс. «Ғылымға қаржы салымдары – бұл мемлекет билігіне, ұлттардың интеллектуалдық дамуына инвестиция, ал инвестицияның ең жақсы түрі – мемлекеттік қаржылық қолдау». Айтылған нәрсеге сіздің пікіріңіз қандай? Р.К.: Белгілі бір дәрежеде Зарецкая дұрыс айтады. Бұрын дұрыс грантты қалай ұтып аламыз деп ойламайтынбыз. Тұрақты айлық, іссапарлар, сұранысқа сай қондырғылар орнатылды. Дегенмен, оның өзінде жеткіліксіз қамтамасыз ету элементтері анық көрінді. Соңғы жиырма жылда біздің институт ақшасыз қалды деп айтпаймын, керісінше, лайықты мөлшерде алған гранттар есебінен болды. Айтпақшы, менің зертханам бұл гранттарды алғашқылардың бірі болып алды. Әлі есімде, ол кезде біз таза қолданбалы жұмыспен айналыстық, бірақ оның іргелі ғылымдағы жұмыстан күрт айырмашылығы болатын. Микробиология институтынан әріптестер маған келіп, картоп вирусымен жұмыс істеуді ұсынды. Олар бұл аурудың биохимиялық процестері көкөністерде қалай жүретінін білмеді. Ал біз жұмысқа құлшыныспен кірістік. Кейін Израильден профессор Гад Лобенштейн келді. Оның жеңіл қолымен біз бұл вирусты он жылдай тәжірибелік учаскелер мен ауру картоппен егістік алқаптарында зерттеп, вирустық аурулардың сипатын анықтап, оларды анықтау және сынақтар – антивирустық жүйелер мен диагностика жасау, сау және вирусқа төзімді тұқымдарды таңдаумен айналыстық. Бірақ, жұмысты тамаша ұйымдастыруға, гранттар арқылы жақсы жалақы алуға, Израиль мен израильдік профессордың белсенді ұстанымына қарамастан, біз тапсырманы соңына дейін орындамадық. Министрліктің жоғарғы қабатындағы біреу бағдарламаны өшіріп тастады. Қайда барсақ та бизнес-жоспар жасадық, бірақ нәтиже болмады. Бізге нақты тапсырма берілді: егер сіз іргелі функциялары бар институтта жұмыс істесеңіз, теориялық зерттеулер жасаңыз. Тест жүйелері институтта қалды, бірақ біз оларды ешқашан жүзеге асыра алмадық … ЛИТЕР-Неделя: БАС-тың болашағы бар ма? Р.Қ.:Болу керек. Мен олар есірткі ішетін жастамын. Мен үлкен проблемаларға тап болдым, бірақ мен дәріханада қажетті дәрі-дәрмектерді таба алмаймын, олар жоқ. Бірақ біз бұл дәрілерді аламыз. Қазақстанның жабайы флорасы өте бай, соны алып, жинап алыңыз. Мысалы, қарапайым өсімдік эфедрасы бронх демікпесін, аллергиялық ауруларды, жарақаттарды, қан жоғалтуды және гипотензияны емдеуде көптеген артықшылықтарға ие. Ал бізге шөп жинауға тыйым салынған, дейді олар – есірткі. Бірақ эфедраны Қазақстанда шетелдіктер жинап, шетелге алып кетеді. Ғылымды дамытуға миллиардтаған теңге бөліп жатқан мемлекет болмаса, ғалымдарымызға мұндай рұқсатты кім береді? Айтпақшы, өткен жылы іргелі зерттеулерге байқау да болған жоқ. Институт енді тек қолданбалы ғылыммен айналысатын болады. Оның үстіне медициналық институтпен тығыз байланыста жұмыс басталады. BAS – зиянсыз зат, олармен адамдарда қиындықтар болмайды. ЛИТЕР-Неделя: Мен өзіме BAS қолданып көрдім, аяғыма жақпа, дәлірек айтсақ, ұшпа нәрсе, өйткені зат теріге тез сіңбесе, ол жоғалып кетеді, бірақ бір аптадан кейін мен ауырсынудың басылғанын және керемет жеңілдікті сезіндім. . Үйкелістен кейін бір айдан кейін мен көшеде айтарлықтай жылдам жүре бастадым. Сіз бұл шөптерден не таптыңыз? R.K .: Ал оның бұрын айтқаны. ЛИТЕР-Неделя: Тағдырыңызға көңіліңіз тола ма? Р.Қ.: Негізі мен тағдырыма, институттағы жұмысыма көңілім толады. Менің ойлағаным орындалды. Қызым Дина Баймаханова ҚазҰУ-дың заң факультетін бітірген. Әл-Фараби, ол сонда қалды, қазір ол заң ғылымдарының докторы, профессор, оның екі баласы бар, сондықтан менің екі немерем бар. Әңгімелескен Сергей ТОРОПКИН, Алматы Айына 7000 теңгеден бастап құжаттарға қол жеткізу және жетекші мамандардан кеңес алу Жазылу Іздеу белгішесі Іздеу Бөлісу белгішесі Бөлісу БҰРАБАЙДЫҢ ДӘРІЛІК-ДӘРІМДІ ӨСІМДЕРІ Бурабайдың дәрілік өсімдіктері «Бурабай» мемлекеттік қорығының еңбектерінде (Алматы, 1948 ж.) И.Н. Оловянников. Өсімдіктердің 40 түріне сипаттаманы Табиғат мұражайының ғылыми қызметкері В.И.Бухарина берген. Көптеген дәрілік өсімдіктер тек халықтық медицинада қолданылады. Олардың кейбіреулері өте көп, ал кейбіреулері жалғыз көшірмелер түрінде кездеседі. Бурабайда кездесетін барлық дәрілік өсімдіктерді қолданудың салыстырмалы маңыздылығына қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Бірінші топ. Медицинада кеңінен қолданылатын және Бурабай аумағында салыстырмалы түрде көп мөлшерде кездесетін өсімдіктер. Адонис (Adonis) көктемі. Ерте көктемгі дәрілік өсімдік. Гүлдену кезеңі сәуір-мамыр. Өткен жылғы құрғақ қоңыр өсімдіктердің арасында адонистің алтын-сары үлкен гүлдері айқын көрінеді. Медициналық мақсатта өсімдіктің гүлдену кезеңінде жиналған барлық ауа бөлігі пайдаланылады. Адонис - ескі халықтық емдеу құралы. Халықтық медицинада ол жүрек және бүйрек ауруларына қолданылады. Адонистің ең үлкен қоры Жайнақ көлінің айналасындағы далалық аймақта табылған. Валериан официналистері. Гүлдену уақыты - маусым, бұл өсімдік кең таралған. Көлдің оңтүстік жағалауының тік беткейінен таза дерлік үздіксіз қалың шоқтар табылды. Майбалық. Дәрілік мақсаттарда тамырлармен бірге тамырсабақтары қолданылады. Тамырсабақтарды жинау көктемде жер үсті өркеннің дамуы алдында немесе ол қурап қалғаннан кейін күзде жүзеге асырылады. Ол қозғалған жүйке жүйесіне тыныштандыратын әсер етеді. Кәдімгі тимьян. Орманның ортасында тимьянның эфирлік өсімдікі гүлдейді. Күшті хош иісті иісі бар кішкентай бұта. Тимьян қарағайлы ормандарда, шеттерде және орман алқаптарында, негізінен құмды жерлерде өседі. Медицинада гүлдену үлгілерінің өсімдіктің ауа бөлігі қолданылады. Коллекция маусымның ортасынан тамыз айының соңына дейін жасалады. Бурабай аумағында оның үлкен қоры бар. Медицинада тасшөп негізінен қақырық түсіретін, бронхит және жоғарғы тыныс жолдарының басқа аурулары үшін, сондай-ақ неврит пен сіатика үшін анальгетик ретінде қолданылады. Орал мия. Шалғынды және сортаң далада өседі. Биіктігі 40-70 см болатын ірі көпжылдық безді өсімдік. Тамырсабағы қалың ағаш тәрізді, сусымалы, іші сары, дәмі тәтті. Тамырлары медицинада қолданылады. Дәрілік шикізатты жинау көктемде немесе күзде жүзеге асырылады. Сағат Бурабай аумағында бірнеше нүктеде кездеседі. Көлдің жағасында аз мөлшерде бар. Ақкүкөл (Лебяжі), Сарыбұлақ өзенінің жағасында. Көл маңында таза қопалар түзеді. Қарасу. Медицинада өсімдіктің жапырақшаларымен бірге жиналған жапырақтары қолданылады. Жапырақтары мамыр-маусым айларында жиналады. Раушан жамбас. Бурабайдың аумағында жабайы раушанның өте кең шоқтары бар. Жабайы раушанның ең тығыз және мол жеміс беретін шоқтары жарықтандырылған жерлерде - өртенген жерлерде, орман жиектерінде, орман жолдары мен ашық жерлерде шектеледі. Тамыз айында жабайы раушан толық жетілуге жетеді. Итмұрын жаңа піскен, кептірілген немесе өңделген, шырындар және цинга мен бірқатар жұқпалы ауруларды емдеуде және алдын алуда кеңінен қолданылатын басқа да өнімдер: скарлатина, дифтерия, туберкулез. Итмұрын авитаминозға өте пайдалы. Жабайы раушан тамырының қайнатпалары халықтық медицинада асқазан-ішек ауруларын емдеуде қолданылады. Екінші топ. Фармакокопиямен танылған, бірақ Бурабайда аз мөлшерде кездесетін өсімдіктер, негізінен арамшөптер түрінде (адамдардың тұрғын үйлерінің жанында, жол бойындағы арық бойында). Шопанның сөмкесі. Бір жылдық шөптесін өсімдік. Оның гүлдену кезеңінде жиналған ауа бөлігі гемостатикалық агент ретінде қолданылады. Жол бойында, үйлерде, арамшөпті жерлерде өседі. Белена қара. Арамшөп ретінде тауық күнбағыс дақылдарының арасында, полигондарда, үйлердің жанында өте көп кездеседі. Медицинада тауық жапырақтары қолданылады. Жапырақтары гүлдену кезінде жиналады. Құмырсқа - өте улы өсімдік. Балалар көкнәр деп қателесіп, оның тұқымдарынан уланады. Седативті дәрі ретінде қолданылады. Антиконвульсант және ауырсынуды басатын. Жоғары дозада ол қызықты әсерге ие, оны халық бұрыннан байқаған және «Мен тауық етін көп жедім» деген сөзден көрінеді. Жүйе үш жақты. Ылғалды жерлерде, арық бойында, көл, батпақ, өзен маңындағы жол бойында өседі. Шілдеде гүлдейді. Медициналық мақсатта гүлдену кезеңінде жиналған жапырақтар қолданылады. Ол іштен диуретик және терлеу, сондай-ақ ас қорытуды жақсарту үшін ащы ретінде қолданылады. Балалар тәжірибесінде, әсіресе диатезде кеңінен қолданылатын ванналар үшін сыртқы қолданылады. Су бұрышы. Жапырақтары, гүлдері және ішінара жемістері бар барлық ауа бөлігі медицинада қан тоқтататын агент ретінде қолданылады. Су бұрышы ылғалды жерлерде, арық бойында, жол бойында өседі. Шілде-тамыз айларында гүлдейді. мыңжапырақ. Маусым айының соңында гүлдейді. Биіктігі 28-30 см, жіңішке сары сусымалы тамырсабақты көпжылдық шөптесін өсімдік. Кішкентай тілімдердің көптігі көптеген жапырақтардың әсерін береді, сондықтан «мыңжапырақ» деп аталады. Сарымсақ - ескі халық емі. 10 ғасырда-ақ бұл өсімдіктің шырыны мұрыннан қан кетуді тоқтату үшін қолданылған. Кейінірек мыңжапырақ асқазан-ішек жолдарының ас қорытуын жақсарту үшін, атап айтқанда, ойық жара және гастрит кезінде, сондай-ақ тәбетті арттыру үшін ащы және сыртқы (мұрын, жара, тіс) және ішкі қан кетулер үшін гемостатикалық агент ретінде қолданылды. Одуванчик. Қалың, тік тамырлы көпжылдық шөптесін өсімдік. Зауыт құрамында ақ сүтті шырын бар. Сәуірден қазанға дейін гүлдейді. Одуванчик шалғындарда, беткейлерде, шеттерде, егістіктердің шеттерінде, жол бойында, орман алқаптарында өседі. Халықтық медицинада одуванчика тамыры холеретикалық және іш жүргізетін дәрі ретінде қолданылады. Қарасора. Ол қалаларда, елді мекендерде, өзен жағаларында адвентивті өсімдік ретінде кездеседі. Маусым-шілде айларында гүлдейді. Мәдени. Маңызды майлы және тоқыма зауыты. Қалақай. Көпжылдық шөптесін өсімдік. Маусымнан қыркүйекке дейін гүлдейді. Тұрғын үйлердің жанында, қоқыс басқан тікенді жерлерде, ормандарда, шеттерде, ашық жерлерде, жол бойында, жыра бойында, шөлейт жерлерде өседі. Медицинада қалақайдың әртүрлі қолданылуы бар. Жапырақтары негізінен қан тоқтататын, диуретикалық және антипиретикалық агент ретінде қолданылады. Үшінші топ. Фармакокопия арқылы танылған, бірақ Бурабайда жеке үлгі түрінде кездесетін өсімдіктер. Клуб мүгі, коровяка, калина, арша, практикалық белгінің тәтті беделері сипатталған аймақта сирек болуына байланысты болуы мүмкін емес. Төртінші топ. Бурабай аумағында кең таралған, бірақ дәрілік шикізат ретінде маңызды маңызы жоқ өсімдіктер. Сулы қайың. Қайың плантациялары қорық аумағында айтарлықтай үлкен аумақты алып жатыр. Ерте көктемде жиналған қайың бүршіктерінің халықтық медицинада пайдасы зор. Қарағай. Қарағай – Бурабай орман екпелерінің негізгі түрі. Көктемде жиналған қарағай бүршіктері халық медицинасында қолданылады. Таңқурай. Таңқурай көп мөлшерде Седловатка қабығының бойында өртенген жерде өседі, сонымен қатар олар бұлақтар мен өзендердің (Иманаевский бұлағы, Сарыбұлақ, Жаңасу өзендері) жағасында кездеседі. Қара қарақат. Өзендер мен бұлақтардың жағасында кездеседі. Жемістер мен жапырақтар цинге және басқа авитаминоз және әлсірететін ауруларға қолданылады. Кептірілген жемістерден жасалған қайнатпаны халық медицинасында терлеу, несеп айдағыш деп атаса, жапырағының қайнатпасын диатезбен ауыратын балаларға, ересектерге ревматизмге қарсы дәрі ретінде береді. Теңіз шырғаны. Шортандыкөл (Шортан) көлінің жағасында өседі. Жемістер тамыз бен қарашаның аяғында піседі, бұтақтарда мықтап ұсталады. Теңіз шырғанағының жемістері емдік және диеталық құрал ретінде кеңінен қолданылады. Олардан А, В, С дәрумендеріне бай витаминді препараттар дайындалады.Ауруды басатын және емдік қасиеті бар теңіз шырғанақ майы өңеш ісігін емдеуде, терінің радиациялық зақымдануын емдеуде, күйіктерді емдеуде және терінің нашар жазылуы бар басқа жағдайлар. Бесінші топ. Өсімдіктердің практикалық маңызы шамалы, өйткені олар сирек кездеседі немесе тіпті дәстүрлі медицинада қолданылмайды. Кәдімгі кольцфут – тамырсабақтары жайылып жүретін көпжылдық шөптесін өсімдік. Наурыз-мамыр айларында гүлдейді. Ежелгі заманнан бері кольцфут халықтық медицинада жөтелге қарсы құрал ретінде қолданылған. Ұйқы шөп. Құрғақ қарағайлы орман жиектері мен ашық жерлерінде кездесетін дала өсімдігі. Сәуір-мамыр айларында гүлдейді. Ол тек халықтық медицинада емдік мақсатта қолданылады. Бернет. Көпжылдық шөптесін өсімдік. Шалғындарда, алқаптарда, бұталарда өседі. Маусым-шілде айларында гүлдейді. Дәрілік өсімдік, балшық. Кәдімгі танси. Көпжылдық шөптесін өсімдік. Маусымнан қыркүйекке дейін гүлдейді. Шекараларда, жол жиектерінде, орман жиектерінде, өзен жағаларында, тамшыларда, шалғындарда өседі. Анда-санда ұсақ шоқылар түзеді. Халықтық медицинада пижмы гүлшоғыры ұзақ уақыт бойы антигельминтикалық дәрі ретінде қолданылған. Құмды зире (өлмейтін). Көпжылдық шөптесін өсімдік. Маусымнан қыркүйекке дейін гүлдейді. Құмды топырақтағы қарағайлы ормандарда өседі. Халықтық медицинада шөп пен гүлшоғыр бауыр мен өт қабының ауруларына, суық тиюге, жөтелге қолданылады. Далалық қырықбуын. Ұзын сусымалы қоңыр-қара тамырсабақты көпжылдық споралы өсімдік. Далалық қырықбуын әдетте ылғалды жерлерде өседі және шалғындар мен егістіктердің зиянды арамшөптері болып табылады. Заманауи медицинада қырықбуын қан айналымының бұзылуына байланысты ісіну кезінде диуретик ретінде қолданылады. Коубери. Биіктігі 30 см-ден аспайтын мәңгі жасыл кішкентай бұта. Піскен жемістер ашық қызыл, жылтыр. Дәмі қышқыл-ащы. Бұл өсімдіктің қалың бұталары негізінен орманда, Светлый және Қарасу көлдерінің аймағында кездеседі. Медициналық тәжірибеде жемістер құрттарға жақсы ем ретінде, ал жапырақтары подагра мен ревматизмді емдеуде қолданылады. Жабайы құлпынай. Қылқан жапырақты және жеңіл жапырақты ормандарда өседі. Құлпынай жаңа тұтыну үшін қолданылады. Мүкжидек көлге жақын шымтезек батпақтарында кездеседі. Қарасу (Қарасы). Анемон. Мамырдың аяғында - маусымның басында орман анемонының ақ гүлдері Золотобор орманшылығының қайың ормандарының алқаптарында шашырап жатыр. Өсімдіктердің ауа бөлігі халық медицинасында аз қолданылады. Бурабай аумағында бар дәрілік өсімдік материалдарын уақытылы, дұрыс жолға қойып жинау облыстың оңтүстік өңірінің сұранысын өтей отырып, үлкен пайдасын тигізуі мүмкін. Құрылған күні: 25.02.2020 12:10 Жаңартылған күні: 25.02.2020 12:10 Қаралым саны: 3022 Мемлекеттік ұлттық табиғи парктерде туристік-рекреациялық қызметті жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасының Орман кодексі Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі ҚР БҒМ КЛХЖМ Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігі Қазақстан Республикасы Президентінің Іс Басқармасы Басты Біз туралы Жаңалықтар Келушілерге Өртке қарсы үгіт Галерея Көрнекті жерлер Бос жұмыс орындары Байланыс Мекенжай
Қазақстан Республикасы, 021708, Ақмола облысы, Бурабай ауданы, Бурабай к., Кенесары к-сі 47 «Б» Адам денсаулығын қорғау, ауруларға медициналық көмек көрсету денсаулықты қорғаудың басты мәселесі болып табылады. Жыл сайын қолданылатын дәрілік өсімдіктер саны өсуде. Олардың ішінде қазіргі уақытта онкологиялық емдеуге, қан тамыры ауруларына, туберкулез, қант диабетіне қолданылатын дәрілік өсімдіктерге көп көңіл аударылуда. Мәденилендірілген дәрілік өсімдіктерді зерттеу мен қолдану фармацевтикалық және медициналық өндірістің дамуымен байланысты. Қазіргі заманғы жағдайларда Қазақстанның фармацевтика өндірісін ең перспективті бағыт ретінде дамыту қажет болып табылады, ол бай шикізат базасына негізделеді. Бірақ кейбір жабайы дәрілік өсімдіктердің өндірістік қорларының мөлшері аз және олар қорғауды қажет етеді. Барлық елдерге дәрілік заттарды қолданудың көп жылдық тәжірибесі халықтық медицина негізінде жатыр. Бірақта өсімдіктерді дәрі ретінде қолдану көптеген уақыт эмприкалық болып қала береді. Тек адам ағзасына күшті физиологиялық әрекет көрсететін табиғи қосылыстарды синтездеу және жинау қабілетін анықтағанда оларды қолдану процестерін түпкілікті өзгертуге мүмкіндік береді. Дүниежүзілік денсаулықты сақтау ұйымының болжауынша жақын онжылдықта фитопрепараттардың бөлігі жалпы көлемде дәрілік заттардың 60%-ын құрайтын болады. Дәрілік өсімдіктер бүгінгі күні денсаулық сақтауда маңызды орын алады. Оларды жинау, өсіру және өңдеумен көптеген мемлекеттік және кооперативтік мекемелер айналысады. Сонымен қатар, ескі және жаңа дәрілік өсімдіктерді зерттеу жұмыстары үнемі жүргізілуде. Адамдар дәрілік өсімдіктер туралы өте ерте заманнан бері білген. Мүмкін, жер бетінде адамдар пайда болғанға дейін жануарлар кейбір емдік өсімдіктерді пайдаланған болар. Мысықтар мен иттер ауырған кезде шөптерді жейтіні белгілі, әсіресе астық тұқымдастардың жапырақтарын жейді, бұлардың емдік қасиеттері әлі толық зерттелмеген. ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДІ ІЗДЕУ, ЖИНАУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ РЕСУРСТАРЫН ҚОРҒАУ Көптеген жаңа ғылыми жұмыстар әлі белгісіз дәрілік өсімдіктерді зерттеуге бағытталған. Жаңа дәрілік өсімдіктерді табудың 3 жолы бар. 1-ші жолы – биогенетикалық ұсастық, туыстық әдіс. Өсімдіктердің бір – біріне ұқсастары көп болады. Олардың негізінен басты белгілері өсімдік мүшелерінде болады және осындай ұқсас түрлерді ботаниктер бір туысқа жатқызады. Ұзақ уақыт бойы қиын эволюциялық процестер кезінде өздерінің ұқсастықтарын жоғалтқан түрлер де өте көп. Мысалы: гранат – оңтүстік өсімдігі, оның жемісі дәрі ретінде пайдаланылады. Бұл өсімдіктің Европа мен Оңтүстік Азия аймақтарында, Испаниядан бастап Қытайға дейін тек бір түрі бар. Ол тек Үнді мұхитындағы Сокотро деген жерде кездеседі. Көбінесе тек түрлер ғана емес бір тұқымдасқа жататын туыстар да кейбір морфологиялық белгілері бойынша, мысалы: гүлінің құрылысы, жапырағы, анатомиялық құрылысы бойынша да, сонымен қатар ортақ химиялық белгілері, биологиялық активті заттармен де ерекшеленеді. Дәрілік өсімдіктердің жақын түрлерін зерттеу өте үлкен маштабта жүргізіледі және өте бағалы нәтижелер береді. Мысалы,Digitalis purpuraea (наперстянка пурпурная) өсімдігі маңызды жүрек гликозидтерінің көзі болып табылады. Бұл өсімдік бұрынғы КСРО аймағында өспейді. Кавказда оған жақын түрлер кездеседі, ол наперстянка ржавая, н. ресничная және н.крупноцветковая. Молдавияда Н. шерстистая және т.б. бұлардың барлығында жүрек глюкозидтерінің бар екендігі анықталды. Дәрілік өсімдіктерді табудың екінші жолы – елек деп аталады. Оның негізі емдік маңызы бар деген жергілікті флора өсімдіктеріне жаппай химиялық талдаулар жүргізу болып табылады. Дәрілік өсімдіктерді ізденудің бұл жолы аса көп еңбекті талап етеді. Бұл әдіспен фармацевтикалық өңдірісте маңызды орын алатын, көптеген дәрілік заттар табылады. Мысалы, бұл әдіспен Рихтер сораңы (Salsola richteri Karel), бұйырғын (Anabasis) және т.б. бір қатар дәрілік өсімдіктер анықталды. Сондықтан елек әдісі медицина үшін өте маңызды және бұл әдіспен жұмыс істеуге болады. Дәрілік өсімдіктерді табудың үшінші жолы – халық медицинасы, ол ұрпақтан ұрпаққа ауыз екі тілде айтылуы бойынша қалады. Бұрын барлық мемлекеттерде екі медициналық жүйе қатар жүрген. Біреуі адам ағзасының табиғатын, құрылысын және қызметін, аурулардың пайда болуын және оларды емдеу жолдарын зерттеуді дәрігерлер және ғалымдар қатар алып жүрген. Келесі медицина – қарапайым халықтың медицинасы, көптеген ұрпақтар бойы қалыптасқан, тамаша пайымдаулары да, тұрақты қателесулері де бар. Адам тарихының бастауларында осы екі медицина бір болды. Және кезгелген эмпирикалық медицина жүйесі Шумер – Египет – Грек, Үнді және Қытайлық – халықтық медицинадан бастау алады. Осы заманғы медицина халықтық медицинаға қарсы қойылды. Біріншісі, жазбаша мәліметтерге, дәрілерге арқа сүйенсе, ал екіншісі тірі табиғат пен араласудан алынған бақылауларға сүйенді. Ғылыми зерттеулерді халық пайдаланды және халық тәжірибесі ғылыми медицина зерттеулеріне негіз болды, жалпы алғанда бұл екі медицина бір-біріне сеніміз көзқараспен қарайды. Бұрынғы заманғы медицина эмпирикалық медицинадан биік тұрады. Халықтық медицина локальді, негізінен жергілікті аймақта өсетін, өсімдіктермен байланысты. Әрине, адамдар бір орыннан екінші орынға көшіп отырған, бұрынғы ормандарын, шалғандарын және жайылым жерлерін басқаларға қалдырып, адамдар территорияларын үлкейтіп, шөлді жерлерді игерді. Бірақ адамзат тарихында бір тайпа екінші тайпаны ауыстырап отырған, олар бұрыннан жерді, өсімдіктерді қалай игеру керек екендігін үйреніп алды. Мындаған жылдар бойы адамдар өзі орналасқан аймақтағы өсімдіктерді зерттеп таныды. Жемістері де жапырақтары мен гүлдері сияқты құрғақ ауа-райында жиналады. Олардың толық піскен кезеңінде қолмен сындыру арқылы жинайды. Шетен және тмин өсімдіктерінің жемістері зонтиктерінде орналасқандары күйінде жұлып алынады. Кейін кептіріп болған соң аяқшаларынан айырып алады. Жемісті қолмен тазалау арқылы алады. Шіріген жемісті алмайды. Көптеген нәрлі жемістерді (черника, таңқурай, бүлдірген) жинау өте қиын, ішінен матамен қабатталған корзинаға саламыз, жемістер бір-бірін езіп тастамас үшін әр қабатын жапырақтарымен жабамыз. Бұд кезде жемісті дәрі үшін жинап жатқанымызды ұмытпауымыз керек. Тамырын немесе тамырсабағын күзде немесе жаздың соңында өсімдік гүлдеп болған соң қазып алады. Осы кезде бұларда шипалық қасиеті бар заттар көп болады және олар үлкен, әрі ауыр болады. Тамырды жинау уақытын созып жіберуге болмайды, себебі, жапырағы мен жемісі түсіп біткен соң өсімдікті тану өте қиын. Кейбір түрлердің тамыры мен тамырсабағын ерте көктемде қазып алуға болады. Қазу үшін арнайы күрек болу керек. Дәрілік қсімдіктердің кез – келгенін кетпенмен де (тяпкамен) қарапайым күрекпенде қазуға болады. Тамырды қазу үшін күректі сабағынан 10 – 12 см алыс тереңдікке кірзізу керек. Сосын топырақтың қазылған жерін кеңейту үшін қозғау қимылдарын жасайды, сосын бір қозғалыспен қазылған тамыр мен тамырсабағын жердің бетіне алып шығарады. Тамырды сілкілеп топырағынан босатады сосын суға немесе кәрзинкаға тамырмен толтырып, суға салып қояды. Себебі су топырақтан тамырға жабысқан ұсақ тастарды жуады. Жуылған тамырларды таза шөпке, қаптарға немесе пергамент қағазға қойып кептіреді. Сосын тамыр мен тамырсабақты сабақтың қалдықтарынан тазалайды. Сонымен қатар тамырды зақымдалған немесе шіріген бөліктерінен тазалап, соңғы кептіру аймағына алып кетеді. Дәрілік өсімдіктердің тамырларын ыстық сумен жууға болмайды, себебі осы кезде әсер етуші заттары жуылып кетуі мүмкін. Дәрілік өсімдіктерді жинау бұл тек жұмыстың жартысы, соңғы кептіру кезеңінінің де маңызы зор. Барлық дәрілік өсімдіктерді кептіру керек, оларды аптекаға немесе зертханаға, заводтарға беруге үйге сақтауға қатыссыз барлығын кептіру керек. Нашар қолайсыз жерде кептіру шикізаттың сапасына әсер етуі мүмкін. Егер ылғал өте ақырын кептірілген болса, ол екі нәрсеге алып келуі мүмкін. Егер клеткалар ұзақ уақыт бойы тірі күйінде болатын болса, оларда ферменттердің жұмысы жүзеге аса береді, ол әсер етуші заттарды жоғалтуы мүмкін немесе оларды керісінше улы заттарға айналдыруы мүмкін. Ал екінші жағынан өсуші массаның ұзақ сақталуы дымқыл кезінде микроорганизмдердің дамуына қолайлы болып келеді. Ал микроорганизмдердің дамуы шикізатты мүлдем құртуы мүмкін. Кептірудің ең қолайлы әдісі ең тиімдісі ол шатыр астында құрғақ желдету болып табылады. Әсіресе темір шатырда бүкіл терезелерін ашып тастап кептіру өте қолайлы. Егер мүмкін болса терезінің біріне кәдімгі бөлме вентиляторын қойып қоюға болады. Дәрілік өсімдіктерді шатыр астында кептіру міндетті емес. Кез-келген жел қағатын ғимараттар жарай береді. Мысалы, мектептің бос бөлмелері, сарай және т.б. кейде шикізатты күн түспейтін ашық ауада да кептіреді. Кептіру өте ұқыптылықты қажет етеді. Шикізатты құртып алмас үшін оны желден, жаңбырдан қорғау керек. Ең бастысы жапырағын, шөбін, гүлін, күнге кептіруге болмайды. Күн түскен кезде ол өзінің бояуымен әсер етуші заттарынан яғни құнды заттарынан айырылады. Құрамында алкалоид бар тамыр мен тамырсабағын күнде кептіреді. Ал құрамында гликозидтері бар тамыр пен тамырсабағын күнде кептіруге болмайды. Себебі құрамындағы гликозидтер ыдырап кетеді. Тамыр пен тамырсабағын бір күннің ішінде кептіріп алуға болмайды және мүмкін емес. Шикізатты түнде қалдырғанда оны шықтан қорғау үшін бетін бір нәрсемен жабу керек. Кептіру кезінде тамырларды күніне кетпенмен немесе күрекпен бірнеше рет аударып отыру керек. Жай кезде шикізатты 3 – 4 күнде кептіріп алуға болады. Оңтүстікте мұны тездетуге болады, ал солтүстікте оны кептіруге ұзақ уақыт жұмсалады. Жуан тамырларды кейде бірнеше апта кептіреді. Кептіру кезінде шикізатты қалдағалап, жоқ дегенде тәулігіне бір рет аударып тұру керек. Өсімдікті арнайы кептіргіште кептіруге болады, ал қарапайым партияларды духовкада немесе қарапайым орыс пешінде кептіруге болады. Орыс пешінде көбінесе шырынды (сочный) жемістерді: раушан, таңқурай және т.б. кептіреді. Жемісті пеш жағылғаннан кейін 2-3 сағаттан соң ғана кептіруге болады, себебі, оған дейін жеміс күйіп кетуі мүмкін. Пештегі температу 80 – 90оС болу керек. Жапырақты, гүлді пеште сирек кептіреді. Бұндай кептіруді егер ауа-райы өте қолайсыз болған жағдайда ғана жүзеге асырады. «Құрғақ ауалы жағдайға» дейін жақсы кептірілген шикізатта гигроскопиялық ылғалдың мөлшері 8-15% құрайды. Ол шикізаттың сапасына әсер етпейді. Жақсы кептірілген тамырлар шытынап сынады, сабақтары да сынуы керек. Нәрлі кептірілген жемістер қолмен қысқан кезде кесек-кесек болып қолға жабыспау керек. Кептірілген шикізатты дәріханаға береді. Өздеріне деп жиналған заттарды қағазға орап немесе мата қапшықтарда бірнеше жыл сақтауға болады. Өте көп сақталған дәрілік өсімдіктердің жапырақтарын, гүлдерін тіптен жақсы кептірілген болса да қолдануға болмайды, себебі уақыт өткен сайын олар қасиеттерін жоғалтады. Дәрілік өсімдіктерді дайындаудың екінші бір жағын да ескерген жөн. Дұрыс жоспарланбаған және дайындықты ұқыпты, тиянақты өткізбеу жеке түрлерді ғана емес, кейбір жағдайларда түгелімен басқа түрлерді де өте үлкен апаттық жағдайларға ұшыратуы мүмкін. Шектен тыс ұрықтарды жинау, өсімдіктердің жер асты мүшелерін, тамырларын және тамырсабағын жинау өсімдік популяциясының толық жойылуына алып келеді. Қазақстандағы кейбір дәрілік өсімдіктерді жинаудың жылдық мөлшері туралы мәлімет (Егеубаева, Аверина 1999) № 1 кестеде келтірілген. Жалпы дәрілік өсімдіктің жер үсті мүшелерін тек ауа-райы құрғақ кездерде ғана жинайды. Ескеретін нәрсе, шаң басқан немесе әртүрлі насекомдармен жарақаттанған немесе тат саңырауқұлақтарымен ауырған дәрілік өсімдіктерді жинауға болмайды. Бүршіктерді ерте көктемде жинаған дұрыс, яғни наурыз (март) – суәр (апрель) айларында әрі таралмаған ісінген кезінде. Медициналық мақсатпен өсімдік қабықтарын тек жас бұтақтардан алған дұрыс. Шөптесін өсімдіктерді гүлдеген кезінде жинайды, оларды төменгі жапырақ деңгейінде кесіп алады. Жапырақтарды гүлдеу алдында немесе гүлдеу басталғанда немесе толық гүлдегенде жинайды. Өсімдік өліп қалмау үшін жапырақтардың көбісін жинамай қалдырады. Гүлдерді гүлдеу енді басталғанда жинаған дұрыс. 1-кесте
Қазақстанда жыл сайынғы дәрілік шикізат дайындау мөлшері (квота-нормасы) № Өсімдіктер түрі Шикізат түрі (дайындалатын бөлігі) Барлығы тонна 1 Аңдыз тамыр, айр- Acorus calamus – Аир Тамырсабақ 3,5 2 Ақезу бәрпі – Aconitum leucostomum – борец белоустый Шөп 100,0 3 Дәрілік жалбызтікен – Althaea officinalis – алтей лекарственный Тамырсабақ 2,0 4 Етжапырақ бадан – Bergenia crassifolia – бадан толстолистый Тамырсабақ 5,0 5 Қара мендуана – Hyoscyamus niger – белена черная Жапырақтар 35,0 6 Қайың – Betula – береза Бүршіктер, жас жапырақтар 2,5 7 Доланалар (Алматы, Жоңғар және т.б.) –Crataegus – Боярышник Жемістер 20,5 8 Самарқан салаубасы – Helichrysum maracandicum – бессмертник самаркандский Гүлдер 5,0 9 Түркістан валерианасы – Valeriana turkestanica –валериана лекарственная Тамырлар 1,5 10 Жантақ – Alhagi – верблюжья колючка Шөп 9,0 11 Кәдімгі адыраспан – Peganum harmala – Гармала обыкновенная шөп 9,0 12 Шаян мойын таран – Polygonum bistoria – горец змеиный Тамырсабақ 1,0 13 Бұрыш таран – Polygonum hidropiper – горец перечный Шөп 3,0 14 Қызыл таспа – Polygonum aviculare – горец птичий Шөп 4,0 15 Айланшөп таран – Polygonum percicaria – горец почечуйный Шөп 2,0 16 Биік аңдыз – Inula helenium – девясил высокий Тамырсабақ 9,0 17 Дәрі түйежоңышқа – Melilotus officinalis – донник лекарственный Шөп 1,0 18 Кәдімгі емен – Quercus robur – дуб обыкновенный Қабық 1,0 19 Кәдімгі жұпаргүл, киікшөп – Origanum vulgare –душица обыкновенная Шөп 12,0 20 Тор жеміс тегеурінгүл – Delphinium dictyocarpum –живость сетчатоплодная Шөп 2,0 21 Шілтержапырақ шәйқурай – Hepericum perfotum –зверобой продырявленный Шөп 12,0 22 Бунге киікоты – Ziziphora bungeana – зизифора Бунге Шөп 3 23 Кәдімгі аюқұлақ – Verbascum thapsus – коровк обыкновенный Гүлдер 1,0 24 Қосүйлі қалақай – Urtica dioica – крапива двудомная Жапырақтар 12,5 25 Дәрі шелна – Sanguisorba officinalis –кровохлебка аптечная Тамырсабақ 1,0 26 Мықсыр рапонтикум – Rhaponticum cartamoides –рапонтикум сафлоровидный Тамырсабақ 0,2 27 Жөке ағаш – Tilia – липа Гүлдер 3,5 28 Шоңайна – Arctium – лопух Тамырлар 4,0 29 Таңқурай – Rubus – малина Жемістер 2,0 30 Кәдімгі өгейшөп – Tussilago farfara – мать-и-мачеха обыкновенная Жапырақтар 3,0 31 Азия жалбызы – Mentha asiatica – мята азиатская Жапырақтар 4,0 32 Итшомырт шырғанақ – Hippophae rhamnoides –облепиха крушиновидная Жемістер 50,0 33 Кәдімгі бақбақ – Taraxacum officinalis – одуванчик лекарственный Тамырлар 2,0 34 Кәдімгі жұмыршақ – Capsella bursa-pastoris –пастушья сумка Шөп 2,1 35 Кәдімгі түймешетен – Tanacetum vulgare – пижма обыкновенная Гүлдер 17,0 36 Таушымылдық — Paenia – пион Шөп және амырлар 3,0 37 Үлкен бақажапырақ – Plantago maior – подорожник большой Жапырақтар 3,2 38 Ащы жусан – Artemisia absinthium – полынь горькая Шөп 5,5 39 Түркістан сасықшөбі – Leonurus turcestanicus –пустырник Туркестанский Шөп 3,0 40 Қызғылт семізоты – Rhodiola rosea – родиола розовая Гүлдер 1,0 41 Дәрілік ромашка – Matricaria recutita – ромашка лекарственная Гүлдер 1,0 42 Сібір шетені – Sorbus sibirica – рябина Сибирская Жемістер 1,0 43 Жалаң мия – Glycyrrhiza glabra – солодка голая Тамыр 40,0 44 Орал миясы – Glycyrrhiza uralensis – тимьян маршаллиевский Шөп 40,0 45 Маршалл жебірі – Thymus marschallianus –тимьян маршаллиевский Шөп 4,1 46 Кәдімгі тмин – Carum carvi – тмин обыкновенный Жемістер 1,0 47 Кәдімгі мыңдапырақ – Achillea millefolium –тысячелистник обыкновенный Шөп 19,0 48 Кәдімгі цикорий – Cichorium intybus – цикорий обыкновенный Тамыр және шөп 2,0 49 Лобель тамырдәрі – Veratrum Lobelianum –черемица лобеля Тамырсабақ 2,0 50 Үштармақ итшоған – Bidens tripartite – череда трехраздельная Шөп 4,5 51 Қаражидек – Vaccinium – черника Жемістер 1,0 52 Үлкен сүйелшөп – Chelidonium majus – чистотел большой 53 Дала қырықбуыны – Equisetum arvense – хвощ полевой Шөп 2,2 54 Кәдімгі құлмақ – Humulus lupulus – хмель обыкновенный Жеміс шоғыры 0,9 55 Раушандар – (Rosa alberti, R.beggeriana, R.majalis) – шиповники Жемістер 33,0 56 Жылқы қымыздық – Rumex confertus – щавель конский Тамырлар 2,5 57 Қырықбуын қылша – Ephedra equisetina – хвойник хвощевой Өркендер 800,0 58 Сиверс алмасы – Malus sieversii – яблоня сиверса Жемістер 1000,0 Медицинада шырынды және құрғақ жемістерді пайдаланады. Одарды тек піскен кезде ғана жинаған дұрыс. Шырынды жемістерді таңертең ерте немесе кешке жинайды. Оларды жинағанда үлкен сақтықпен езіп алмай жинап, ішінде тартып-керіп қойған қалта немесе қабы бар себетке салады. Тез түсіп шашылып қалатын жемістері бар өсімдіктердің жемістерін жинағанда олардың гүлшоқтарын кесіп алып бауға (сноп) байлап көлеңкелі жерге жемістері пісіп жетілгенше іліп қою керек. Сосын сондай кептірілген бауларды өңдеп жемістерін алады. Тұқымдарды піскеннен кейін жинайды, қыста зең (плесень) пайда болмас үшін шаңнан, әртүрлі қоспалардан тазартады, таза ауада кептіреді. Тамырлар және тамырсабақтарды күзде өсімдіктің жер үсті мүшелері сола бастағанда дайындайды. Жерден күрекпен қазып алынған тамырларды және тамырсабақтарды сілкіп-сілкіп, тазалап жуып қағазда, матаға немесе таза жерге жайып кептіру керек. жүктеу/скачать 45,23 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|