Қазақстандық тренд тоталитаризмнен демократиялық және құқықтық мем лекетке: сырттай көзқарас

156
Бәсең сайлау құқығын іске асыруға үміттенген адамдарға қойылатын жалпы талап азаматтық цензі, 
яғни Қазақстан Республикасының азаматтығы болуы болып табылады. Оның үстіне, Қазақстан Респу-
бликасы Президенті болып тек қана тумысынан Республика азаматы болып табылатын адам сайлануы 
мүмкін, яғни азаматтығын қабылдаған азаматтың осындай мүмкіндігі жоқ. Қазақстан Республикасының 
заңнамасында, Ресей Федерациясының заңнамасымен салыстырғанда, сайланатын халық өкілдері үшін 
қос азаматтыққа тыйым салынбаған.
Басқа сайлау цензі отырықшылық цензі болып табылады, ол сайлау құқығын алу үшін азаматтың 
тұрақты немесе көбінесе тиісті аумақта тұруын талап етуді білдіреді. Отырықшылық цензінің мәні сай-
ланушы депутаттыққа немесе сайланатын мемлекеттік лауазымға дауысқа түскісі келген жердің ең аз 
талаптарымен таныс болуы тиіс екенінде. Парламент депутаттары үшін отырықшылық цензі Қазақстан 
Республикасының аумағында 10 жыл бойы тұруын Қазақстан Республикасы президенті үшін – соңғы 
15 жыл бойы тұруын құрады. 
Қазақстан Республикасының депутаттары үшін жасы бойынша ценз – Парламент Мәжілісінің депу-
таттары үшін жиырма бес жасқа толу; Парламент Сенаты үшін отыз жасқа толу; Мәслихат депутаттары 
үшін жиырма бес жасқа толу. Қазақстан Республикасы Президенті постына кандидат қырық жасқа толуы 
тиіс. Депутаттар үшін ең үлкен жас көзделмеген. 
Конституцияда Парламент Сенатының депутаттары үшін жоғары білім цензінің болуы Қазақстан 
Республикасының сайлау құқығын позитивті жағынан сипаттайды. Білім цензінің болуын мына се-
беппен түсіндіруге болады: сайлау рәсімі тек жай депутаттарды ғана емес, халық өкілінің міндетін 
орындауға лайық, өз өкілеттерін ең жақсы орындай алатын адамдарды сайлануын қамтамасыз етуге 
бағытталуы тиіс.
ҚР Конституциясы сайлауға қатыспайтын азаматтардың екі санатын белгілейді. Ең алдымен, 
Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабының 3-тармағына сәйкес сот іс-әрекетке қабілетсіз 
деп таныған азаматтардың сайлауға және сайлануға құқығы жоқ. Шартты бұл цензді денсаулық цензі деп 
атауға болады. Бірақ бұл қағида жалпыға бірдей сайлау құқығын шектеу ретінде қарастырылмауы тиіс. 
Сайлауға қатысу азаматтардың саналы еркін білдіру акті, және, әрине, іс-әрекетке қабілетсіз адамдар 
сайлауға қатыса алмайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабының 3-тармағына сәйкес сайлауға және 
сайлануға құқығы жоқ басқа азаматтар санаты сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында 
отырған азаматтар болып табылады. Сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған 
азаматтарды сайлау құқықтарынан айыру  Австрияда, Бельгияда, Францияда, Грецияда, Италияда, Люк-
сембургте, Мальтада, Норвегияда, Ресейде және тағы басқа елдерде де орын тапқан.  Бас бостандығынан 
айыру орындарында отырған азаматтарды белсенді және бәсең сайлау құқығынан айырудың мақсаты 
халық өкілдігі органдарына криминалды ықпал жасау ықтималдығын болдырмау, мемлекеттік және 
жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланатын органдарына құқық бұзушыларды жібермеу болып табылады. 
Қазақстан Республикасында бәсең сайлау құқығын іске асыру үшін сайланатын лауазымда тұруды 
белгілі мерзіммен шектеу цензі әрекет етеді. Осылайша, бір адам қатарынан екі реттен артық Республи-
ка Президенті болып сайлана алмайды (Қазақстан Республикасы Конституциясының 42 б. 5 т.). Сайла-
натын лауазымды тұлғаның қызмет орнында болуын екі өкілеттік мерзімімен шектейтін норма барлық 
демократиялық мемлекеттердің заңнамаларында бар екенін атап өту қажет. 
Бәсең сайлау құқығын іске асыруға тырысатын адамдарға үйлеспеушілік қағидасы әсер етеді. 
Үйлеспеушілік халық, жергілікті қауымдастық өкілінің өкілеттігін іске асыру мерзімі бойы депутаттық 
мандатты, мемлекеттегі және муниципалды аппараттағы сайланатын лауазымды белгілі бір лауазымды 
атқарумен және белгілі бір кәсіптік міндеттерді орындаумен қатарынан атқаруға тыйым салынатынын 
білдіреді. Үйлеспеушілік сайлау цензі болып табыла ма? Жоқ деп ойлаймыз. Үйлеспеушілік депутатқа 
және сайланатын мемлекеттік және муниципалды органдарға кандидат болып ұсынуға және тіркеуге 

157
жіберілген адамдар тобына әсер етпейді. Бірақ, сайланғаннан кейін, бұл адамдар депутаттық мандат-
ты, сайланбалы лауазымды тұлғаның мандатын жария билік органдарында конституциямен белгіленген 
лауазымдармен және заңмен белгіленген ақы төленетін қызмет түрлерімен қоса атқару үйлеспеушілігі 
қағидасын сақтаған кезде депутат, сайланбалы лауазымды тұлға болуы мүмкін. Оның үстіне, үйлеспеушілік 
қағидасы жария билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы сайланбалы өкілдерге өз ла-
уазымын өзі немесе басқа адамдар үшін пайда алу мақсатында пайдалануға жол бермейді, көпшілік 
пен жеке мүдделердің шиеленісін жібермеу мақсатын көздейді. Үйлеспеушілік қағидасының үлгісін 
Қазақстан Республикасы Конституциясының 43-бабынан көруге болады, оған сәйкес Қазақстан Респуб-
ликасы Президентінің өкілді органның депутаты болуға, өзге де ақы төленетін қызметтерді атқаруға 
және кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқығы жоқ. Үйлеспеушілік қағидасы барлық демократиялық 
мемлекеттердің конституцияларында бар [1] .
Қазақстан Республикасының сайлау заңнамасына Республика Президенті лауазымына үміткерлердің 
мемлекеттік тілді білу цензі бар. Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабының 2 т. сәйкес 
Республика Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын, мемлекеттік тілді еркін 
меңгерген азамат сайлана алады.
Қазақстан Республикасында, кейбір басқа елдердегі сияқты, бәсең сайлау құқығы тек кандидат сай-
лау жарнасын енгізгеннен кейін ғана беріледі. Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты депута-
тына кандидат Орталық сайлау комиссиясының шотына депозит ретiнде заңдарда белгiленген ең төменгi 
жалақының он бес еселенген мөлшерiнде сайлау жарнасын енгiзедi. Кандидат сайлау қорытындылары 
бойынша Парламент Сенатының депутаты болып сайланған немесе кандидат дауыс беру қорытындылары 
бойынша дауыс беруге қатысқан таңдаушылар дауысының кемінде бес процентін алған жағдайларда, 
сондай-ақ кандидат қайтыс болған жағдайда енгізілген жарна кандидатқа қайтарылады. Қалған 
жағдайлардың бәрінде енгізілген жарна қайтарылмауға тиіс және республикалық бюджет кірісіне алы-
нады. («Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңның 73-бабы)
В.Е. Чиркиннің пікірі бойынша, сайлау жарнасының жақсы жақтары да бар, кемшіліктері де бар. 
Сайлау жарнасының жақсы жағы кандидат ретінде тіркелу үшін, ақша болған жағдайда, оны енгізу 
жеңілдігі. Бірақ бұл ценз ақшасы болмаған кандидаттардың сайлауға қатысуын шектейді, сондай-ақ, 
сайлау науқанына «сайлануға мүмкіншілігі жоқ екенін біле тұра, сайлау науқанын, радионы, теледидар-
ды, сондай-ақ мемлекет бөлген қаражатты өзін көпшілікке әйгілеу үшін пайдаланатын кандидаттардың» 
қатысуына жол береді [2, 233 б.].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 2 т. Сенат конституциялық заңда белгіленген 
тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының аста-
насынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралатыны туралы норманың болуы Қазақстан 
Республикасындағы сайлау құқығының классикалық қағидаттарын құқықтық реттеудің новелласы бо-
лып табылады. Конституцияның осы нормасында сайлау емес, «құру» деген термині пайдаланғанын атап 
өту қажет. Осы ереже «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңның 7-бабы-
мен дамылады, ол: біріншіден, «жанама сайлау құқығы» деп аталады, екіншіден, Парламент Сенатының 
депутаттарын сайлауға таңдаушылар - мәслихаттардың депутаты болып табылатын Республика азамат-
тары қатысатынын көздейді. Таңдаушылар Сенат депутаттарын сайлауға тең негiздерде қатысады әрi 
олардың әрқайсысының Сенат депутатын сайлаған кезде бiр дауысы болады.
Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету 
қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті тағайындап, оларды сайлау са-
ласынан шығару да сайлау заңнамасының новелласы болып табылады. 
«Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заң екінші буынның қағидаттарын 
бекітеді. Ең алдымен оларға Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңының 
«Республикадағы сайлау Республика азаматының сайлау және сайлану құқығын еркiн жүзеге асыруына 

158
негiзделедi» деп 2-бабында бекітілген сайлау еркіндігі жатады. Осы қағидаттың конституциялық негіздері 
конституцияның мына нормалары болып табылады: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, 
құқықтық мемлекет ретінде орнықтыратын мемлекет деп белгілейтін 1-бабының 1-тармағы; мемлекеттік 
биліктің бірден-бір бастауы – өз билігін тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы 
жүзеге асыратын халық деп жариялайтын 3-бап; сөз бостандығын және ақпарат алуға құқығын бекітетін 
20-бап; Қазақстан Республикасы азаматтарының тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға 
қатысуға, құқығын танитын 33-бабының 1-тармағы.
Сайлауға қатысу еркіндігі конституциялық құқық ғылымы үшін әрқашан өзекті болатын. Осылайша, 
Б.Н. Чичерин белгілегендей, егер демократиялық мектеп конституциялық құқықта сайлау бастауын әр 
еркін адамның ортақ іске қатысу құқығы ретінде қарастырса және билік негізіне әр адамның өз еркін 
жатқызса, «сақтандыру бағытының» авторлары бұл жерде құқықтан гөрі, азаматтар қоғам пайдасына 
орындауға тиіс міндетті көреді  [3, 10 б.]. 
Сайлау заңнамасы шеңберінде еркіндік пен міндеттің арақатынасын түсіндірудегі «сақтандыру 
бағыты» бірнеше шет елдердің (Австрия, Грекия, Түркия) азаматтардың сайланбалы мекемелердің сай-
лауына қатысу міндетін бекітетін ғылымында және заңдарында сақталған. Осы елдердің әкімшілік және 
қылмыстық заңнамасы сайлауға қатыспағаны үшін заңды жауаптылықты белгілейді. Азаматтардың 
сайлауға қатысу міндетін белгілеу мақсаты абсентеизмге қарсы күресу болып табылады. 
Б.Н. Чичериннің пікірі бойынша, көзқарастардың осындай әртүрлілігі «сайлау құқығының екі жағы 
болғанынан шығады. Сайланбалықтың өзі сияқты, ол еркіндікті де, билік органын да білдіреді. Бірақ бұл 
жерде еркіндік басым; бұл ретте демократиялық мектептің ұстанымы дұрыс. Сайлау құқығы, ең алдымен, 
құқық; ол азаматқа лауазымда тұлға ретінде емес, қоғам мүшесі ретінде, ол өз пікірін, өз мүдделерін 
қорғай алу үшін беріледі. Бірақ кез келген құқықтың бастауы еркіндік. Құқық заңмен белгіленген 
еркіндік немесе әрекет ету мүмкіндігі болып табылады [3, 10-11 б.] . Осылайша, сайлау құқығы саяси 
еркіндікке немесе азаматтардың мемлекет мүшесі ретіндегі еркіндігіне тең. 
Қазіргі конституциялық құқық ғылымына және заңдарына азаматтардың сайлауға еркін қатысуы 
қағидатын дәл осындай түсіндіру тән. Г.Н. Андрееваның және И.А. Старостинің пікірі бойнша, «сайлауға 
еркін қатысу азаматтың сайлауға қатысуын, қатыспауын ол өзі шешетінін білдіреді. Бұл сайлау еркіндігі 
қағидатының түсіндірмесі қоғамды еркіндік идеяларын іске асыру ретінде құру туралы либералды иде-
ялардан шыққан. Либералды көзқарас тұрғысынан еркіндік қоғам өмірінің барлық салаларында, соның 
ішінде сайлау құқығы саласында да, белгілеуші қағидат болып табылады: еркін қоғамда ешкім сайлауға 
қатысуға мәжбүрленбейді» [4, 172 б.] .
Бәсең сайлау құқығы иесінің сөз бостандығына құқығы мынаны тұспалдайды: өз пікірлері мен 
сенімдерін кедергісіз ұстану құқығы және олардан еркін бас тарту құқығы; өз пікірлері мен сенімдерін 
еркін білдіру құқығы; ауызша немесе жазбаша түрде қатынасуға, соның ішінде қатынасудан қалыс қалу; 
қатынас тілін еркін таңдау құқығы [5, 355 б.]. Ешкім өз пікірлері мен сенімдерін білдіруге мәжбүрлене 
алмайды. 
Екінші буындағы сайлау құқығының басқа қағидаты еркіндік қағидаты болып табылады, ол сайлау 
туралы Конституциялық заңның 3-бабының 3 т. тұжырымдалған: «Республика азаматтарының сайлауға 
қатысуы ерiктi болып табылады. Азаматты сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжбүрлеуге, сондай-ақ 
оның еркiн бiлдiрудi шектеуге ешкiмнiң де құқығы жоқ».
Сайлау туралы Конституциялық заңның нормаларын таңдау жарыс қағидатын белгілеуге мүмкіндік 
береді. 61. б. 1-тармағына сәйкес тiркеу мерзiмi аяқталғаннан кейiн кандидаттардың шығып қалуы 
нәтижесiнде Президенттiкке екiден кем кандидат қалған жағдайда, Орталық сайлау комиссиясы өз 
қаулысымен сайлауды екi айдан аспайтын мерзiмге ұзартады. Осылайша, Қазақстан Республикасы 
Президенттi қызметіне бір кандидат бойынша дауыс беруге жол берілмейді, өйткені бұл жағдайда сайла-
ушы сайлау баламасынан айырылады, ал сайлау формалды дауыс беруге айналады. 

159
Қазіргі заң әдебиетінде кейбір авторлармен белгіленетін сайлау құқығын іске асырудың жаңа 
қағидаттарының бірі ашықтық және жариялылық қағидаты болып табылады. Сайлауды өткізу қағидаты 
ретінде ашықтық пен жариялылық белгіленгенін сайлау туралы Конституциялық заңның 20-бабы 
дәлелдейді, оған сәйкес сайлау комиссияларының қызметi жариялылық және ашықтық негiзiнде жүзеге 
асырылады.
Оның үстіне, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушы мемлекеттеріндегі демократиялық 
сайлаудың, сайлау құқықтары мен бостандықтардың стандарттары туралы Конвенция сайлау процесін 
пәрменді қоғамдық және халықаралық бақылаумен ашық және жария түрде жұмыс жасайтын әділ сай-
лау органдарының ұйымдастыруымен қамтамасыз етілетінін көздейді ( 10 б. 2 т. «д» тт.).
Сайлау құқығын жүзеге асырудағы ашықтық пен жариялылық ықтимал қателерді және кемшіліктерді 
жоюға, бұрмалау және жалғандық жасау ықтималдығын шектеуге, азаматтардың сайлау нәтижелеріне 
сенімдігін нығайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының заңнамасын талдау сайлау құқығын ашық және жария іске асыру 
мүмкіндігін белгілейтін мынадай жағдайларды атап өтуге мүмкіндік береді. Бұл: сайлау комиссияларының 
сайлаушыларды сайлауды дайындау және өткізу тәртібі мен мерзімдері туралы ақпараттандыру жөніндегі; 
депутатқа және сайланбалы мемлекеттік лауазымдарға кандидаттардың сенім білдірілген өкілдерінің; 
сайлау күні сайлау учаскелерінде халықаралық және жергілікті қадағалаушылардың; журналистердің 
және бұқаралық ақпарат құралдарының қызметі.
Осылайша, Қазақстан Республикасының заңнамасы халықаралық стандарттарға сай, қажеттілігіне 
қарай жетілдірілуде және азаматтардың тікелей демократия арқылы мемлекетті басқаруға қатысу 
құқығын жүзеге асырудың құқық қолдану практикасын тиісті түрде реттейді. 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:
1.  Малиновский  В.А.  Көшбасшы: Ғасырлар аралығындағы Қазақстандағы президенттік билік. Астана.    
«Норма-К» баспасы. 2012.
2. Чиркин  В.Е.  салыстырмалы конституциялық құқық.  Оқу құралы.  М.,  2011.  
3. Чичерин  Б.Н.  Халық сайланбалығы туралы.  М., 1899.  
4. Андреева  Г.Н.,  Старостина  И.А.  Ресейдегі және шет елдердегі сайлау құқығы.  М.,  2010. 
5.  Нудненко  Л.А. Сөз бостандығы конституциялық құқығының мазмұны және оны іске асырудың кейбір 
проблемалары  //  Украина құқығы .2012. №3-4.

160
2015 
жылы Қазақстан Республикасы Конституциясының 20 жылдығын атап өтеді. 
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің оның тұрақтылығын және 
нормаларының рұхын сақтауды қамтамасыз етудегі маңызы зор. Қазақстан Респу-
бликасы Конституциялық Кеңесінің практикасы Қазақстан Республикасы Конституциясының норма-
ларын мағыналы түсінуді дамытады, бұл Қазақстанның құқықтық реттеу саласында көрінісін табады. 
ҚР Конституциясының нормаларын түсіндірген кезде норма шығармашылықтың біртұтастығы мына-
лар арқылы іске асырылады: 1)ҚР Конституциялық Кеңсесінің нормативті қаулылары жалпыға бірдей 
міндетті; 2) конституциялық нормаларды тікелей қолдану практикасы кеңейтілуде. ҚР Конституциялық 
Кеңесінің осы бағыттағы қызметі қысқартылған түзету (В.А. Малиновский) немесе құқықтық ережелерді 
құру (Е.Б. Абдрасулов) ретінде ұғынылады [1, 73-78. Б.]. Сонымен бірге, олардың себебі конституцияға 
сай емес заң болуы мүмкін сот қателерін жоюдың оңтайлы жолдарын іздестірудің маңызы туралы баса 
айтылған (И.И. Рогов [2, 13-19 б. ). 
2014 жылғы 29 мамырда Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы және Ресей Федераци-
ясы басшыларымен бірыңғай үйлестірілген экономикалық саясатты жүргізуге бағытталған Еуразиялық 
экономикалық одақ туралы Шартқа қол қойылды [3]. Ресейде ол 2014 жылғы 3 қазандағы Федералды 
игорь ОсТАПОВиЧ 
– 
Горно-Алтай мемлекеттік университетінің
ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының
кандидаты, доцент (Ресей Федерациясы)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ  КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ 
КЕҢЕСІ ШЕШІМДЕРІНІҢ НОРМАТИВТІ 
СИПАТЫНЫҢ БІРЫҢҒАЙ НОРМАЛАРДЫ ШЫҒАРУ  
ЖҮЙЕСІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ  РӨЛІ

161
заңмен бекітілді [4]. Жоғарыда аталған жағдайлар заңнаманың одан ары ықпалдастырылуын тұспалдайды, 
оның аясында бірыңғай құқықтық кеңістікті құру мүмкін болады. Елдің конституциясы мемлекет дамуының 
негізгі бағыты болып табылады, сондықтан онда қабылданған заңдар оған сәйкес болуы тиіс екені мәлім. 
Осыған орай, аталған елдердегі конституцияға сай емес заңнаманы жарамсыз деп табатын және өз практи-
касы арқылы кеңестен кейінгі кеңістікте заңнаманы ықпалдастырудың (имплементациялаудың) оңтайлы 
шешімін іздестіруге мүмкіндік жасайтын мамандандырылған конституциялық бақылау институтының 
зерттеулері тартымды болып табылады. 
Шетелдік зерттеушілер конституциялық бақылаудың саяси үрдістегі (Р. Häberle) және мемлекет 
басшысымен конституцияға саяси кепілдік беруіндегі (К. Шмитт) [5, 30-32 б.], демек, бірыңғай нор-
ма шығармашылығы жүйесін қамтамасыз етудегі жоғары рөлін таниды. А. Миллердің пайымдауынша, 
америкалық құқықтық дәстүрінде сот билігінің саяси үрдіске қатысуынан гөрі, «осындай қатысу қайда, 
қандай жағдайларда және қандай нәтижемен өткені» даусыз болып көрінеді [6, 5 бб.].
Ресейдің, Беларусьтің Қазақстанның ең соңғы тарихында осы тезиске күмән тудыратын белгілі бір сая-
си оқиғалар орын тапты. Ресейде бұл 1993 жылдағы саяси дағдарыс, Беларусьте – БР Конституциялық Соты 
төрағасының отставкасымен аяқталған 1996 жылғы конституциялық дағдарыс, Қазақстанда – Жоғарғы 
Кеңесті тарату және кейіннен 1995 жылы ҚР Конституциялық Сотын Конституциялық Кеңеске өзгерту.
Конституцияны қорғай отырып, «Конституцияның күзетшісі» бола тұрып, конституциялық бақылау 
органы оның мәтінінде бекітілген конституциялық құрылыстың негіздерін де қорғайды. Бұл жағдайда 
конституциялық бақылау органы авторитаризмді бекітуге арналған саяси құралға айналмайды, бірақ са-
яси үрдістен толық шыға алмайды. 
Конституциялық бақылау органымен тұжырымдалған құқықтық ұстанымдар заң шығарушының 
қателерін жою немесе, керісінше, оның шешімінің әділдігін растау мәнмәтінінде нормативтілік 
қасиеттеріне ие болады. Конституциялық бақылау органының тұрақты жұмысымен бірыңғай норма 
шығармашылық жүйесін қамтамасыз етуге кепілдік беріледі. Сонымен бірге, конституциялық бақылау 
органының құқықтық мәртебесін регламенттейтін нормативті құқықтық актілер тұрақтылықтың және 
құқықтық сапаның үлгісі болып табылады. 
Осылайша, «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Конституциялық заңға 
[7] өзгерістер небәрі төрт рет енгізілді – 2007 ж. конституциялық реформаның қорытындысы бойынша 
және іс жүргізу заңнамасын жетілдіруге байланысты (2004, 2013, 2014 жж.). «Ресей Федерациясының 
Конституциялық Кеңесі туралы» Федералды конституциялық заңға - 12 рет өзгеріс енгізілді, бұл РФ 
Конституциялық сотында сот өндірісі қағидаларын өзгертумен (2008 ж.), РФ жаңа Жоғарғы Сотын 
құрумен (2014 ж.) және басқа маңызды конституциялық-құқықтық өзгерістермен байланысты болды. Бе-
ларусь Республикасының «Беларусь Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Заңы [8] 20 жыл 
ішінде қолданыста болды, осы уақыт ішінде оған азғана өзгерістер енгізілді: 1996 жылы конституцияның 
ережелерін референдум нәтижесі бойынша жаңартқан кезде, және 2008 жылы алдан ала конституциялық 
бақылау қағидаларын белгілеген президенттік декретпен. [9]. 2014 ж. сәуір айында «Конституциялық 
сот өндірісі туралы» заңды қабылдауына байланысты ол күшін жоғалтты [10]. 
Конституциялық бақылау туралы заңдардың тұрақтылығы және мазмұндық сапасы конституциялық 
бақылау органдары қызметіндегі мемлекеттік-саяси қатынастары және толық «бейсаясаттықтың» мүмкін 
еместігі олардың өкілеттіктерін іске асыру саласындағы оң үрдістерге кедергі жасамайтынын тұспалдауға 
мүмкіндік береді. 
Оның біріншісі конституциялық бақылау органының заңнаманы жетілдіруге қатысуы. Бұл абстрактты 
норма бақылау шегінен тыс шығуды және норма шығармашылығы саласында белсенділікті арттыруды 
білдіреді.
Екінші үрдіс конституциялық бақылау органы актілерінің нормативтік белгілерге ие болуымен бай-
ланысты. Ол осы актілердің заң күшін конституцияның өз заң күшіне тең деп тануды білдіреді. 

162
Ақыры соңында, үшінші үрдісті, олар арқылы конституциялық бақылау органының мемлекеттің 
құқықтық жүйесін дамытудағы ерекше рөлі дәлелденетін доктриналық көзқарастарды әзірлеу арқылы 
белгілеуге болады. Барлық аталған үш үрдіске мемлекеттің конституциясымен орнатылған саяси-
құқықтық тәртіп әсер етеді. 
Анықталған үрдістерді ескере отырып, Беларусь Республикасының және Қазақстан Республикасының 
конституциялық бақылауды жүзеге асыру саласындағы оң тәжірибесін анықтау үшін мына параметрлерді 
қарастыру жөн деп есептейміз. Біріншіден, заңнаманың конституциялық бақылау туралы ережелері. 
Екіншіден, қарастырылатын саладағы негізгі ғылыми ұстанымдар. Үшіншіден, конституциялық бақылау 
органдарының практикалық қызметі. 
Беларусь Республикасының және Қазақстан Республикасының конституциялық бақылау туралы 
заңнамасын талдаған кезде, Беларусь Республикасының заңнамасында да, Қазақстан Республикасының 
заңнамасында да бар ұқсас ережелерді атап өту қажет. Олардың болуы бірыңғай норма шығармашылығын 
қамтамасыз ету қызметінің туыстас бағыттарынан туындайды.  
Олардың арасында конституциялық бақылау органын құру тәртібін атап өтуге болады. Аталған 
тәртіп, оларды қабылдаудың алқалық сипатымен және заң күшінің ерекше критерийлерімен қатар 
конституциялық бақылау органдары шешімдерінің нормативтілігін анықтаудың бастауында тұр. 
Осылайша, Беларусь Республикасында Конституиялық Сот құрамының жартысы ел Президентімен 
тағайындалады, екінші жартысы – Парламенттің жоғарғы палатасымен, Қазақстан Республикасында Пар-
ламентпен тағайындалатын мүшелер үлесі біраз жоғары – 7 –ден 4. Ресейде «РФ Конституциялық Соты 
туралы» ФКЗ 4 б. сәйкес осы соттың барлық құрамын РФ Президентінің ұсынысы бойынша РФ ФК Феде-
ралды Кеңеспен тағайындалады. Конституциялық бақылау органын тепе-теңдік негізде құру мемлекетте 
құрылған билік бөлінісі құрылымындағы тежемелер және тепе-теңдіктер жүйесін бейнелейді. 
Сонымен бірге, Ресей заңнамасы конституциялық бақылау органының құрамын құрған кезде заң 
шығарушы биліктің жоғарғы органы мен ел басшысы арасында шиеленіс үшін ешқандай болжанатын 
мүмкіншілік қалдырмайды. Сонда, осы жағдайда заң тұрғысынан маңызды мәселені шешкен кезде саяси 
жағдайларды да есепке алу қажеттілігі туындайтыны анық. Тұтас алғанда, Беларусь Республикасының 
Конституциялық Соты және Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қызмет жылдары бойы, 
соның ішінде олардың құрамын қалыптастырған кезде де саяси алауыздықты туғызған жоқ. 
Бұдан әрі, Беларусь Республикасының және Қазақстан Республикасының заңнамасында ел басшы-
сымен және заң шығарушы биліктің жоғарғы органымен арнайы өзара іс-қимыл нысаны бекітілген – 
конституциялық заңдылақ жағдайы туралы жыл сайынғы жолдауды жіберу. Бұл ҚР Конституциясының 53 б. 
және «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» заңының 17 б., БР «Конституциялық 
сот өндірісі туралы» заңының 161-163 бб. көзделген. Жолдаулар негізінде заң шығарушы билік органда-
ры қызметінің қажетті бағыттары әзірленуі мүмкін. Бұдан басқа, олардың мазмұнынан конституциялық 
бақылау органының шешімі норма шығармашылық қызметіне қандай әсер ететіні анық көрінеді. 
Бұл өзара іс-қимыл нысаны конституциялық бақылау органдары актілерінің нормативтілігін тану 
мәселесіне жанама, бірақ көрнекі қатынасы бар.Ол ғылыми зерттеулерде оң баға алды (Е.Б. Абдрасулов, 
В.В. Подгруша) [11]. РФ Конституциясының 100 б. 3 т. РФ Конституциялық Сотының жолдауын РФ Феда-
ралды жиналысының палаталарымен бірлесіп тыңдау туралы ережені қамтиды. Бірақ осы орайда толық 
құқықтық механизм құрылған жоқ. 
Ресейлік заң ғылымында осы мәселе бойынша қарама-қарсы пікірлер айтылған. Конституциялық 
заңдылық жағдайы туралы жолдауларды жіберу конституциялық бақылау органының міндеті болып 
табылады (Г.А. Гаджиев, Л.М. Жаркова, Т.Г. Морщакова, Ю.А. Тихомиров) [12] Одан гөрі тар көзқарас 
осы қызмет түрін өзгеше «резервті қару» деп атайды (В.Д. Зорькин, М.А. Митюков [13, с. 27-33). 
Конституциялық заңдылық жағдайы туралы жолдауларды жіберу конституциялық бақылау органының 
құқығы ретінде танылады(С.А. Авакьян, Н.В. Витрук) [14]. 

163
Беларусь Республикасының және Қазақстан Республикасының конституциялық бақылау 
органдарының практикасы конституциялық заңдылық жағдайы туралы жолдауларда заң шығарушыға 
конституциялық бақылау органдарымен тұжырымдалған негізгі құқықтық ұстанымдар жеткізілетіні ту-
ралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. 
Осылайша, ҚР Конституциялық Кеңесінің 2013 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1 Жолдауында «өзге 
нормативті құқықтық актілер» (ҚР Конституциясының 62 б. 2 т.) және «басқа құқықтық актілер» (ҚР 
Конституциясының 83 б. 1 т.) ұғымдарының мазмұнын түсіндірген кезде қалыптастырылған құқықтық 
ұстанымға назар аударылған болатын [15]. Бұдан басқа, осындай әдіспен құқықтық реттеудегі 
кемшіліктерге заң шығарушының назары аударылады. 
2009 жылғы Беларусь Республикасындағы конституциялық заңдылық жағдайы туралы жолдауында 
БР Конституциялық Соты Соттың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, заңнаманы 
жетілдіруге бағытталған құқықтық ұстанымдарын және ұсыныстарын мемлекеттік органдармен және ла-
уазымды тұлғалармен одан гөрі толығырақ және уақтылы орындауы қажеттілігі туралы ескерткен [16]. 
Заң шығарушылық бастама құқығын пайдаланбай, конституциялық бақылау органы заң шығару үрдісіне 
жанама қатысу мүмкіндігін алады. Осындай актілердің нормативтігін тануға қатысты, бұл шартты бо-
латынын атап өту қажет. Бірақ, сонымен бірге олар заң жобаларын әзірлеу үшін олардың қажеттілігін 
конституциялық бақылау органы өз жолдауында көрсеткен базаларды құрады. Теориялық-құқықтық 
тұрғыдан нормативті болмай, осындай акт кейінгі норма шығармашылығының бастауына айналады. 
Беларусь Республикасының заңнамасы кейінгі конституциялық бақылауды да, яғни заңды оның 
промульгациясынан және күшіне енуінен кейін тануды алып тастамайды («Конституциялық сот өндірісі 
туралы» БР Заңының 114 б.). Осыған ұқсас кейінгі бақылау тәртібінде халықаралық шарттың және 
мемлекетаралық келісімнің конституцияға сәйкестігі тексерілуі мүмкін. ( «Конституциялық сот өндірісі 
туралы» БР Заңының  119-124, 125-131 б.б.). Салыстыру үшін, Қазақстан Республикасында нақты істе 
қолдануға жататын заңның ҚР Конституциясына қайшылығын анықтаған соттың жүгінуін қарағанда 
«Конституциялық Кеңес туралы» ҚР Заңының 17 б. 4 т. 1 тт. көзделген тәртіпте кейінгі бақылау бо-
луы мүмкін. Осылайша, кейінгі бақылау екі мемлекетте де іріктемелі. Ресей заңнамасындағы жағдай 
осыған ұқсас, бірақ конституциялық шағым институты болғандықтан бақылау өкілеттіктерін іске асыру 
мемлекеттік органдардың жүгінулерін қараумен байланысты емес. 
Ресейде, Беларусьте және Қазақстанда ғылыми зерттеулердің жалпы бағыты конституциялық 
бақылау органдарының басқа мемлекеттік органдармен өзара іс-қимылы болып табылады. (В.В. Кома-
рова, П.П. Миклашевич, Ғ.С. Сапарғалиев, В.В. Скитович, А.Г. Тиковенко). Сонда конституциялық бақылау 
органының мемлекетік-билік өкілеттіктерінің ерекше сипаты туралы пікір дәстүрлі болып табылады [17].
Беларусь Республикасының және Қазақстан Республикасының заң ғылымында конституциялық 
бақылау органының ел басшысымен өзара іс-қимыл проблемалары да ден қоярлық (Е.М. Абайдель-
динов, С.Т. Әмірбеков, А.П. Дербин) [18]. Мықты президенттік билік жағдайында бірыңғай норма 
шығармашылығы жүйесін қамтамасыз ету үшін конституциялық бақылау органы көбінше ел бас-
шысымен өзара әрекеттеседі. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасында Президент өзінің ҚР 
Конституциялық Кеңесіне жүгіну құқығын айтарлықтай белсенді іске асырады (1996 мен 2012 жыл-
дар аралығында қаралған мәселелер бойынша - 23% жағдайында). Қазақстан Республикасының 
Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат 
тұжырымдамасында ұлттық құқық дамуының негізгі бағыттарының бірі ретінде Қазақстан Рес публикасы 
Конституциясының мемлекеттің заңнамалық, ұйымдастырушылық және басқа да шараларымен жүзеге 
асуы тиіс құқықтық идеялары мен принциптерін одан әрі іске асыру қажеттілігі аталды. Осыған орай, 
Мемлекеттік және қоғамдық институттардың күш-жігері елдің Негізгі заңының барлық конституциялық 
айқындамаларда қамтылған жасампаз әлеуетінің жүзеге асырылуы төңірегінде шоғырлануы тиіс. 
Заңнаманы жетілдіру процесінде және құқық қолдану қызметі барысында Конституцияның үстемдік 

164
принциптерін және төменгі деңгейдегі актілердің жоғары деңгейдегі актілердің нормаларына 
сәйкестігін бұлжытпай сақтау қажет. 
Конституциялық бақылау органымен бірыңғай норма шығармашылық жүйесін қамтамасыз етуі 
осы мәнмәтінде мына тұрғыдан бағалануы мүмкін. Қазақстан Республикасының Конституциялық 
Кеңесі ҚР Үкіметіне тексерілетін нормативті құқықтық актіге конституциялық бақылау органының 
құқықтық ұстанымдары ескерілген өзгерістерді енгізуді бастау туралы ұсыныс беру практикасын 
құрды  (ҚР Конституциялық Кеңестің 2014 жылғы 11 маусымдағы №2 нормативті қаулысы). Осылай-
ша, конституциялық бақылау органы актілерінің нормативтілік сипаты заңнаманы жетілдіру үшін жағдай 
жасауға мүмкіндік береді.
Қазақстанда Конституциялық Кеңес алдын ала конституциялық бақылау арқылы нор-
ма шығармашылығы функциясын жүзеге асыруға қатысады. Бұл конституциялықтың заңдылығын 
бұзулардың жедел алдын алуға мүмкіндік береді, яғни, заңнаманың тұрақтылығына жағдай жасайды. ҚР 
Конституциялық Кеңеспен норма шығармашылығы функциясын жүзеге асыру кейінгі конституциялық 
бақылауға тән көптеген заңға сәйкес актілердің күшін жою проблемасын тоқтатады, бұл заң шығару 
билігінің беделін сақтайды. Және, ақыр аяғында, мемлекет басшысына және атқарушы билік басшысына 
өкілеттіктерді елдің конституциясында белгіленгенге қайшы қоюдың алдын алуға мүмкіндік береді. Со-
нымен бірге, қабылданған заңды оған қол қойылғанға дейін өзгертуге болады (ҚР Конституциясының 72 
б. 1 т. 2 тт.). Бұл Конституциялық Кеңес қабылдаған ережелерді ҚР Конституциясына сәйкес келмейді 
деп есептегенде мүмкін. Нақты қол қоюға берілген заңда заң шығарушы биліктің еркі білдірілген, бірақ 
оны Конситуциялық Кеңестің шешіміне бағынуға міндеттейді. Осыған орай, Конситуциялық Кеңес 
қабылданған заңның мазмұнын өзгертуге қатысты өз ұстанымын тұжырымдай алады. 
Салыстыру үшін, Беларусь Республикасы Конституциясының 116 б. және «Беларусь Республикасының 
Конституциялық Соты туралы» Заңында оған мынадай өкілеттіктер берілген: 1) заңдардың, декреттердің, 
Президент жарлықтарының, халықаралық шарттардың және Беларусь Республикасының басқа 
міндеттемелерінің БР конституциясына және Беларусь Республикасында бекітілген халықаралық-
құқықтық актілерге сәйкестігі туралы қорытынды беру; 2) Беларусь Республикасы кіретін мемлекетаралық 
құрылымдар актілерінің, заңды орындау үшін шығарылған Президент жарлықтарының Конституцияға, Бе-
ларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге, заңдарға, декреттерге сәйкестігі 
туралы қорытынды беру; 3) Министрлер Кеңесі қаулыларының, Жоғарғы Сот, Жоғарғы шаруашылық сот, 
Бас прокурор актілерінің Конституцияға, Беларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық 
актілерге, заңдарға, декреттерге және жарлықтарға сәйкесітігі туралы қорытынды беру; 4) кез келген 
басқа мемлекеттік орган актілерінің Беларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық 
актілерге, заңдарға, декреттерге және жарлықтарға сәйкесітігі туралы қорытынды беру. Конституцияға 
сай емес деп танылған нормативті актілердің немесе олардың ережелерінің күші заңмен белгіленген 
тәртіпте жойылады. Беларусь заңгерлері конституциялық соттың құқықтық ұстанымдары заңнаманы 
түзету, оны қолдану практикасын өзгерту үшін негізі болып табылатынын, болашақтағы шешімдер үшін 
тұжырымдамалы көзқарастарды қамтитынын белгілейді [19, с. 151].
Сонымен бірге, БР Конституциялық сотына «позитивті» заң шығарушы функцияларын беру туралы 
айту қиын, өйткені ол берген қорытындылар тек заңнаманың келешектегі өзгерістерінің негізі болып 
табылады. «Қорытынды» терминін пайдаланудың өзі оны орындау заң шығарушымен немесе нормативті 
құқықтық актіні қабылдаған органмен оны өзгерту бойынша белгілі бір әрекеттерді іске асыру шарт-
тына бағындырады ма деп ойлауға мүмкіндік туғызады. Ресей заңнамасында конституциялық бақылау 
органының шешімі тікелей әрекет ете алады, сондықтан оның орындалуы үшін көбірек кепілдік беріледі.
ҚР Конституциялық Кеңесі шешімдерінің нормативті сипатының бірыңғай норма шығармашылығы 
жүйесін қамтамасыз етудегі рөлін талдау мынадай қорытындыларды жасауға мүмкіндік берді. Біріншіден, 
конституциялық бақылау органдарының бірыңғай норма шығармашылығы жүйесін қамтамасыз ету-

165
ге нақты қатысуы заң шығарушы билік органына және ел басшысына жолдауларды жолдау, сондай-ақ 
нормативті құқықтық актілердің конституцияға сәйкестігін міндетті (факультативті) алдын ала тексе-
ру арқылы іске асырылады. Екіншіден, зерттелетін органдардың атқарушы билікпен өзара іс-қимылы 
тексерілетін нормативті құқықтық актіге оларда конституциялық бақылау органының құқықтық 
ұстанымдары ескерілетін өзгерістерді енгізуге мүмкіндік береді. Үшіншіден, конституциялық бақылау 
органы актілерінің нормативтілігі заңнаманы жетілдіру үшін жағдай жасауға мүмкіндік береді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:
1. Абдрасулов Е.Б. ҚР Конституциялық Кеңесінің құқықтық ұстанымдары мен құқықтық ережелері 
және олардың ұлттық заңнаманы дамытудағы және жаңғыртудағы рөлі // Қазақстандық заң пор-
талы [электронды ресурс] URL http://pravo.zakon.kz/4558872-pravovye-pozicii-i-pravopolozhenija.html 
(жүгінген күні 15.09.2014); 
2. Малиновский В.А. Қазақстан Респуликасы Конституциясының үстемдігі халықаралық 
қатынастар саласында // Конституциялық және муниципалды құқық. – 2014. – № 1. 
3. Рогов И.И. Қазақстан Респуликасының конституциялық саясаты // Конституциялық сот 
төрелігі. – 2010. – № 3. 
4.  Еуразиялық экономикалық одақ туралы Шарт (Астана, 2014 ж. 29 мамыр) // СПС «Консультант 
плюс» [электронды ресурс] URL http://base.consultant.ru/cons/cgi/online.cgi?req=doc;base=LAW;n=16385
5;dst=0;ts=01C95D99277EEF89FFB38134AC4FD15A;rnd=0.8650001911446452 (жүгінген күні 05.10.2014)
5. Еуразиялық экономикалық одақ туралы Шартты бекіту туралы: Федер. заң [Мемлекеттік дума-
мен 21.09.2014 ж. қабылданды] // Рос. газ. – 2014. – 8 қазан.
6. Häberle Р. Verfassungsgerichtsbarkeit zwischen Politik und Rechtswissenschaft. – Königstein, 1980. – S. 
59-60; Шмитт К. Мемлекет. Құқық және саясат. – М.: ИД «Болашақтың аумағы», 2013. 
7. Miller A. The Supreme Court and American Capitalism. – NY: The Free Press, 1968. 
8. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы: Қазақстан Республикасының 
1995 жылғы 29 желтоқсандағы № 2737 Конституциялық заңы (04.07.2014 ж. жағдай бойынша) // Ка-
захстанская правда. – 1996. – 9 қаңтар.
9.  Беларусь Республикасының Конституциялық Соты туралы: Беларусь Республикасының1994 ж. 
30 наурыздағы № 2914ХII Заңы (күші жойылған) // Ведамасцi Вярхоунага Савета Рэспублiкi Беларусь. – 
1994. – № 15. – 220 б..
10. Беларусь Республикасы Конституциялық Сотының қызметін жетілдіру жөніндегі кейбір шара-
лар туралы: Беларусь Республикасы Президентінің 2008 ж. 26 маусымдағы № 14 декреті// Кеңес Бело-
руссиясы. – 2008. – 28 маусым.
11. Конституциялық сот өндірісі туралы: Беларусь Республикасының 2014 ж. 08 қаңтардағы № 
124-З заңы// Беларусь Республикасының ұлттық құқықтық интернет-порталы. – 2014. – 16 қаңт. – 
№ 2/2122. 
12. Абдрасулов Е.Б. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қызметінің кейбір 
аспектілері // Конституция – белорус мемлекетінің және қоғамның негізгі заңы (20 жылдығыына): 
халықаралық ғылыми-практиклық конференцияның материалдары (Минск, 2014 ж. 11-12 на-
урыз) / жауапт. ред. Г.А. Василевич. – Минск: Құқық және экономика, 2014. – с. 345-347; Подгруша 
В.В. Конституциялық Сот Конституцияны сақтауды қорғауында // Жеке заңғер: электронды жур-
нал. Қолжетімдік режимі: http://statut.by/lichnyj-jurist/13-respect-law/102-19-09-2010 (жүгінген күні 
03.09.2014) 

166
13. Гаджиев Г.А. Конституциялық құқықтың және Конституциялық соттың рөлі одан әрі белсенді 
болуы тиіс // Заң әлемі. – 2004. – № 11. – С. 5-12; Жаркова Л.М. «Ресей Федерациясы Конституциялық 
Сотының Ресей Федерациясы Федералды жиналысына жолдауы» заң құрылымының мазмұны және 
қолданылуы // Конституциялық оқулар. – 2.шығар. Конституциялық-құқықтық ғылымды ғылыми 
міндеттерді шешуге арналған ұғымдыұ-санаттық аппарат / ред. Т.Д. Заржевской. – Воронеж: ВГУ, 
2003. – С. 264-267; Морщакова Т.Г. Сот төрелігінің дағдарысы? // Ресей Фемидасының ашылған көзі / 
М.А. Краснов, Е.А. Мишина, под общ. ред. Т.Г. Морщаковой. – М.: «Либералды миссия» қоры, 2007. – С. 
4-19; Тихомиров Ю.А., Сухарев А.Я., Демидов И.Ф. Рескй Федерациясындағы заңдылық . – М.: Спарк, 1998. 
– С. 13-26. 
14. Зорькин В.Д. Сенім дағдарысы және мемлекет // Рос. газ. – 2004. – 4 окт.; Митюков М.А. Ре-
сей Федерациясының Конституциялық Соты жолдауының проблемаларын зерттеу әдіснамасы // 
Конституциялық және муниципалдық құқық. – 2010. – № 12. 
15. Авакьян С.А. Ресейдің конституциялық құқығы: оқу курсы. 2-ші шығ., өндел. және тол..: 2 том-
да. – М.: Юристъ, 2006. – Т. 2. – С. 641; Витрук Н.В. Ресейдегі конституциялық сот төрелігі (1990-2001 
жылдар): теория мен практика очерктері. – М.: Городец-издат, 2001. – С. 115.
16. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңсесінің Қазақстан Республикасындағы 
конституциялық заңдылық жағдайы туралы жолдауы 12.06.2013 № 09-3/1 Қазақстан Республика-
сы Конституциялық Кеңсесі [электронды ресурс] URL http://ksrk.gov.kz/rus/resheniya/?cid=5&rid=885 
(жүгінген күін 04.09.2014) 
17. Беларусь Республикасы Конституциялық Сотының Беларусь Республикасындағы 1999 жылдағы 
конституциялық заңдылық жағдайы туралы жолдауы 26.01.2010 № Р-430/2010 // Халық газеті. 2010. 
– 17 ақпан.
18. Ресей Федерациясында билік бөлінісі қағидатын іске асырудың конституциялық заңдылығы 
/ жауапт. ред. В.В.Комарова. – М.: Проспект, 2014. – С. 101-104; Г.С. Сапаргалиев. Қазақстан 
Республикасының конституциялық құрылысының қалыптасуы (1990-1996). – Алматы: Жетi Жарғы, 
1995. – С. 13; Тиковенко А.Г. Конституциялық соттың құқықтық мемлекеттегі рөлі және орны // Заң 
журналы. – 2007. – 4. – С. 14-18.
19. Амирбеков С.Т. Ресей Федерациясының және Қазақстан Республикасының конституциялық 
құрылыс негіздерін салыстырып, талдау: заң ғыл. докт. дис.: 12.00.02. – М., 2000. – С. 12; Дербин А.П. 
Беларусь Республикасының конституциялық құқығының бастаулары: заң.ғыл. канд. дис.: 12.00.02. – С. 7.
20. Василевич Г.А. Белорус мемлекеті ғасырлар аралығында – Минск: БМУ баспасы, 2006. 

167
Р
есей Федерациясының Президентімен – В.В. Путинмен және Қазақстан Республикасы Президентімен 
- Н.Ә. Назарбаевпен жүргізілетін саясат Қазақстан мен Ресей халықтарының талаптарына сай. 
Теледидар арқылы көрген Астана қаласында өткен Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы 
және Беларусь Республикасы арасында Шарт жасасу рәсімі баршамызды толғандырды. 
Қазақстанның өңірлерінде біздің президенттеріміз бен халықтарымыздың арманын орындауға 
бағытталған саясат жүргізілетіні қуанышты. 
Әр адам үшін өз туған жері ыстық. Бұл кішкентай ғана ауыл, ірі қала, кәдімгі аудан орталығы немесе 
үлкен мемлекет болуы мүмкін. 
Менің туған жерім қазіргі Қазақстан Республикасы, ал кеңес кезеңінде – Қазақ Кеңес Социалистік 
Республикасының Шығыс-Қазақстан облысының Глубокий ауданының Прапорщиково селосы. Мен осын-
да орта мектепті бітіріп «туған ұядан» үлкен әлемге – Ресей Федерациясының Сібірдегі қаласы Томскге 
ұшып кеттім, Онда Томск мемлекеттік университетін бітіріп, заң білімін алдым.
Ресей Федерациясындағы жоғары оқу орнынан кейін мен 1980-1985 жылдар аралығында алыс При-
морье өлкесінде Ольгинский ауданының заңи консультациясының меңгерушісі ретінде жұмыс істедім.
Өз туған жеріме – Қазақстанға мен 1985 жылы оралдым және 1993 мен 2000 жылдары аралығында 
прокуратура органдарында жұмыс істей жүріп, негізгі жұмысымды Шығыс Қазақстан мемлекеттік 
университетінің оқытушысы қызметімен қоса атқардым.
15 жыл мен азаматтық және шаруашылық (экономикалық) дауларды соттармен қараудың заңдылығына 
прокурорлық қадағалау мәселелерімен айналыстым.
Өткен жылдарды ескере отырып, осы жылдары барлық күшім азаматтардың және шаруашылық 
жүргізетін объектілердің құқықтарын қалпына келтіруге бағытталғаны туралы айта аламын. 

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: