Қазіргі қазақ тілі (фонетика)
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
ФонеÑика жÑне онÑÑ ÑалалаÑÑ-emirsaba.org 2
| п, р, с, т, у, ш. Бұлардың қатарында өзімізге мектептен таныс в, ф х, ћ, ц, ч дыбыстары жоқ. Жоқ болатыны, бұлар – жолдан
қосыл-ған, байырғы сөздерде жоқ, кірме дыбыстар. Осы тұжырымын ол «Строй казахского языка. Фонетика» (1991ж.) деп аталатын еңбекте одан әрі бекіте түседі (10-бет). Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың саны сонау Н.Ильминскийден кешегі 40-жылдар-ға дейін көбіне 19 делініп келді. Рас, кейде текстер мен сөздік-терде қ, ғ алынбай, к, г-мен берілетін жағдайы кездеседі. Сон-дай-ақ й, у (кейде р, л) дыбыстарын А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы және басқалар жарты дауысты түрде таныға-ны белгілі. 50-жылдардан бері қазақ тілі оқулықтарының бәрінде бір ауыздан 25 дауыссыз аталып, әбден бауыр басып, үйренісіп кеттік. Жоғарыда Ә.Жүнісбеков шеттеткен в, ф, х, ц, ч дыбыс-тары негізінен орыс сөздерімен бірге баса көктеп келгені анық. Фонетиканың бас оқулығында академик І.Кеңесбаев: «Орыс гра-фикасы негізінде қазақ әдеби тіліне в, ф, ч, х тәрізді фонемалар енді», деп алады да, былай жалғастырады: «Екі тілде (қазақша, орысша) сөйлейтін қазақтар в, ф фонемаларын ешбір мүдірмей айта алады. Бұлар ана тілі дыбыстары есебінде қолданылып жүр. Ал х фонемасын қазақтың осы күнгі әдеби тіліне сіңісіп кеткен деуге болады». Қысқасы, орыс тілдеріндегідей айту, жазу өз күшінде тұрған қазіргі тұста в, ф, х, ц, ч фонемаларын елемеу мүмкін емес. Көне түркі жазба ескерткіштерінің Енисей, Орхон, Талас жазуларында бұл күнде бір фонема түрде таны-латын б, д, й, л, й, н, р, с, т дауыссыздары екі түрлі таңбалан-ған: жуан дыбыстармен қатар келгенде бір басқа, жіңішкелер-мен тіркескенде екінші түрде болған. Бұлардың қатарында қ, к, ғ, г де бар. Және соңғы төртеу кейінгі жазулардың көбінде дер-лік сақталған. Бұлардың өзгелерден жырылып қалып қоюы де тегін болмаса керек. Н.Уәлиев мұны былай пайымдайды: «қ мен к фонеманың, атап айтқанда, к фонемасының жуан, жіңішке реңктері. Олай болса, бұлар неге бір ғана әріппен таңбаланбайды деген заңды сұрақ қоюға болады. Әрине, к де, қ да бір фонеманың әр түрлі реңкі екені даусыз. Бірақ бұл реңктердің бірі негізгі, екіншісі қосалқы деуге болмайды, к фонемасының к, қ реңктерінің, г фо-немасының ғ, г реңктерінің тепе-тең болуы өзге дауысссыздар-дан олардың өзіндік ерекшелігі деуге болады». Азын-аулақ ерекшеліктерді ескермегенде, қазақ тілі мен орыс тіліне ортақ дауыссыз фонемалар – он бес: б, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, р, с, т, ш. Қазақ тілінде бар, орыс тілінде жоқ дауыс-сыздар – бесеу: ғ, қ, ң, у, ћ. Қазақ тілінде бұрын болмаған, орыс тілінен енген дауыссыздар бесеу: в,ф, х, ц, ч. Дауыссыз дыбыстардың қазақтың төл сөздерінде қолда-нуында біршама өзіндік ерекшеліктер бар: – сөз басында екі не одан да көп дауыссыз дыбыстар қатар тұрмайды; 20 – л, р дауыссыздары сөз басында кездеспейді; – сөз соңында ұяң б, г, ғ, д дауыссыздары кездеспейді; – сөз ішіндегі дауыссыздар көршілес дауыстылармен үн-дес дыбысталады, яғни көрші дауысты жуан болса, дауыссыз жуан, ал жіңішке болса – жіңішке айтылады. Қ мен к, ғ мен г дыбыстарын І.Кеңесбаев жеке-жеке фоне-ма деп қарастырса, Б.Тайлақбаев, Ә.Жүнісбек, С.Татубаев бір фонеманың екі түрлі дыбысталуы деп қарастырады. Соңғы жыл-дардағы экспериментті фонетикалық әдістермен жүргізілген зерттеулердің нәтижесі к, г дауыссыздарының жасалу орнына қарай тіл ортасы, ал қ, ғ, ң дауыссыздарының кішкене тіл арқы-лы артикуляцияланатынын көрсетті. Олар осы күнгі қазақ фо-нетикасында тіл арты дауыссыздары деп қате қарастырылып жүр. ң дауыссызының тіл ортасы арқылы жасалатын жіңішке тү-рі бар (ең, іңір). Жазуда Ћ кездескенмен айтылуда көбінесе х бо-лып дыбысталады. щ әрпі де орыс тіліндегідей жеке дыбыстың емес, сс, тт, ққ, тәрізді қос шш дауыссыздарының белгісі: ащы, тұщы,т.б. Дауыссыз фонемалар акустика-артикуляциялық ерекшелік-теріне қарай үшке жіктеледі: 1. Дауыстың (салдырдың деуге де болады) қатысына қарай дауыссыздар әдетте үшке бөлінеді: а) үнділер: л, м, н, ң, р, й, у ә) ұяңдар: б, в, г, ғ, д, ж, з б) қатаңдар: п, ф, к, қ, т, ш, с, х, ћ, ц, ч ¦яңдар мен қатаңдарды үнсіздер деп бөлу дәстүрі де кез-деседі. Алфавит тәртібін жақсы білген жағдайда дауыссыздардың бұлай жіктелуін есте сақтау қиындық туғызбайды. Алғашқы 10 әріптің үшеуі (а,ә,е) дауыстылардың, қалған жетеуі ұяңдардың таңбасы болып шығады. Жеті ұяңның жеті қатаң сыңарын жақ-сы білу керек. Яғни б, в, г, ғ, д, ж, з, п, ф, к, қ, т, ш, с. Үнділер – жетеу. Үш жерде жеті – 21. Қалған дыбыстар (х, ћ, ц, ч) қатаң-дардың қатарынан орын алады. Бұлардың бір-бірінен айырмасы дауыстың және салдырдың қатысуы дәрежесіне байланысты. Сонда үнділер дауыс басым да, салдыр аз; ұяңдарда керісінше, салдыр басым да, дауыс аз болады. Ал қатаң дауыссыз тек сал-дырдан жасалады. Дауыссыздарға дауыстың қатысу дәрежесін білудің маңызы зор. Осыны білгенде ғана бала-ға, қыз-ға, ат-қа, ас-қа дегендерге неге қосымша ғ, қ түрінде жалғанады, ақ ешкі, қара қой айтуда неге ағешкі, қарағай болып кетеді деген сұрақ-тарға нақты жауап беруге болады. 2. Дауыссыздарды айтылу (ауаның шығу) жолына қарай да үш топқа бөлуге болады: а) шұғыл (эксплозив) дауыссыздар: п, б, т, д, к, г, қ, ц, ч, м, н, ң ә) ызың (фрикатив) дауыссыздар: ф, в, с, ш, ж, з, х, ғ, ћ, л, й, у б) діріл дауыссыз – р Шұғыл фонемалары айтқанда дыбыстау мүшелері біріне-бірі жабысып, ауа кілт үзіледі де, содан соң шұғыл қайта жалғасады. Ал ызыңдары айтқанда дыбыстау мүшелері біріне-бірі жуысып, ауаның жолын барынша тарылтады, бірақ ауа біржола үзілмей-ді, сыздықтап, сүзіліп шығады. Діріл дауыссыз (р) тіл ұшының дірілдеуінен пайда болады. 3. Жасалу немесе айтылу (артикуляциялық) орнына қарай дауыссыздар алдымен мынадай топқа бөлінеді: а) Ерін (билабиаль) фонемалары: п, б, м (у); ә) Тіс пен ерін (лабиальденталь) фонемалары: ф,в; б) Тіс (денталь) фонемалары: т, с, з, д, ц; в) Тіл ұшы (альвеоляр) фонемалары: н, л, ч; г) Тіл алды (палаталь) фонемалары: р, ш, ж, й; ғ) Тіл ортасы (препалаталь) фонемалары: к, г; д) Тіл арты (веляр) фонемалары: қ, ғ, ң, х; е) Көмей (фарингаль) фонемасы: ћ. Ерін фонемалары іштей еріндік (п, б, м, у) және ерін мен тіс (в, ф) болып бөлінеді. Еріндіктерді айтқанда, екі ерін біріне-бірі жабысып (п, б, м) немесе дөңгелене жуысып (у) тұрса, ерін мен тіс дыбыстарында астыңғы ерін үстіңгі тіске жуысады. жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|