Б. Адамбаев апық
жүктеу/скачать 4,19 Mb. Pdf көрінісі
|
| К ө з
— қ о р қ а қ , қ о л — батыр ( К у з — к у р к а к , к у л — батыр); Игілікті істің ерте-кеиіі жоқ ( И г е л е к л е э ш н е ң ита-кичә ю к ) ; Өнер ал- ды — қ ы з ы л тіл ( һ е н ә р а л д ы — Қ ы з ы л тел); Ө нерді үй- рен, үй р ен де жирен ( һ ө н ә р н е өйрән, ө й р ә н дә ж ирән) деген м а қ а л д а р көзге бірден ж ы л ы ү шы р ай кетеді. Бұ- дан шы ғ ат ын қ о ры т ын д ы — түркі тілдес х а л ы қ т а р д ы ң а уыз әдебиеті, соның ішінде көне ж а н р л а р д ы ң бірі — ма- к а л - м ә т е л д е р д і ң көбісінің негізі, түбірі бір. Ж е к е х а н д ы қ т а р негізінде кейін дербес, ә з а л д ы н а үлт болып қ а л ы п т а с қ а н қа зі рг і қ а з а қ , өзбек, қ ырғ ыз, т у р к мен, т а та р, б ашқ ұр т , шуаш, ә з і р б а й ж а н т. б. ү лы с та р д ын тілі ұлт болуд ан бұрын қ а лы п т а с қ а н . Сол себептен де түркі ті лдес х а л ы қ т а р д ы ң бірьіңғай сөйлеу жүйесі бүзыл- маған, негізгі сә зді к қ оры б ас т а п қ ы қа лп ы н с а қ т а п к а л ган. Д ем е к, б ау ы р ла с, қ а н д а с ү л т т а р д ы ң тілінде ж а с а л - ған е жел г і ауыз әдебиеті о л ар д ың ата мүрасы, бәлінбес о р т а қ қ а з ы н а с ы әрі туыстығ ын ың белгісі болып та- :былады. А л а й д а өмір, қо ға м бір қ а л ы п т а қ а л м а й д ы , үнемі да- мып, өзгеріп, ж а ң а р ы п тұрады. Ж е к е х а л ы қ т а р д ы ң ша- р у а ш ы л ы қ кәсібінде, тұрмыс - са л т ынд а , қ а р ы м - қ а т ы н а с т а - рында болған сондай өзгерістер, ж а ң а л ы қ т а р , о л ар д ың х а л ы қ ш ы ғ а р м а л а р ы н д а , ж а ң а әдебиеті нде бейнеленеді. А л ғ а ш қ ы кезде ол ар байырғ ы, о р т а қ ті лді ң. нег і зі нде ту- ғанмен, бірте-бірте жергі лі кті д иа ле кт і с и яқ ты ерекшелі к- т е р п а й да болып, бір-бірінен біртіндеп алыстай, а л ш а қ т а й береді. Міне, осындай азды-көпті өзіндік ерекшелі гі бар, белгілі х а л ы қ т ы ң ( мыса лы, қ а з а қ , қырғыз, өзбек т. б.) т а ғ д ы р ын а , т ар и х ы на б ай ла н ы с т ы туғ ан әдеби шы ға р м а - л а р ғ ан а ү л т т ы қ мүр а бола ал ад ы. Б і р а қ с ол а рд ы ң өзі де туысы, қонысы бір, тілі ү кс а с х а л ы қ т а р д ы ң бірінен- біріне ауысып түрады. Оғ ан ж о ғ а р ы д а келтірілген өзбек, т а т а р тілдерінен қ а з а қ тіліне жә не керісінше а уысқ ан м а қ ал - м ә т е л д е р айғақ. Ауыз әдебиеті нің н үс қ а л а р ы, ж а л п ы ш ы ғ а р м а л а р ы тек тілі ұқ с ас т у ысқа н ү л т т а р д а н ғ ан а ауысумен шектелмей- ді. Іргелес, көршілес, немесе әр түрлі себептермен ұдайы, тіпті у а қ ы т ш а қ а р ы м - қ а т ы н а с т а болған тарихы, тағды- ры, тілі б ас қ а х а л ы қт а р м е н де әдеби, мәдени а л м а с у л а р ■20 ■болып тұр ад ы. Қ а з а қ х а л қ ы өзінің көп ж ы л д ы қ т ари хын- да ара б, парсы, монғол, орыс т. б. х а л ы қ т а р м е н мәдени- э к о н о м и к а л ы қ қ а т ы н а с т а р ж а с а п келгені белгілі. Ауыз әдебиеті мі зде, әсіресе а р а б тілінен а уы сқ а н сөздер, шы- ғ а р м а л а р б а р ш ы л ық . Кө ркем өнері, әдебиеті, ғ ы л ы м ы е р те шыққ а н , кезінде а л д ың ғ ы мәдениетті халықтардын, бірі болған а р а б ж ұ р ты м е н қ а з а қ халқьінын, а р а с ы н д а ғ ы мә- дени-әдебм қ а р ы м - қ а т ы н а с т а р д ы ң мын, ж ы л д а н ас там т ари хы бар. А р а бт а р — бізге ислам дінін ә к е л уші ғ а н а емес, сонымен бірге а р а б ж а з у мәдениетін т а р а т у ш ы . Ол ай деудін, мәнісі — а р а б т а р о дүниені у а ғ ы з д ап , бүл дүниелі к ілімді, өнерді м а н с ү қ та ғ а н кейбір к е р т а р т п а л ы - ғымен қ а т а р мәдениеттің, ғ ы л ы м н ы ң а л ғ а ш қ ы орд асы, ор- т а л ы ғ ы болған Ні л д а р и я с ы мен Ж е р о р т а теңізі ж а ғ а л а у - л а р ы на н ш а л ғ а й ж а т қ а н б ей қа м д а л а ғ а Ш ы ғ ы с мәдение- тінін, ғ ы л ы м ы н ы ң ұр ығ ын да а л а келді. О рт а Азия мен Онтүсті к Ора л, Қ ы р ым , К а в к а з х а л ы қ т а р ы үші н зор ық- пал ж а с а ғ а н , б ірс ып ыра прогресті к қ ыз ме т а т қ а р ғ а н а р а б мәдекиеті қ а з а қ х а л қ ы н ың мәдениетінде, әсіресе ауыз әде- биетінде өшпес із қ а л д ы р ды . Тілімізде, ә де б и е т імі зд е а ра б- п а р с ыд а н енген сөздердің, с ю же т т е р д і ң көнелігі, көптігі жә не етенелігі сонша — о л а р д ы м а м а н д а р , а рн ай ы з ерттеген а д а м д а р болмаса , кез келген ті лші мен әдебиет- шінің өзі де х а л қ ы м ы з д ы ң ежелгі сөздері мен әдеби нүс- қ а л а р ы н а н а ж ы р а т а ал ма йд ы. Мәдениеті мі зге а р а бт а н кейін үлкен эсер еткен — реа- л ис т і к орыс әдебиеті. Қ а з а қ х а л қ ы мен орыс х а л қ ы ка- р ы м - к а т ы н а с т а р ы н ың әл де н еше ж ү з ж ы л д ы қ т а р и х ы бар. Әскери-мәмлелі к, с а яс и - ша р уа шыл ык. қ а р ы м - қ а т ы н а с ' т а р д ы а й т п а ғ а н д а к өр ші л е с екі х а л ы қ т ы ң а р а с ы н д а ғ ы мәдени-әдеби қ а т ы н а с т а р қ а з а қ т ы ң а л ғ а ш қ ы б ұ қ а р а ш ы л - а ғ а р т у ш ы л а р ы Ш о қ а н Уәлиханов, Ы б ы р а й Ал тынс ари н ж ә не Абай Қ ү на н б а е в т а н б ас т а л а д ы. Ы б ы р а й Алтынса- риннің «Оқ ыс аң ыз , б а л а л а р , ш а м н ан ш ы р а қ ж а ғ ы л а р » , Абай Қ ұ н а н б а е в т ы ң « Орыстың тілі мен өнерін үйренсең, дүниеге көкі ре к — көзі ң а ш ы л а д ы » дейтін л ү ғ а т т ы сөз- дері д а р ы н д ы қ а з а қ б а л а л а р ы н ре а ли с т ік білімге ша қы - рып ж а р с а л ғ а н үндеу, ү ра н болып т а р а ды . А л а й д а Абай, Ыб ы р ай , Ш о қ а н дәуірі орыс х а л қ ы н ы ң тілін, өнерін, ғы- лымын оқып үйренуге а л ғ а ш қ ы бет бүрыс, белес болға- нымен, екі х а л ы қ а р а с ы н д а ғ ы с а яс и -э к о н о м и к а л ы қ жә не мәдени-әдеби қ а р ы м - қ а т ы н а с т а р д ы ң т ар их ы әрі де ж а - тыр. Тілімізге тым ерте еніп, с а н а м ы з ғ а сіңісіп кеткен ма- қ а л- мә т е лд е рд і кезінде х а т - қ а ғ а з ғ а түспегенді ктен бүл 21 күнде а ж ы р а т у оңай емес. Дег ен ме н әр х а л ы қ т ы ң өзі не тән ш а р у а ш ы л ы қ кәсібін еске алып, қ а з і р к а з а қ х а л ы қ ма- қ а л ы ретінде қ о л д а н ы л ы п жүр г ен жүктеу/скачать 4,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|