Б өкей Оралхан Атау-Кере

Б
өкей Оралхан
Атау-Кере
(
ҚАУІПТІ БУДАН)
Роман
Ара жаса
ғ
ан 
қ
о
ғ
амды
қ
ө
мірді
ң
 де
ң
гейіне жету
ү
шін адам баласыны
ң
алдында 
ә
лі талай 
ұ
за
қ
жол жатыр.
Матерлинк
К
ө
птен кеткен к
ө
мусіз 
қ
алар.
Халы
қ
 на
қ
ылынан
1
Ол Бек-ал
қаға жылына бір рет міндетті түрде қатынайтын. Туған
ауыл, ел-ж
ұртын емешегі үзіліп сағынғандықтан емес (қайбір екі
туып, бір 
қалғаны бар), жыл бойғы табан ет, маңдай тердің құнын
шы
ғарып, ұшы-қиыры таусылмас шаруасының шалғайын қайыру
үшін етектегі елге – Үлкен Жерге асығатын. ал шаруа, басқаны
қайдам, Ерік үшін қайта айналып орнына келе берер күн мен түн
секілді м
әңгілік қозғалыстағы, мәңгілік айналымдағы дүбірлі
д
үние, таусылмас қазына.
Сонау Таулы алтай 
өлкесімен қолтықтасып жатқан «Қатын суының»
д
әл кемеріндегі омартадан мынау Бұқтырма өзенін мінбелей
орналас
қан Бек-алқаға дейін атпен жүрсең – күншілік жол. Онда да
та
ңның алғашқы хабаршы сәулелері тарап, елеңалаң шақ туа атқа
мінбесе
ң, қонаға жете алмай қаласың. Ерік бүгін тым ерте шыққан.
Т
үнге қалсаң, тау арасындағы шөп көмкеріп тастаған жалғыз аяқ
со
қпақтан адасып, соқыраңдап сорың қайнайды, тек – астыңдағы

аты
ңның жершілдігіне сенер едің. «Шашты» деп аталар асудың
үстіне шыққанда, мұқым ойпат: сонау алтайдың күміс шашбауындай
иреле
ңдей аққан Бұқтырма өзені; сол ерке өзенді еміп, екі
жа
ғалауына өңірдегі түймедей қаз-қатар орналасқан үлкенді-кішілі
ауыл; сол ауылды
ң ара-арасын құр жіптей шуатыла жалғап жатқан
жі
ңішке жол; сол жолдың үстінде шаңнан шашу шаша құйғытқан
замана к
өлігі – машиналар – бәр-бәрінің үстінен тас
ла
қтырсаң,тұтып қалардай тұнып тұрған қою мұнар омарташы
жігітті
ң көз алдына әлдеқандай бір сиқырлы сұлулықты елестеткен.
Біра
қ ол осынау көк мұнар қабыздаған көркем көрініске терең
тебіреніспен с
үйсіне қойған жоқ. Тіпті сол сылаңдаған сұлулықты
әдібін ашып түсіне де қоймапты; жоқ іздегендей қанағатсыз
к
өңілмен ұзақ қарап тұрды да, аспанмен таласқан заңғар асуды
бауыздай бауырлап кетер 
қолдың тамырындай сан ирек, сан тарау
со
қпақты қуалап құлдай бастаған; құлдаған сайын жайлаудың
әлгіндегі жаныңды жаннатқа бастап аймалаған салқын самалы биікте
қалып, тамыздың таңдай кептірер аптабы алдыңнан анталай
ұмтылады. Ол етектеген сайын өрмекшінің торындай көзге көріне
шымырлап 
қайнап тұрған ыстық леп ындынын қаңсыта бастаған; ат
т
ұяғы тиген сайын сырт-сырт етіп ыршып түсер шегірткенің миыңды
тербеп з
әрезап қылар шырылы құлақ тұндырады; ойдың шөбі пісіп
қалған – мұрынға ерменнің кермек иісі келеді, ал басы сарғайыңқы
тартып, 
қаулап өскен ақ ерменді кешіп өткеніңде басынан тозаңы
ұшып, тиген жерін сап-сары ала тоңғақтап тастайды.
«ауыл биыл ысты
қ екен» деп ойлады. Басындағы қалпағын шешіп,
ма
ңдайындағы моншақтаған терді алақанымен сыпырып тастады.
Кеудесіндегі тері жар
ғақты да шешіп, ердің алдындағы қанжығасына
байлады. астында
ғы жол жорғасы бар көкбестінің алғашында
құлағының түбі ғана жіпсіп еді, енді тоқымының шетінен ылжырап
к
өбік шығып, күннің ыстығы мен еңіске қарай тарбаяқтаған
ло
қылдақ жүріс қарадай қинап, қан сорпасын шығарды. Көкбестінің
ар
қасындағы тепсе темір үзетін төртбақ жігіт қана салмақ болып
келе жат
қан жоқтын; көкбестінің беліңде әрқайсысы елу килограмм
тартар екі с
үйретпе бал бар еді. ал дүниеде балдан тәтті әрі ауыр
н
әрсе жоқ. Жылқының терісінен мұнтаздап илеп, әдемілеп тіккен
тері 
қоржынды жергілікті кержақ-орыстар «сума» деп атайтын.

С
ұйықтың қай түрін құйсаң да бір тамшы ақпайтын, не жыртылып,
тозбайтын тері 
қоржынды Еріктің әкесінің әкесі ұстап, атадан балаға
мирас боп келе жат
қан киелі мүлік еді. Еріктің әкесі Қандауыр
жары
қтық тері қоржынның игілігін онша көре қоймаған, тек анда-
санда ерігіп а
ңға шыққанда, ердің артқы қасына іле салатын.
Қанжығасы қанданып, олжалы оралған күнді Ерікке көруге
жазбапты. Тура ж
үріп, тура сөйлейтін Қандауырдың тым-тым қара
қылды қақ жарған әділдігі тұқым қуалап, Ерікке жұға қойған жоқ-
ты; 
әкесін көзі тірісінде көрмей, мұның қызылшақа кезінде күні
б
үгінге дейін түсініп болмас белгісіз сапарға аттанып кетуі тәлім-
т
әрбиесіне әсерін тигізгендей; сондықтан да әу бастан тек өзі ғана
та
ңдап алған жолға түсті. Қазір де сол – өзі таңдап, өзі сайлап алған
жолымен келеді...
Ауыл биыл ысты
қ екенін вертолетші жігіт андрейден естіген. Шілде
бойы шілі
ңгір ыстық басып, күнгей-күнгейдің шөбін күйдіріп,
жаялы
қтай сарғайтып жіберіпті. Енді, міне, бедірейген аспанның
омырауы семіп, тамыз бастал
ғалы да бір тамбай, жер-көктің апшысын
қуырып тұр. Етекке түскен соң, көкбесті жол жорғасына салды.
Барар жерге тезірек апарып тастап, ар
қасындағы зілбатпан жүктен
құтылғысы келгендей көсіле жортақтап, ауыздығын сүзе соза тарта
ж
өнелген. Жас мал болғанда жүріске мықты, астынан ит өтіп жатса
да, жымыра
ң кақпайтын мінезді жылқыны Ерік жан жолдасындай
жа
қсы көретін. Құлын кезінен құндаққа орағандай мәпелеп өсірді,
шоша
ң етер жерге шоқырақтатпай, осындай азамат тақымы, арғымақ
ар
қасы сыналар ұзақ та еңку-еңку сапарға сақтайтын. Әзірге екеуі де
сыр алдыр
ған жоқ. маңдай мен сауырдан сорғалаған бір күнгі тер
деген не т
әйірі, ертең-ақ жайлауға қайтып оралған соң, екеуі қарға
ауна
ған түлкідей түрленіп шыға келмей ме?!
Кемері таста
қтанып басталар қара суға жеткенде, көкбесті тізгінді
ж
ұлқа тартып су ішкісі келгенін білдірді. Тізеден келетін өзенді
к
үрпілдете кешіп, шымырлаған майда толқындарды тұмсығымен
жара, суды тартып-тартып ішетін 
әдетімен жүре сыңғытты. Ерік
е
ңкейіп барып ауыздығын алды. Өзі де сол аттың бауырына түсе
е
ңкейген қалпымен, алақанымен көсіпкөсіп уысына ілінген суды
ұрттап шөлін қандырған. Оқыс келген зұлматтан үріккен майда
шаба
қтар тым-тырақай жосыла жөнелді. Күннің аптабы алтайдың

б
ұлақ суларын жылыта алмас еді. Әр шақырым сайын таудың құзар
басынан сар
қырай құлап, Бұқтырмаға құяр бұлақ бастауын қардан
алатынды
қтан да, жаздың жуан ортасында тісімізді зыр еткізер
суы
қтығын сақтап қалатын. Омарташы жігіт мұздай сумен ыстықтан
барбия баста
ған бетін сипап, дәреттегендей қайта-қайта қуаттана
жуды. 
Қара судың ортасында рақаттанған көкбесті мен иесі
жолсо
қты ұзақ жүрістен соң, қалжаланғандай тәтті бір әсерге еніп
еді. Жаз туа, шыжбы
ңдап тыным таппайтын жылқының құйрығы
су
ға малынып тұрса да, сауырын жағаттан көк бас сонаны тынымсыз
сабалайды. 
Қылқұйрықтан шашыраған су Еріктің бет-аузын
б
ұлғады, бірақ омарташы ожар мінез танытпады. Көкбестінің қаз
мойнына 
қонған сонаны қамшысымен кағып түсірді де, «шу, жануар»
деген емеурінмен тебініп 
қалды. арғы жағалауға шыққан соң, аттан
т
үсіп, бел жазып дем алды. Тоғай іші гуілдеген қанбазар тіршілік:
жігітті
ң білербілмес жәндіктері сайран салуда. Әлдебір талдың
жапыра
ғына ара келіп қонды. «Бал арасы екен. Бұл маңда кімнің
омартасы бар еді» деп, есіне т
үсіріп еді, ешкімнің есімі есіне орала
қоймады. Әлгі бал арасы ендігі сәтте көкбестінің белін мықшитып
т
ұрған тері қоржынды айналсоқтай бастады. «Пәтшағардың
иісшілін» деп, бар шаршауын арадан ал
ғысы келгендей қамшысымен
тартып жіберіп еді, м
ұндай дәлшіл болар ма, сеспей қатқаны. Қара
жолды
ң үстіне ат тұяғы ойған шұңқыршада түк-түк аяғы дірілдеп
біраз жатты да, жант
әсілімін берді.
«Есекті
ң еті арам, күші адал» дейді екен қазақтар, ендеше, ара
жаз
ғанның «тартқаны – бал, шаққаны – у» деп, осына ойдың
санасына орала кеткеніне насаттан
ғандай атқа қонды. Тоғай
арасында
ғы суыртпақ жол ауылдың шетіне алып шықты. Бұл кезде
к
үн екіндіге таяп, бағанағы ыстықтың беті қайта бастаған.
Ерікті
ң былтырдан бері ауылға келгені осы. Өзгермеген. Өзгергені өзі
ғана секілді, көшеде көрген жұрттың бәрі бұған үрке қарайтындай
сезікті сезінді. Б
ұрынғыдай емес, бұл ауылдың адамдары бұлдана
есендесетіндей, бейне бір кісікиік к
өргендей көздерінің астымен сүзе
қарайды, не болмаса байқамағансып, байырқаламай асығыс өте
шы
ғады. Соңғы кезде адамдар мінезіне санамен кіріп, сыздата
б
үлдіріп жүрген осына тоңмойындық ауылдастарының баяғы жайсаң
жаны 
қай жылдардан бастап қасаңдай бастағанын, зейін қойып,

зерттер зерде Ерікте бар-жо
ғын білмейміз; біздің білетініміз: замана
к
өші байсалданып, баянды ғұмыр кешкен сайын өмір сүру
же
ңілденіп, сауық-сайран көбейген сайын санамыз сарабдал тартып,
та
ңғажайып оқиғаның куәсі болған сайын құлқынымызға құм
т
үскендей қатал да қайырымсыз; ешкімге де, еш нәрсеге де сенбейтін
сезімсіз «сергектік» жайла
ғандай еді бойымызды. Тек алға, алға ғана
тура тарт
қан: жасықтық пен жалтақтықтан ада, асау батылдық
балталаса
ң да қыңқ етпес батырлық сықылды болғанымен,
к
өсегемізді көгертпес көкбеттікке бой алдырар кісәпірліктің көрігін
к
өбірек басып жүрген жоқпыз ба деген күнәлі ой түрткілеп мазаны
алар еді. Ерікті
ң туған ауылынан кеткеніне, сонда да мүлдемге емес,
үшақ жыл болса да өзін осыншалық жат, өзгеше бір өгейлікпен
қарсы алады деген ой үш ұйықтаса түсіне кірген жоқ.
Б
ұл ауылдан қара үзіп, қарада бой, қарда ізін қалдырмай ауып кеткен
ешкім жо
қ, өзі жылына бір рет қатынап, хабарошарын алып-ақ
т
ұрады. Бұлар алтайдың басындағы омартаға көшкенде, көздері
к
үлімдеп, көсегесі көгерердей хош көңілмен қуанған да осы – Бек-
ал
қалықтар болатын. Енді, міне, әне: есік-терезелерінен сығалап,
«апыр-ау, 
қайта көшіп келе ме» деген қауіпті ой түртпектеген
ауылды
ң қатын-қалашы (еркектері шөпте) Еріктің соңынан
жыртиыса 
қарап қалған. Біздің жігіт байқамағансыды, олар
к
өрмегенсіді. Ол көкбестінің басын есік-терезесі айқұшұйқыш
та
қтаймен шегеленген өз үйіне тіреді, аулалары биік еді. ауласын
та
қтаймен биік етіп қоршап, ішінде атан сойып жатсаң да тірі пенде
к
өре алмайтын үйлер бұл ауылда жеке дара емес. ағаш қақпасы қаңқ
етіп жабыл
ған соң жабығынан да сығалай алмайсың. Білгеніңді істе.
Ерікті
ң үйі баяғыда әкесі кержақ-орыстардан сатып алған екі
қабатты ағаш үй. Бірінші қабаты жартылай жерге кіріп тұратын бұл
үйлердің өзгеге ұқсамас ерекшелігі бар. Бөлмелері тар, бірақ биік.
Екінші 
қабатына іштен де, сырттан да кіретін есігі бар. Терезелерінің
сырт
қы жақтауы самырсын тақтайдан оюлап әшекейленген,
ма
ңдайшасында қос тұмсық самұрық құстың суреті оюлап
салын
ған. Патша заманынан қалған осы бір жалғыз белгі әлі күнге
т
ұр, ешкім мән беріп, тиісті орынға хабарлап тиісе қойған жоқ, небір
тарихи айтыс-тартыс, 
құбылмалы құбылыстардан есен-аман өтті.
К
үн жеп тозған, ептеп жарықшақтана сызат түскені болмаса, сол

қалпы, тағы да бір ғасырдың айғай-шуына төтеп беріп шыдайтын
секілді. Ерікті
ң әкесі ер мінезді, ақкөңіл, адал да атпал азамат
бол
ғанымен, үй шаруасына салақ, дүние-боқты парық қылмайтын
арсыл-г
үрсіл, ашуының алды бар, арты жоқ адам еді; оның
е
ңгезердей бойы, гүрілдеп сөйлейтін даусы менмұндалап, ауылдың
бір шетінде отырса, екінші шетіне 
үні тарап, дабырлап, өзін-өзі
әшкерелеп қоятын ғажап адам еді; ауылдастары «вейлка» деп атап
кеткен 
Қандауырдан төрт құбыласы сай мұра қалмаған, тек Ерік ер
жеткенде 
ғана бұл шаңырақтың шашылып кеткен шаруашылығы
жина
қталып, берекесі кіріп еді. Шешесі айтып отырады: «Ұлым менің
әкеме тартқан пысық, қолы месекерлі. Бірақ...» Сол «бірақтың...»
а
қыры әлі күнге айтыла қойған жоқ.
Қос қабатты ағаш үйдің бірінші қабатына кіретін есіктің
ж
ұдырықтай құлыбын ашты. Темір топсасы тоттана бастаған есіктің
жан дауысы 
әдеттегіден де қатты шыға ойбайлай ашылды. Ішке
кірген Ерікті
ң бетіне өрмекшінің торы жабысып, мұрнына сыз
тарт
қан жер иісі келді. Терезенің алдындағы
бая
ғыдаөліпқурапқалған қара шыбын, бұлкіргенде тырағайлап
қашқан қара тышқан, шаң басқан әртүрлі мүліктер, бұрышбұрышқа
ау секілді т
ұтылған өрмекшінің торы – бар-барлығы азынаған
иесіздікті
ң, бақсының моласындай өгейліктің жүдеу кейпін
елестетеді. Ерік ал
ғашында жан-жағына жалтақтап қарап, тұла
бойын 
қорқыныш па, әлде жан сыздатар жалғыздық па – өзі де біліп,
сезе бермес 
өзгеше бір мұңлы хал тұтқындап, өз үйінен өзі
жерігендей жиіркене ме
ңірейіп тұрып қалған. Ол екінші қабатқа
к
өтерілер сатымен өрлеп барып, есігін көтеріп еді, қас қылғандай
оны
ң да мөңіреп қоя бергені.
Ерікті
ң үйі дөңнің үстінде еді. Терезеден қарағанда анау ауылдың
қора-қопсысы, мал-жаны, әсіресе үйіне кімнің кіріп-шыққаны
ала
қандағыдай көрінетін. Дөңнің үстінде Бекалқаның
қарауылындай қасқайып тұрған бұл үйдің иесінен осы ауылдың
жасырын 
қалар сыры болмайтын. Екінші қабаттағы бөлмеге
к
өтеріліп, тақтай қақпалы терезені ашып, әйнектен сонау ойда
ордадай болып жат
қан ел-жұртына көз салды. «моп-момақан, – деп
к
үбірледі, – ішіне кірші, ордалы жылан секілді». «Кіндік қаның
тамып, т
ұсауыңды кескен, балалығыңның бал дәурені өткен

ата
қонысыңа атаңның құны бардай неге өшігесің?» деп, жер-
жебіріне жетіп, т
әубеге келтірер адам жоқ болған соң, күпір ойға
бара береді де...
«Бекзат мені
ң келгенімді білді ме екен?» Терезенің қақпағын айқара
ашып 
қойды. Бұл – Еріктің түскенін сатушы әйел Бекзатқа сездірер
белгісі еді.
Ол 
қайтадан далаға шықты. Бір аяғының салмағын бір аяғына
салып, терден сатала
қ-саталақ болып жуас тұрған көкбестінің шап
айылын босатып 
қойды. алыс жолдан шаршап келген аттың ер-
то
қымын бірден алмайды, арқасына ыстық шығып кетеді. Тері
қоржындағы балды үйге кіргізген жоқ, біреу-міреу құйып әкетпеді
ме дегендей, етігіні
ң ұшымен түртіп-түртіп қалды. Бал құйылған
тері 
қоржын сиырдың жас өкпесіндей былқ етіп барып тынышталды.
а
ғаш үйдің айналасын, қорақопсысын ине жоғалтқандай тінткілеп,
тексеріп шы
қты. Бәрі орнында секілді. Тек қана қыста сиыр
қамайтын бітеу қораның есігі ашылып қалған, «жұмыртқа іздеген
балалар-ау» деп к
үбір етті де, сым темірмен шандып тұрып байлап
тастады. Б
ұдан соң екінші қабатқа қайта көтерілді. ауыл жым-жырт,
әлдеқандай ұлы апатқа ұшырап, ауа көшіп кеткендей... Дүкеннің
алдында 
өз құйрығымен өзін сабалап салт ат байлаулы тұр. Бірақ
д
үкенге кіріп-шығып сабылысқан ешкімді көзі шалған жоқ.
«Бекзат 
үйінде-ау деймін. магазин жабық қой... Онда анау ат неге
байлаулы т
ұр?..» арашы жігіттің жүрегін қызғаныштың асыранды
ала мысы
ғы тырнап алды. «Перінің қызы Бекторы» деп бекер
айтпа
ған-ау сен сайқалды». «Жо-жоқ, ол ондай емес. адал, бірақ
кісіден жем жеп 
үйренген» деп өз ойына өзі қарсы шықты. Неге екені
белгісіз, б
ұдан бес жыл бұрын қойып кеткен темекі есіне түсіп,
ке
ңсірігі кебе қатты аңсағаны... Қалталарын сипалап, қаңсыған
к
өңілде ашудың зілсіздеу, шалқып та, шаршып та кетпейтін оты бір
т
ұтанып, бір сөніп мазасын алған.
«
Үйінде болу керек...»
– «Апыр-ау, сонда анау атты
ң иесі қайда? Жер жұтты ма?»
– «Бас
қа бір үйде шай ішіп отырған шығар...»
– «Почему бас
қа бір үйде?..»
– «Не болса да жетіп барсам 
қайтеді?»

– «Т
үнде де түндігін желпілдетуге болар».
Б
ұл шақта батыста барыстай болып сұлап жатқан таудың жон
ар
қасына иегі ілінген күннің шапағы әр үйдің шатыршатырларын
жалынымен жалап, тура Ерік 
үңіліп отырған терезеге түскен. Батар
к
үннің бояуы қандай қою болады дейсің, ал қызыл сәуленің алауына
оран
ған Бек-алқа мүлдем көрінбей қалды. Дүкеннің бұрышыңда
со
қа басы ғана байлаулы тұрған ат жалқындана жанып, оттан
шы
ққандай қып-қызыл жылқыға айналған. Терезенің шынысына
т
үскен шапақ Еріктің жанарына қайта құйылып, ол да маздап
жан
ғандай еді. «Қой, болмас» деп кері бұрыла бергенінде оның
құлағына «Дүние, қудым сені сегізімнен...» деп, барқырап әндеткен
әлдекімнің масаң даусы естілді. Пенде дегеннің көңілі қызық қой;
әлгі әлдекімнің шатты-бұтты бастаған әуенін «Жақсыны тани болар
негізінен...» деп, дауыстай 
қайталап, қағып әкеткенін өзі де байқамай
қалды да, артынша оқыс қылығына мырс етіп күліп жіберді. Күн
салып 
қанша қарағанымен, батар күннің нұрында адасып жүрген,
ауылды басына к
өтеріп барқыраған «әншіні» табанда тани алмады.
Әлгіндегі батысты өртеген жез табақ таудың тасасына сусып түсіп
кеткенде, 
үлкен бір пәледен құтылғандай Ерік «уһ» деген. Әне, ауыл
жаз
ған, масатының үстіне төге салған асықтай моп-момақан үйіріліп
жатыр.
«монтансуын...» Тынышты
қ бұзылды. Тыныш екіндінің шырқын
б
ұзған өрістен қайтқан сиырлар еді: азан-қазан мөңіреп, үйүйге
тарай баста
ған. Кейбір қаңғыбас қарасанды қолдарында шошайған
шыбы
қтары бар балалар қораға айдап кіргізіп жүр. Еріктің есіне
қазақтың шегір көз баласы елестеді. Ол да қасқа сиырдың
құйрығынан ұстап, желінін салпылдата, тышқақтата қуып келе жатар
еді. Шешесі: «
Қуалама сиырды, исініп кетеді» деп ұрсар еді. Одан бері
не заман...
Әне, Бекзаттың моншасынан будақ-будақ түтін шықты.
«мені
ң келгенімді білген екен! Сен көлденең өткен көк аттыны
си
қырлап шақырып, тізгініне оралып үйіне түсіріп алар перінің қызы
Бекторы емессі
ң. Сен – Бекзатсың! менің Бекзатымсың!»
Ес-а
қылдан айырыла қуанған Ерік дүкеннің алдында әлі байлаулы
т
ұрған атқа көзі қайта түсіп, тасыған көңілін су сепкендей басты.

«Т
әңірім-ау, қайда анау қасқыр жегірдің иесі?»
Бекзатты
ң монша жағып күтіп отырғаны рас еді.
Тамылжып тамыз айы ту
ған күннен бастап, таудың бұрымы іспетті
қырдан ойға құлап түскен бұралаң жолға қарап ұзақты күн телміру
– Бекзатты
ң екі-үш жылдан бергі ауруға айналған айнымас әдеті еді.
Б
үгін де дүкеннен ауық-ауық шығып, сонау Шашты деп аталар
асуды
ң құзар басынан құлдилар сыбай
атты жолаушы к
өрінбей ме екен деп, алаңы мол көңілмен елеңдеп
мазасыздан
ған. Қайдан сап ете қалғанын кім білсін, дүкенге бір
маск
үнем кіріп кетіп, зықын шығарған. Еріктің таудан түскенін
бай
қай алмай қалды. анау текшедегі үйінің үстіңгі терезесі айқара
ашыл
ғанын көзі шалғанда ғана барып,
«басым ауырып т
ұр» деген сылтаумен дүкенді асығыс жауып, үйіне
қарай құстай ұшқан-ды. Екі иіні талып мойынағашпен жанталаса су
тасыды, отын жарып, моншаны
ң көмекейі – тас пешін толтырды,
т
үтінге қақалып жүріп от жақты. Екі жылдан бері дәмдес, сырлас,
т
өсектес болып жүрсе де, Ерік ауылға қатынаған сайын ұрын түсуге
келгендей, ж
үрегі өрекпіп, сабырсыз санамен сасқалақтап қалатын.
Б
әлкім, жылында жалғыз-ақ рет қана сағына көрісуінен бе, мүмкін,
осы бір шегір к
өз, ақ сұр жігітті бар ділімен елжірей жақсы көре ме,
әйтеуір, Ерікпен жолығар күн Бекзат үшін қадір түні – торғын
шымылды
қты толқыта ашып кірер махаббат түні секілді еді. Қазір де
әз жанында әмір жоқ, тағат таппай ұшып-қонып жүр; не істеп, не
қойғанын өзі де білмейді. Зар еңіреп тілері: «әттеңай, үйге арақ
с
ұрап ешкім келмесе екен; әттең-ай осы ауылдың «радиосы» атанған
қайқы қара келіншектің сумақайлығынан сақтаса екен...»
Осындайда Бек-ал
қаның жұрт көзінен оңаша, жаныңа жан жуытпай
істер о
ңаша тірлігіне тіреніш болары – дизель моторының қуатымен
үш-төрт сағат қана жанар электр шамы керек кезінде сөніп
қалатыны-ай. Бекзаттың ендігі бір тәңірге жалынары – көрші
үйлердің әйнегінен самаладай боп жарқырап, өз үйіне кімнің кіріп,
кімні
ң шыққанын саусақпен санап беретін электрдің жанбауы,
моторы 
қақалып от алмай қалуы. Бағана Еріктің келгенін сезісімен-
а
қ, алдын-ала қам жасап, мотористің қойнына бір жарты арақ тығып
жіберген. Со
ғыстан контузия алып оралған майдангердің «Дүние,
қудым сені сегізімнен...» деген әнін Ерік те естіген. Демек, бүгін әр

т
ұстан сайтанның отындай жылтылдаған шам болмаса, бұл ауылды
к
өрдей қараңғылық басады. Қай үйдің шайы бұрын қайнаса, содан
іше салатын ж
әне де кәсібі жеті күн елден, жеті күн жерден болып
келетін 
қайсыбір сатушының әдетінше Бекзат та ошағының түтінін
анда-санда 
ғана шығаратын. Салт басты, сабау қамшылы әйелдің бұл
еркелігін Бек-ал
қалықтар көтерер еді! Сынапша сусып, қолға қоныс
таба бермейтін тиын-тебен таусылып 
қалса, Бекзат та
ауылдастарыны
ң әжетін ашып, көңілін қайтарған емес. Енді, міне,
сол бір жылдан бері иесі жо
қ иен үйдей – қайқайып қара басы тұрар
бір б
өлмелі ағаш баспананың ауласынан аспандап түтін шықты.
Ерігіп отыр
ған ел-жұртты елең еткізіп, ұрыны ұстап берер де осы –
буда
қтаған бұйра түтін. Бірақ Бекзат жасқанған жоқ, өз рақатынан
өзі бас тартпас өжет мінез, өр серпін қылықпен есік алдындағы
жероша
ққа кеше бригадирдің қатыны әкеліп берген етті асты. Өле
алмай ж
үр дейсіз бе, мұндайда оның қулығына сыралғы ауылдастары
аттап баспайтын; тек Бекзат білдірмегенсіп, к
өрші-қолаңдары
бай
қамағанситын. мұның өзі сырттай бақылаған кісіге жетесіз
режиссер 
қойған нашар да сенімсіздеу спектакльге өте-мөте
ұқсайтын. Басты рольде – Бекзат, көпшілік сахнада – ауыл адамдары...
К
үн батып, қас қарайды.
моншаны
ң әлі жанып біте қоймаған отты шалаларын «сирағынан»
ұстап далаға бір-бірлеп лақтырды. Қорым ғып үйген қап-қара ыс
бас
қан тастардың үстіндегі қазанда ысыған суға тау аршасының бір-
екі талын тастады. Шомылатын, сабаланатын с
өрелерді ақ жоңқасын
шы
ғара жуып-шайды. Үшқаттың қабығынан жасалған ысқышпен
қайың сыбыртқы, хош иісті сабын, сандығынан жаңа ғана суырып
ал
ған әдемі гүлі бар қытайлық сүлгі әкеліп қойды. Ондық шамның
білтесін басы
ңқырап еді, онсыз да қара моншаның іші
қаракөлеңкеленіп, еркіңнен тыс маужыратып, балқытар сиқырлы
үңгірге айналған. Сосын өзі ышқырына қайыра қыстыра салған
етегін т
үсіріп, қос мықынын таянып тұрып күрсінді. Іле-шала
жылады.
Б
ұл кезде жер жарықтықтың алып түндігі іспетті қара көк аспанның
т
үбі тесіліп, самсам жұлдыздар шыққан. ауыл дың кешкі қарбаласы
сабасына т
үсіп, саябыр тауып, енді не істесеңдер де еріктеріңде
дегендей т
ұншыққан түн басталған-ды. Тамыздың алғашқы аптасы

өтіп, жаңа туған ай екінші жұманың аяғында ортасынан қақ тілген
қауындай жартыкештене семіріп келе жатқан: қазір сонау қарабарқын
тауды
ң үстінде дәл, алдында арыстанша аузын ашқан, қарабауыр
б
ұлттың өңешіне жым-жырт жылжыған еді. анда-санда иесіне
жарамса
қтана шәу етіп еріншектене үрген иттің үні, ашқарақ па,
балажан ба, 
қу мүйіз сиырдың озандаған мөңіренісі, үйіне кештетіп
орал
ған ұры машинаның гүрілі, енесінен ажырап қалды ма екен –
шыр
қырап кісінеген құлын, ойда жоқ олжаға батқан мотористің өз
ы
қтиярымен ессіз шырқап салған әні – бар-барлығы алтай
қойнауында момақан жатқан Бек-алқаның тіршілік тынысын, жүрек
со
ғысын білдіргені-ай. Ендігі сәтте жартыкеш ай әлгі арыстан-
б
ұлттың арандай аузына кірген. Төңіректің жұқалтаң жарығы
жо
ғалып, түңлігін жапқан киіз үйдей қоп-қою қомағай қараңғылық
ме
ңдеген.
Осы мезетте жотада
ғы үйден ептеп басып, байырқалап тыңтыңдап
омарташы жігіт те, монша жа
ғып, зарыға күтіп отырған әйелге
мысы
қтабандай беттеп келе жатыр еді.
– Аманбысы
ң, азаматым! – міне... осы екі-ақ, екі ғана сөз ғой Ерікті
жер т
үбінен жеткізетін... «аманбысың, азаматым!» – деген аһ ұрған
а
қ тілеуді естіген еркектің аман жүрмеуі мүмкін бе?! Өзекті жанға
тіршілігі
ңнен мән-мазмұны тірнектеп жиған дүниең ғана емес,
жаны
ңды жарылқар имандай сөз, тілеуқор көңілден ниет, өзіңді
өзгеден әлдеқайда жоғары қойып – төбесіне қойып бағалар әйелдің
маздап жан
ған махаббаты екен-ау. рас, рас, Ерік «аманбысың,
азаматым!» деген демімен беті
ңді шарпыр шапақты лебізді тек қана
Бекзаттан еститін. ал ол осы асыл с
өзді тек қана Ерікке айтатынына
к
өзі жете ме...
«Ба
ған дүкеннің бұрышында байлаулы тұрған ат кімдікі екен?»
– Терезені
ң пердесін жауып қой, сырттан қараған елге аквариумдағы
балы
қтай көрінерміз, – деді де, Бекзаттың мойнына оралған білегінен
босанды. Пердені жауып келген Бекзат жігітті та
ғы қатты қыса
құшақтады да, оның түктенген бетіне өз бетін құшырлана үйкеп-
үйкеп жіберді.
– Са
ғындым ғой, сағындырдың ғой, ара баққан арыстан.
– Са
ғынбасам іздеп келер ме едім алыстан! – Осы бір екіжақты
есендесуді
ң барысында өз-өзінен туып қалған болымсыз ұйқасқа

жарыса к
үліп, мауықтарын баса алмай тұрып қалды.
– Есікті
ң ілгегін салдың ба? – деді өзімсінген Ерік.
– Жо
қ. Әлі ерте... моншаға түсіп ал.
– Баста, ендеше...
Екеуі 
құшақтасқан күйі тас моншаға кірді. Есікті ашқанда, қамалып
т
ұрған құп-құрғақ ыстықтың аптабы бетті шарпи сыртқа ұмтылған.
– 
Өртеп-ақ жаққан екенсің.
– Сенен немді аяйын. Са
ғыныштан шығар...
– Ысты
ққа күйіп өлсін дегенің бе? – деп Ерік әзілдеген болды. Бірақ
бас
қа-басқа, бұл жігітке әзіл айту жараспайтын. Балшықтан
т
өртбұрыштап қолапайсыз соға салған секілді, төртбақ денесі
селкілдеп ра
қаттана күлгенін естіген, суық та сұсты ақ сұр бетінің
жайса
ңдана жадырағанын көрген пенде жоқ-ау, әй, жоқ. Қытықсыз,
қылаусыз жартастай болып жаратыла салған Ерік, өзге өзекті жан
ішек-сілесі 
қатып күліп жатқанда, миығынан ғана сәл жымиып
т
ұрып жүре беретін.
асы
қпай шешіне бастады.
– Мен дастар
қан жасай берейін, – деп шегіншектене шыға берген
Бекзатты
ң иығынан ұстап, өзіне тартты.
– 
Қалсаңшы.
– Т
үу, қолыңның қаттысы-ай. Әуелі сен жуынып шық, содан
со
ң...моншаның табына қайта келерміз, қазір тым ыстық қой. − Есікті
жауып, ептеп басып шы
ғып кетті.
«м
ұның перінің қызы екені рас, – деп ойлады өне бойынан тер
сор
ғалап, рақаттанып отырған омарташы. – Сұлулығы айнаның
ширегіне де келмейді, біра
қ өзіне магнитше тартар сиқырлы ма екен.
Егер ондай 
құдірет қолынан келсе, біржола өзіне басыбайлы байлап
алмас па еді. Б
әлкім, «қыз қылығымен» деген сөз рас шығар. Не
алыстамайды, не тымтым жа
қындатпайды. Бұл не сонда...» – менің
сенен бас
қа ешкімім жоқ. Қазақтың «көзімді ашып көргенім,
аузымды ашып 
өпкенім» дейтіні осы шығар. Екі көзім төрт болып бір
жыл бойы к
үтемін. Тәңірім-ау, неге ғана екіүш рет келмейді екенсің
жылына...
– Жер шал
ғай, әйтпесе аптасына ат сабылтар едім. – Тыныштық.
Сыбырласып, сырлас
қан төсектегілерден басқа күллі әлемнің жүрегі
то
қтап қалғандай тым-тырыс. мотористмайдангердің әләулайы

таусыл
ған ба, әлдебір бұрышта ұйықтап қалды ма екен – әйтеуір
бай
ғұс сап болған.
– Жасым 
ұлғайған сайын саған деген құштарлық құлпыра түскені
несі екен?..
– Махаббат жас тал
ғамайды, бақ бас талғамайды деген...
– Б
ұл өзің шығарған мақал ма? – Еркелей күліп Еріктің мұрнынан
шымшыды.
– Мен шы
ғарған мақал көп, әттең, жинап жүрер адам жоқ.
– Есі
ңде ме, Ерік, мен сені алғаш көргенде «көзің неге шегір, біз
секілді к
өре аласың ба, әлде саған көгеріп көріне ме» дегенім.
– И
ә, сөйтіп қатырғансың. Ол кезде сен қыз едің...
– К
әрі қыз де... – Жігіттің кеудесіне басын қойды.
– Ж
үрегің аспай-саспай соғады, ал менікі тарсылдап аузымнан атып
кеткелі т
ұр. менің бір байқағаным: сен қатты қуана да, қатты қорқа
да алмайтын секілдісі
ң. Қанша құмар қандыра аймаласаң да, тұла
бойы
ңнан салқындық сезем. Кез келген уақта бастап кез келген уақта
ая
қтай алатын...
– М
үмкін, – деді ендігі сәтті есінеп, көзіне ұйқы тығылып, маужырай
баста
ған Ерік. – Биыл бал сұраушылар көп пе?
Бекзат 
әңгіменің ауанынан ауа жайыла суық сұрақ қойған
«арысына» с
әл өкпелеп қалды, үндеген жоқ, мұрны пысылдап сұлық
жата берді.
– Екі сума бал 
әкелдім – екі фляга шығатын шығар. Таза әрі мөлдір.
майский деп килограмын бес сомнан айда. Кім тексеріп, біліп жатыр.
– Тым болмаса жал
ғыз түніңді есеп-қисапар аластырмай қисаң еді.
Д
үниеде балдан да тәтті, балдан да қымбат нәрселер бар емес пе...
Бал дегеніміз – араны
ң боғы емес пе? – Жылады. Долылық қысып
емес, н
әзік өкпемен егіле булығып жым-жырт жылады. Оның жасқа
толы жанарын аюдыкіндей ала
қанымен сипап сүртіп, тамағынан
иіскеп мекіренген болды, б
әрібір алғашқы сәттегідей күйіп-жанған
жо
қ, уату ырымы үшін жасалған жасанды да жарамсақ әрекет екенін
Бекзат та сезген. Дегенмен, б
ұдан ары тоң-торыс болып, іргесін аулақ
салу
ға дәті құрғыр шыдамаған, әйелдік әлсіздік жеңіп, өксіген күйі
құшағына кіре берген. Еркегінен айырылып қалу – Бекзат үшін
өліммен бірдей еді. ал Ерік болса, әдеттегі салқын сабырымен

асы
қпай, арпалысып, аптықпай, бүйірінде бүлкілдеп жатқан әйелді
өзіне икемдеді.
Ерте
ңінде ерте тұрып кетуге ыңғайланған омарташы кеше кештен
бері сары масадай ызы
ңдап, миын шаққан сұрағын қойды:
– Кеше д
үкеннің алдында байлаулы тұрған шабдар аттың иесі кім?
– Білмеймін, – деді жиылма
ған төсектің үстінде шашы дудырап,
ұйқылы-ояу, мең-зең отырған сатушы. – аузыбасынан арақ сасыған
біреу мініп келді де, менен бір ш
өлмек
«Портвейн» с
ұрады. Бейшараның 45 тиыны жетпей қалды. Үсті-басы
адам 
қарағысыз кір және жағымсыз иіс шығып тұрды. Тезірек
құтылайын деп, ақшасы жетпесе де бере салдым. ат байлаулы қалды.
Өзі жоқ болып кетті. Қылығына қарағанда көрші ауылдан міне
қашып келген-ау.
– 
Қисынды айттың.
– Сенбегені
ң бе?
– Не н
әрсеге де күмәнмен қарау – әдетім.
– Сен бая
ғыдан осындай едің, ешкімге сенбейтінсің.
– Бая
ғымды баяндап беретіндей, төсек стажың толған жоқ еді ғой.
Келгені
ңе үшінші жаз.
– Білем деген кісіге ол аз уа
қыт емес... Неге сондай екенбіз?
– 
Қандай?
– Той
ғаннан соң тоқтының еті топырақ татитынын айтамын да...
– Ж
ә, тәжікелесіп қалармыз, үйіңе не сатып аласың, соны айт, – деп,
орнынан т
ұрып киіне бастады. Осы шағын ғана аласалау үйдің дәл
ортасында тіреуі секілді т
ұрған Ерік Бекзаттың жұмыр денесін жаңа
к
өргендей қадала қарады.
– Немене, бір т
үннің ішінде арықтатып тастадым деп тұрсың ба?
– Ей, осы жалт-ж
ұлт мінезің, орып түсер тілің-ау менің дегбірімді
алатын.
Екеуі екі боса
ғаға сүйеніп, бір-біріне телміре тесіліп тұрып қалды.
– мен енді сені 
қайтып көре алмайтын секілдімін. Бұл – ақырғы
жолы
ғуымыз ба деп қорқамын.
– Т
ұрмысқа шықпақсың ба? Әлде бұл ауылдан қашқалы жүрсің бе?
– мен к
үйеуге тиген күні Бұқтырма теріс ағар. ал қашу жағына
келсек... мен 
өзіңнен сұрайын деп едім: осыншалық мол ақшаның
керегі не, м
үмкін, сен қашқалы жүрген шығарсың.

Бекзатты
ң сұрауы түйеден түскендей болды ма, Ерік жауап берместен
т
үйіле ойланып тұрды. Тұрды да: «ақша мен әйел ер азаматқа
еш
қашанда артықтық жасаған емес», – деп есікті оқыс ашып шыға
ж
өнелді.
* * *
Ерік ауылда
ғы барлық шаруаларын тындырып, керекжарағын
т
үгендеп болған сон, түнде тоғай арасына арқандап қойған
к
өкбестіні жетектеп өз үйіне келді. Қараса, қақпасы ашық қалған
екен. 
Қайран қала, атын жетектеген күйі аулаға кірді. Көкбесті
құлағын тіге қорс ете түсті. Тура есік алдында бүк түсіп ұйықтап
жат
қан алба-жұлба адамды енді ғана байқаған Ерік те сескене тұрып
қалды. Көкбестіні байырқалата арқасынан қағып діңгекке байлады
да, жетім балаша 
қол-аяғын бауырына ала бүрісіп жатқан
маск
үнемнің жанына жақындады. Үсті-басы адам көргісіз кір-
қожалақ, ұзын болып өсіп кеткен шашы құйын ұрғандай дудырап
білтеленген, кір бас
қан аяғына әбден тозығы жеткен бәтеңкені
ш
ұлықсыз сұға салған және өмірбақи шешпейтін болуы керек, бауы
шиеленген, ауыны
ң, өңірінің бірде-бір түймесі салынбаған. Ең
с
ұмдығы сол – жатқан жері, жамбасы су, астына жіберіп қойғанын
сезбеген-ау, жаз
ған. Көгеріп, көзінің асты көлкілдеп кеткен беті кісі
таны
ғысыз. Ерік тосырқап, әрі жиіркене қарап біраз тұрды да,
ая
ғымен түрткілеп: «Ей, тұр, давай; әкеңнің төрінде жатқан
жо
қсың», – деді. маскүнем оянған жоқ. Еңкейіп барып алқам-салқам
жа
ғасынан жұлқылады – былқ етер емес. «мына нәлеттің түрі
таныс» деп ойлады. 
Әсіресе, құс қанатындай иіле біткен қап-қара
қасын көрген секілді. Үңіле жақындап еді, тұла бойынан мүңкіген
жа
ғымсыз иістен тыжырына шегініп кетті.
«
Қайдан көрдім?» маскүнемнің оянар түрі жоқ. Үстіне сар еткізіп құя
салатын ма
ңайда су жоқ, амалсыз тағы да тепкілеп еді, болар-болмас
ы
ңырсыды. «Е, әйтеуір, бойында жаны бар екен, әйтпесе мен өлтірді
деп, п
әле жабар еді».
Әрең дегенде басын қалқайтып отырғызды. Белгісіз адам әуелі
«
қайда жатырмын» дегендей жан-жағына кіржие қарады, содан соң
ғана желкесін есіней қасып, жанарын Ерікке қадады.
– 
Құдай берді! – деп орнынан қуана тұрды. – Іздегенім сен едің!
«
Өлмегенге өлі балық» деген осы, Ерік. аманбысың, кластасым?

Өзін құшақтағалы ұмтылған маскүнемнің кеудесінен жақтырмай
итеріп 
қалғанда, ол тәлтіректеп барып тыраң ете түсті.
К
өтерем сиырдай орнынан әрең көтерілген. Көтерілген соң буынын
мы
қтап тұрып бекіте алды да:
– Танымай т
ұрмысың, Қарабауыр. Баяғы кезім болса, аяғыңды
аспаннан келтірер едім, – деді. Оны
ң әбден арақ өтіп лайланған көзі
ке
ң ашылып, қанталанып кеткен қарашығынан болар-болмас от – әлі
де м
үлдем сене қоймаған ашу ұшқыны, бәлкім, намыс шоғы
жылтырады. 
Қара нардай қайқайып тұрған омарташының
ж
ұлындары дір етіп, бір түрлі сескеніп қалды. Осы сескеніс он шақты
жылды ара
ға салып барып, іздеп тауып алғанына қайран қалудан
ту
ған-ды. Қайран қалмасқа амалы жоқ еді, өйткені ол «Қарабауыр»
деген намысын шаба
қтар сөзді жалғыз-ақ адамнан еститін және кек
қайтаруға шамасы жетпей, бейамал күй кешіп іштей кектенетін және
де анау иілген 
құс қанат қастың астындағы аялы қара көзде әмбе
жылт еткен 
ұшқынды да бір-ақ жігіттен көрген, көрген сәтте ғана
бас бермес асау мінезі п
әс тартып, мысы басылатын. «Сол, – деп
дауыстап жіберді. – Соны
ң өзі. Таған ғой мынау!» Иә, оның алдында
адамды
қ сиықтан айырылып, ербиіп тұрған маскүнем мектепте он
жыл бойы бір партада отыр
ған, алматыда бес жыл қатар оқыған,
аспирантураны тауыс
қан, ешкім жауырынын жерге тигізіп көрмеген
жігітті
ң сұлтаны, қыз-келіншектің сырттаны Таған еді! «Құдай-ау,
б
ұл қайдан жүр? Өлмеп пе еді?».
– И
ә, мен әлі тірімін, Қарабауыр!− деген сөзден селк етіп,
сас
қалақтап ойын жинап алды.
– Мы
қты екенсің онда. – Басқа еш нәрсе аузына түсе қойған жоқ.
– Мені
ң мықты екенімді білмеуші ме едің. Өлмегеніме қуансаң,
басымды жаз, – деді ыржала
қтап. Еріктің ес-ақылын жинаған осы сөз
болды.
«Е, б
әсе, неғып күшейіп кетті десем».
– Басы
ңды жазбақ түгіл, астауға құйып шомылдырайын. Тек
айт
қанымды істейсің, айдағаныма жүресің, айтақтағаныма үресің.
− К
өк есегің болайын, көкетай. – Шөге түсіп аяғынан құшақтады. –
Зекеті
ңмін. Құлыңмын.
«
Әбден біткен екенсің, Қарабура» (Бұл Тағанның бір кездегі лақап
аты еді. Б
үгінде оны ешкім де бұлай атап, әспенсітпейді). адамдықтан

кері азып, маймыл
ға айналып-ақ кеткен екенсің».
Қолы-басы дірілдеп, аш аруақ секілді еңбектеп жүрген мүскін,
расында да, орангутан
ға өте-мөте ұқсап кеткен.
– Ж
ә, тұр енді.− Тері қоржынды ақтарып, вертолетпен оқта-текте
ұшып келіп тұрар бастықтарға арнап ала салған көкмойын
ш
өлмектің бірінкүнге шағылыстыра суырыпалғанда, мойын тамыры
білеудей маск
үнем тобықтай жұтқыншағы бүлкілдеп, көзі бағжаң
ете 
қалды. Кеберсіген быт-шыт ернін жалап, жараның орнындай
үдірейген ұясына кіріп кеткен көзі жыпылық қағып еңіреп жіберген.
− 
Құлың болайын, Ерікжан.
С
ұқ саусағымен бір нұқып қаңылтыр тығынды ішіне кіргізе ашып
ла
қтырып жіберіп Тағанға: – аш аузыңды, – деді. анау бөбежігі
к
өрінгенше адырайта аузын ашты. Жуылмай, аттың тісінше түбі
қарайып кеткен тісін ақсита, қып-қызыл болып үнірейте ырситқан
өңешіне бүлк-бүлк құйып еді, ашырқанған да, шашалған да жоқ.
Ерік та
ң қалды.
– Та
ғы да, – деді Таған тамсана ұмтылып. – Тағы да бірер тамыз.
а
ғынан гөрі қызылы тәуір еді.
«Итті
ң ішіне сары май жақпайды» деген-ау. Дегенмен, осы
Қарабураны өзі айтқандай көк есек ретінде пайдалансам қайтер еді».
Омарташы 
өз ойына өзі қуанды. «Бич! Иә, иә, кез келген бичті
ж
ұмысқа бишіксіз-ақ салар күш – арақ-шарап. анамның ағаш
к
үбісіне бал сыра ашытып, күніне бір литр жұтқызып қойса, бар
ж
ұмысты осы атқармай ма? Табылған ақыл».
– Ей, 
Қарабура, сен маған еріп жүр. аузыңнан арақ, алдыңнан тамақ
кетпейді.
– рас айтасы
ң ба, алдамайсың ба? – деді екі көзімен Еріктің
қолындағы шөлмекті ішіп-жей. – Иен таудың басында арақ заводың
бар ма?
– ара
қ заводы жоқ болса да, сыра заводы бар. Шырмауық салып
қайнатқан алтайдың бал сырасы грузиндердің виносынан кем деп кім
айтты.
– Да, да, – деп тамсанды. – медеуха... ішкенмін... айда, ердім
со
ңыңнан, милициясы, дружиннигі, он бес тәулігі жоқ бостандыққа
аттанайы
қ. Тек анауыңнан тағы бір жұтқыз.

– Ж
ұтасың, осының бәрі сенікі, мен ішіп жатқам жоқ. Ол аз десең,
мына сумканы
ң іші толған сенің горючиің...
– 
Құлдығың болайын, Ерікжан. Білемін, сен бала кезіңнен
ішпейтінсі
ң. мен дайынмын, бірақ... Көрші ауылдан мініп кеткен атты
иесіне 
қайтару керек еді...
«
Құлым болатының рас, − деп ойлады көкбестіні шығарып, қақпаны
мы
қтап жауып тұрған Ерік. – Сасық сары сырамен суара берсем,
Қатын суына көпір салып берерсің».
– Ауыл арасы жа
қын, атты өздері-ақ іздеп тауып алады, сайтан алады
дейсі
ң бе, сойып жейтін сорпалығы да жоқ. Кеттік, – деді.
Ш
өлмектегі аштыдан тағы бір ұрттатты да, ауызын тығындап,
қоржынына салды. атқа қонды. «Шашты» деп аталатын асуға қарай
желе-жорта ж
өнелгенде, маскүнем жігіт аңшының соңынан ерген
тазы иттей жаяу с
үмеңдеп еді. Ол қалжырап қалыңқырап қойғанда,
басын ш
ұлғи аяңдаған көкбестінің тізгінін тартып аялдатады да,
енді-енді 
құйрық тістесті-ау деген кезде тақымын қыса сау желе
ж
өнелтеді. асудың дәл алқымына тақалғанда, аттан түсіп, жан тері
шы
ға ентіккен бала кезгі досына, қазіргі «құлына» арақтан молырақ
ішкізді.
– Сені атты
ң артына мінгестіре алмаймын. Жол ұзақ, тау биік, жас
мал е
ңгезердей екі жігітті көтере алмай қызылмай болып, өкпесі
к
үйіп кетеді. Біздер қайбір қаңбақтай жеңіл едік. Екеуіміз де
б
ұрынғы палуанбыз. Қазақша күрестен... – деп мысқылдады. Оның
жатыпатар 
әжуасын ұғар шама Тағанда жоқ еді. Көз алдында
к
өлбеңдеген арақ-сайқал ғана ежелден қалмай келе жатқан
к
өңілдесіндей қылмыңдап, көзін қысып жымыңдап жетелейді-ай,
дедектетті-ай. 
Әлсін-әлі өз-өзінен шөлдеп, құрғап, өз-өзінен
жыбырлап жо
қтан өзгені дәметіп тұрар өңеш, құлағына «іш-іш» деп
сыбырлап т
ұрар азғырынды «ақсайтан», тамырынан қан емес, әбден
ішімдікке айналып кеткен ап-ащы бір н
әрсе жүріп, шаршаған,
ж
үдеген, тозған жүрек – бар-барлығы кейде істеп, кейде істемей
қалар милау бастың басқаруымен екі аяқты сорлатып келе жатыр еді;
Та
ғанның он екі мүшесі,бүкіл адамдық ағзасы азып, басшысы
есала
ң да есерсоқ шашылып кеткен шаруашылық сынды кетеуі кете,
әбден шамасынан айырыла шалдыққан еді; бұл шақтағы оның
организмі Гитлер т
ұсындағы Германия секілді зобалаң зорлықтан,

орынсыз шабуылдан, жындыс
үрей қатыгез жүрістен титықтаған еді;
егер атты
ң құйрығына бір шөлмек арақ байлап артыңнан ертіп
отырса
ң, Таған сияқты маскүнемдердің етпеттеп түсіп, жер тырмалап
қалғанша салпақтары сөзсіз еді...
К
өкбестінің төс айылын тартып, өмілдірігін тарылтып болған соң,
Ерік ат
қа қайта қонды. Жағасы жайлауда, мойны сорайып, эрозияға
ұшыраған даладай сортаңданған бетінен айғыз-айғыз тер
сор
ғалаған Қарабура да ербиіп орнынан тұрды.
– Менен к
өз жазып қалма, – деді артына бұрылып Ерік.
– 
Қап тауын асып кетсең де, іздеп табамын, – деді Таған.
– Сені
ң иісшіл ит екеніңді баяғыдан білемін, – деді Ерік.
– Сені
ң атақты аңқос екеніңді мен де білемін... Бірақ екеуіміз де
жетісіп келе жат
қан жоқпыз. Бірдейміз.
– Неге? – деп та
ңырқай сұрады ерге бір жамбастай артына қарап
отыр
ған омарташы.
– Былтыр лТП-да емделгенім бар еді. Сонда деймін-ау... Сонда
қоршауда жүрген маскүнемдер де, сол маскүнемдерді сырттай
ба
қылап күзететіндер де қашып та, ешқайда ұзап та кете алмайтын.
айырмасы біреу – іште, екіншісі – сыртта.
Ерік л
әм деп жауап берген жоқ. «мына иттің ақылы азбаған ба, – деп
ойлады. – Оны омарта
ға барғанда тексеріп көрерміз. Дегенмен,
намысын орынсыз найзаламай, алдап ж
ұмсау керекау. мұндайлар
артына 
қарамай кекшіл келеді. ашуланған күні үйімді өртеп кетіп
ж
үрер» арттан: – Өзегім өртеніп барады, – деп қурайға қақалғандай
қарлыққан үн естілді.
– Асуды
ң үстіне шыққан соң, тамақ жібітеміз. Шыда, – деді де, атын
сипай 
қамшылады.
Шаштыны
ң үстіне алдымен шыққан Ерік сонау етекке таман бір
отырып, бір ж
үріп, әйтеуір, жансебілділікпен өрге қарай ілби
тырмыс
қан мүсәпірге қарап басын шайқады:
«
Қандай сор екен айдап келе жатқан. Биік мансап, ұлы мақсатқа
өрлеп келе жатқандай жанталасуын бейшараның...»
Тауды
ң үстінде желемік бар. Осы өңірдің «Үстіне шапқан жолдың
шы
ға келсем, алдымнан самал салқын соғады-ай жел» деп, өлеңге
қосар сабырлы самалы осы. Бұдан былай жасыл түсті жайлаудың

шыбынсыз жазы басталады: не дірілдеп жаурамайсы
ң, не пысынап
ысты
қтамайсың, «ойхой, дүние
– серуен, адам бір к
өшкен – керуен» деп, қымызға қызған
қазақтардың мұңсыз-қамсыз, қарқ-қарқ күліп, малдас құрып, кеңес
ашып отырар ж
ұмағы да осы; әзірше техниканың иісі тимей,
құйқасы тың, ағашы асқақ, шалғыны жайқалып, хош иісті гүлі
б
ұрқырап, бұлақтары сарқылмай сарқырап тұрған да – осынау кең
қонысты, бейбіт өрісті Шабанбай жайлауы еді. Омарташы жігітті
алтыны 
қалғандай асықтыратын, алыстау ұзап кеткенде, үзілмес
са
ғынышпен өзіне шақыратын да анау көкке шоқтығы тиіп, үстінен
қарға ұшырмай жатқан көкмұнар таулар, көз қытықтар көркем
к
өріністер еді. Туған жерінің қайталанбас әдемілігі, бейне бір, ән
салып т
ұрғандай жаныңды жаңғыртар әулиелігі әсте жалықтырған
емес, 
қайта мың жылда да тізгін үзіп кетпес ынтызар сиқырмен
байлап-матап таста
ғандай еді. Еріктің табиғи қалпын сақтап,
жара
ған аттай жайсаң қуат берген алтайдың тылсым тыныштығында
қаздай қалқып, үйректей жүзіп жүрген жайы бар.
Оны
ң маужырап кеткен мамыра ойын Тағанның ырс-ырс еткен
ентікпе 
үні бұзды. аяқ жағына кеудесі әбден титықтап сырылдаған
аш аруа
қ келіп құлады.
– 
Ұрттат анауыңды... өлтірмесең!
2
Ата
қты «мұзтау» деп аталатын шың алтайдың мәңгі жығылмас,
ша
ңырағы шайқалмас ақ отауы сынды еді. міне, осынау шілденің ми
қайнатар ыстығында пұшпағы шетінемей жататын, мұз құрсаулы
шы
ңның алқымынан бұлақ болып басталып, арыны қатты арқыраған
өзенге айналатын суды жергілікті қазақтар «Қатын суы» деп атағалы
қа-а-а-ша-ан, одан бері де мың жыл өткен шығар-ау. Сол, әсіресе, бас
жа
ғы ақ айран болып басталып, Таулы алтай өлкесіне жақындағанда,
тау-тауды
ң омырауынан сандаған бұлақ саулап қосылып мөлдірленіп
барып Обь
қа құятын ағынды өзеннің солтүстігін алтайлықтар,
о
ңтүстігін қазақтар жайлайтын. Қатын-Қарағай ауданы мен оған
іргелес 
Үлкен-Нарын ауданының үйір-үйір жылқысы, қора-қора
қойы, табын-табын сиыры жаз бойы емінеркін шүйгіндеп, тау басына

ал
ғашқы қар түскенде ғана етекке мамырлай көшуші еді. міне, сол
Қатын суына Тихой (Тихая) өзені келіп құятын. Осы бір шағын
өзеннің ерекшелігі сол, алтайдан мұқым өзен күнбатысқа бет алса,
«Тихой» керісінше тере
ң сайды қуалап күншығысқа ағатын. Өрге
қарай аққан өзен тоқтап тұрған су секілді толқынсыз, айғай-шусыз,
жым-жырт жатар еді. Б
әлкім, сондықтан да «момақан» деп атап
кеткен секілді. 
Қатынға құйған момақанның мөлдір суы біразға
дейін ашулы 
өзеннің аққұла суына қосылмай, түсін бұзбастан
қатарласа – жағаласа ағып барып, күштінің ырқына көнгендей өз
бояуынан, 
өз келбетінен, өз тағдырынан айырылатын жарықтық. Дәл
осы 
үлкенді-кішілі екі өзеннің құйылысындағы алақандай жазықта
а
ғаштан қиып салған керіскедей үй тұр. арпалысқан әлемнің
әлегінен, даңғаза да мазасыз тіршілігінен қашып келіп немесе ұлы
шерулі к
өштен адасып қалып, жападан-жалғыз қалған бұл үйдің иесі
− біз жо
ғарыда әңгіме еткен, Ерік есімді омарташы жігіт. алматыдағы
дене т
әрбиесі институтын бітірген, күрестен спорт шебері Еріктің
жалпа
қ дүниенің барлық қызығынан жеріп, атты адам араға бір
қонып, (онда да жаз айында, қыста жан баласы қатынай алмайды)
әрең жетер ит өлген жерге кетуінің сырын ешкім де білмейді. Бұл
үйдің ала жаздай анда-санда келіп тұрар жалғыз-ақ қонағы бар. Ол –
орманды 
өрттен қорғаушы, вертолетші жігіт Прохор александрович
лаптев. Омарташы мемлекетке тапсырар балды осы кісіден беріп
жіберетін ж
әне Үлкен Жермен арадағы байланыс тек лаптев арқылы
жасалар еді.
Қазір мұнда бұрынғыдан ары тыныштық. Қатын суының гүрілі осы
өңірдің ешқашан толастамас музыкасы секілді еді. Зейін қоймай
ты
ңдаған адамға тек жалғыз-ақ әуенмен құлақты тұндыра
шуылда
ғанымен, сан түрлі ғажап үн шығаратын; айталық, көктем
туып, а
қ жал толқындарын аспанға лақтыра тасығандағы арқыраған
даусын 
қазіргі тамылжыған тамыздағы орташа екпінмен аққан
сырылына 
ұқсатуға бола ма; ол, күз туа, жуасып қоңыр әуенге басса,
қыс айында қысыла қыңсылаған күбір-сыбырға көшетін. Бұл өзен
қандай қатты аязда қатып көрген жоқ, тек жағалауындағы суға
та
ғзым ете бас иіп, тамырына ілініп малынып жататын ағаштар мен
жарды
ң жиегі ғана мұз моншақ тағынып, жылт етіп күннің көзі
шы
қса, қыз өңіріндегі маржандай жылтырайтын. Қатын суының

а
ғысүніне үйренген адам басқа жерге барса, түн баласында өзеннің
г
үріліне үйреніп алғаны сонша, көз ілмеуші еді. ал бөтеннен келген
кісі б
ұл үйде ұйықтай алмайтын. Табиғат иеміз бар байлығын үйіп-
т
өге салған түкпірдің өз қызығы, өз азығы өзінде, қоғамдасқан
өмірдің заңынсыз-ақ өгейсімей ғұмыр кешіп жатар еді. Дегенмен,
осы «сен тимесе
ң, мен тимен» оңаша да, бейбіт тірлік те, жұмыр
басты пенде екені рас болса, жанын жеп, жалы
қтырады-ай; жүрек
сыздатар са
ғыныштың, дабырласып сөйлесер, айғайласып ұрсысар
к
өршінің мінез-құлқын, қол беріп амандасар қошеметін, қарасы бар,
а
ғы бар адамдардың сан түрлі бет-жүзін көксеп мұңға батырады-ай...
Б
әрінен де бұрын ес біліп, етек жапқалы, барлық ғұмырын қадірлі
хал
қы, жағалай жұртымен өткізіп, «көппен көрген ұлы той» деген
ұлағатты сөзі имандай тұтып келген Еріктің шешесі Нюра
Фадеевна
ға да қиын тиді. ал Еріктің жары айнаға Қап тауын асып
кетсе де б
әрібір, күйеуі қайда – бұл сонда, қосағымен қоса ағарудан
өзге арман да, мақсат та жоқ. Тау қойнауындағы жалғыз үйдің
к
үйбің-күйбің шаруасы жалықтырған емес, белі талып шаршаған да
емес. К
үйеуі әр жылдың осы мезгілінде ауылға аттанып, ұшқан
құстың қанаты талып әрең жетер құзар таудың басында енесі екеуі
ғана қалатын. Енесі жасы ұлғайған адам, оның үстіне, міне, жарты
жыл болды саржамбас к
үй кешіп, төсек тартқан сал ауру, екі аяғын
баса алмайды, оны
ң асты-үстін тазалап, тамағын әзірлеп, сусын
ж
ұтқызып отыру да айнаның мойнында. ара бағу – қолы білген
адам
ға әуресі жоқ таза жұмыс: өздері жайылады, өздері еңбектенеді,
өзін ғана емес өзгені де асырайды, тек уағында тексеріп, дер кезінде
балын жинап, ауру-сыр
қаудан сақтасаң, шаш-етектен байлыққа
батырар берекелі шаруа. Біра
қ бұл үйде ара өсіруден басқа да
тіршілікті
ң көзі мол. Тайынша, торпағын қоса есептегенде, оннан аса
сиыр малы, бес-алты жыл
қы, елу шақты қойдың қысқы азығын
дайындауды
ң өзі ақ ерлі-зайыптыларды сүріндіріп жығатын. Әсіресе,
бірер к
үн ғана ашылып, қалған мезгілде төпелеп жаңбыры құйып
т
ұрар өлкенің шөбін шірітпей, қораға үйіп алудан азапты жұмыс
жо
қ. Қоғадай болып бойлап өсе беретін балдырлы шалғынның малға
ж
ұғымы аз қырдың бір түп күреңсесіне бір шөмелесі татымайтын
қурайлы келеді, сондықтан да мая-мая пішен дайындамасқа лажың
жо
қ. Әуелі қос тігіп, шабылған пішенді соның үстіне үйгенде ғана,

шірітпей кептіріп алар еді. Екі-
үш күннен бері ғана қабағы ашылған
к
үннің әр сағатын пайдаланып қалу үшін жалғыз өзі жанталасқан
айна ерте
ңнен қара кешке дейін тыным таппай шөп үйеді. Оның ара-
арасында 
үш биенің алты-жеті уақ сауымы бар. Қас қылғандай
к
үннің дәл Ерік кеткенде шайдай ашылғанына налыды. ал енесінен
қайран жоқ, қайта-қайта үйге жүгіріп несебін тазалап, тамағын
беріп, 
әуре-сарсаңға түсіп жүр. Талай жылдан бері шындап
шарша
ғаны да осы шығар. Екі иіні талып, арқасы удай ашып, екі
ала
қаны меп табаны күйіп, түні бойы ұйықтай алмады. Бір жағынан
кемпірді
ң де аһылап-үһілегені, өз-өзімен күбірлеп сөйлегені,
«
құдай-ау, неге алмайсың» деп зарлағаны бұған да запыран болып
тиіп, к
өрер таңды көзімен атқызар еді. Отыздан асса да өңін бермеген
с
ұңғақ бойлы, үлкен қара көзді, ақ құба, дөңгелек жүзді айнаның
келбеті екі-а
қ күнде кеспірсізденіп, соғыс кезіндегі әйелдердің кебін
киген-ді.
Тауды
ң күні тез батады, жай шығады. Бүгін де күнгей
жала
ңаштанып, теріс қарап ұйықтап жатқан алып аюдай дөңкиген
тауды
ң ар жағынан ыңырана көтеріліп, ең әуелі қарағай,
самырсындарды
ң қыл үшін жалап, қарсы таудың беткейін қыздырып
барып, айла
қтағы жалғыз үйдің терезесін тілгілеген.
айна 
әдеттегіден де ерте тұрды. Есік алдындағы үстін шатырлап,
қолдан қалап қойған пешке от жақты, пештің үстіндегі шойын
қазанға су құйды. Беті-қолын жуып, тілерсегіне түсетін шашын
тарап, т
өбесіне түйді. Табиғат сыйға тартқан көл-көсір мол шаштың
ұйысқанын жазып, тарап өруден қиын нәрсе жоқ-ты. ыза болған күні
кесіп тастама
ққа сан рет оқталса да, енесі: «Қайшыңды жалақтатпа,
мен 
өлген күні қиясың», – деп келісімін бермейтін. Енесінің сөзін екі
етпейтін айна лажы таусылып, «
қойдым, апа, қойдым» деп бетінен
с
үйетін. Ене мен келін арасындағы сыйластыққа толы қарым-
қатынас әншейін үлкенді-кішінің ізет тұтуы ғана емес, жо-жоқ, одан
г
өрі терең де телегей шын жақсы көруге ұласқан сүйіспеншілік еді:
сонды
қтан да абысындардай сырласатын, шешесі мен қызындай
сыйласатын. «
Құдайға күнәлі болсам да, ұлымнан гөрі сені жақсы
к
өрем, келінжан» деп, Нюра кемпір айналып-толғанатын.
Айнаны
ң құлағы Қатын суының күркіріне, анау қаз-қатар тізілген
а
ғаш жәшікте дамыл таппай бір кіріп, бір шығып гуілдеген араның

ызы
ңына әбден үйренген. Қора жақта әтеш шақырып, тауық қыт-
қыттап жүр. Нарын ауданындағы құс фермасынан вертолетші жігіт
әкеліп берген бройлер текті он балапан бүгінде ұрық шашып, отыздан
асып кеткен а
қарлышақарлы «семья». Тайганың арасындағы ақ
тауы
қтардың көбейіп кеткені сонша, адам ауқатынан асып, өз
ж
ұмыртқасын өзіне беретін. Жапандағы жалғыз үйде ішіп-жеудің
небір т
үртүрі ырғын, ас та төк – ит басына іркіт төгіліп жататын.
Тіпті тауда 
өмір бақи өспейтін көкөніс, жеміс-жидекке дейін Прохор
александрович Зырянь 
қаласынан қап-қап қылып жеткізіп тастайтын.
Пешті
ң үстіндегі қазандағы су жылыған соң, жез құманға құйып
Н
үрке кемпірге (ауылдастары Нюраны Нүрке деп атап кеткен) апарды.
Ол ояу еді. К
әріліктен бе, әлде екі аяғы сырқырап тынышын ала ма,
әтеш алғаш шақырғаннан-ақ, қыбырлап, жөткірініп ояу жататын.
Темір т
өсегінің аяқ жағына байлап қойған қайыс белдеуден тартып
басын к
өтерді. айна да жастығынан демеп, арқасын тиянақтап қойды.
– Ш
үкір, күн бүгін де ашық екен, − деді Нүрке кемпір келіні құйған
шым-шым сумен беті-
қолын жуып.
– И
ә, шайдай ашық, апа.
– Жал
ғыз өзіңе қиын болды-ау. менің түрім болса мынау, тобанаяқ
болып ас ішіп, ая
қ босатқан.
– О не дегені
ңіз, апа, осы күніңізге зар болып қиналмасақ.
Ерік б
үгін келер.
Н
үрке кемпір сау кезінде дәрет алып, намаз оқып әдеттенгендіктен
бе, 
ұзақ жуынатын. Бір қолымен жез легенді, екінші қолымен жез
құманды ұстап тұрған айна енесінің осына туасы біткен кірпияз
тазалы
ғына таң қалатын әрі сүйсінетін. Қазір де сәл жымиып,
асы
қпай су құйып тұр.
– Ра
қмет, Айнаш! – деді қос білегін, бет-аузын асықпай сырбаздай
с
үрткен Нүрке. – Дүниеде өз аяғыңмен барып дүзге отырғаннан
арты
қ арман бар ма екен. Жас балаша астыңа жаялық төсетіп, артық-
ауысты са
ған тасытып...
– Еште
ңе етпес, апа, – деп енесінің сөзін бөлді. – Жұғып қалар
дейсіз бе? Осындай ж
ұмысты арамсынбай-ақ атқарып, жанын
са
қтайтын адамдар бар емес пе. Әлі-ақ жазылып кетесіз... маған шөп
жиысасыз...
– Енді 
қайтып тұрмасымды білемін...

Шай жасалды. Ене мен келін бабымен сораптап 
ұзақ ішті. Екі иінінен
дем алып, 
қарағайдың қызулы шоғына қайнаған самаурынның
отты
ғы жылтырап, бүлк-бүлк қайнап тұр. – Прохорға мың да бір
ра
қмет, – деді Нүрке, – үнді шайын үзген жоқ.
– Расында да, д
әндеп алыппыз. Дегенмен, осы «үндінің» өзі
қымбатқа түсіп жүр-ау деймін.
Шал
қалай ашық тұрған есіктен Қатын суының ақ жал толқыны
к
өрінеді. Оның ар жағында беткейіне арша аралас бұта-қараған
өскен тау, таудың қыр желкесінен жалдана өскен орманның ұштары
шалынады. 
Қаңғылектеген ара кірді үйге. Әуелі айнала ұшып барлау
жасап, тіміскілеп жемтік іздеді, содан со
ң стол үстіндегі мөлдіреген
балды т
өңіректеді. Шай ішіп отырғандар осынау үйреншікті
«т
үліктері» шығады-ау деп сескенбеді, жасқап үркіткен де жоқ. ара
өз қалдығын жаңа көргендей ұшқалақтана ұшып келді де, бал
сауытты
ң ішіне қона қалған. Қонғаны бар болсын қоймалжың
т
әттіге белшесінен батып, тырбаңдады дерсің. айна ептеп қана
қанатынан көтеріп алып, тиместен есік алдына шығарып тастады.
– Араны
ң адамнан айырмасы болсайшы, – деді осы көріністі мұқият
м
ұғдарлап отырған кемпір. – Жиған байлығың да бал секілді.
К
үндердің күні малтығып өлесің.
– Айырмасы к
өп, апа, – деді ыдыс-аяқты самаурында қалған ыстық
сумен жуып отыр
ған айна. – араның байлығы адамдар үшін, ал
біздікі... біздікі 
өзіміз үшін ғана.
– Тек т
үбі тыныш болсын де... Күні ертең жиған-тергеніңе ие болар
ұрпағың жоқ болған соң, дүние-боқтың керегі не? Шыр еткенге зар
қылған тәңірдің тәлкегіне не дауа...
ай
қара ашылған есіктен анау жап-жасыл тауға қарап отырған көк көз
кемпірді
ң қоламтана бастаған тозыңқы жанарында кісі аяйтын
арман
ға толы мұңбар еді. Күн шалмай қағаздай ағарған, әбден әжім
ай
ғыздаған жүзі сазара қатып, ерні дірілдеді. Келіні апасының
аузынан шы
ққан осы бір өкінішке, өкпеге толы алғашқы сөзді
тосыр
қай тыңдап отырды да, дастарқанды толық жинамастан асығыс
шы
ға жөнелді.
«Албасты басып, алжып отырмын ба, 
қайдан ғана айтып едім», – деп
өзіне-өзі ұрысты Нүрке кемпір.

– Жас балаша м
әпелеп баққан келінімді ренжітіп алдым-ау. Бала деген
немене... итте де, 
құста да бар. «Жақсыдан жаман туар – бір аяқ асқа
ал
ғысыз, жаманнан жақсы туар – адам айтса нанғысыз» деген емес пе
б
ұрынғылар. Ол жылбысқы кім білсін кім боп туарын. Әкесінің
са
қалына жармасқандарды да талай көргенбіз. апыр-ай, айнашжан
өкпелеп қалды-ау...» айнашжан енесіне тіпті де өкпелеген жоқ еді.
Сол ж
үгіре шыққан қалпы қазықтың басында ілулі тұрған ноқтаны
білегіне іле салып, та
ңғы салқынмен жайылып жүрген жылқыларға
барды. Жануарлар жатыр
қаған жоқ. Енесінен туа салып, айнашқа
үйренген құлындар да тырағайлап қашпай, ноқталауына көнген.
Екеуін бірдей енелеріне 
қосақтады да, арқан бойы көтеріліп қалған
к
үнге көзін қарықтыра бір қарап пішендікке беттеді. Тобықтан
т
үскен шық алғашқы жылумен жылтылдай ағып, кербездене кешіп
келе жат
қан келіншектің балтырын сулады. Шөп әлі кебе қойған
жо
қ, енді бірер сағаттан соң ғана жиюға жарайды. айна асығыс
а
ққан өзеннің жағасына жақындады. Жардың жиегінде Ерік
орнат
қан тақтай орындық бар еді, оның бетін де шық басып
дымданып т
ұр екен, алақанымен бір сипады да, отыра кетті. Бұл –
айнаны
ң үйреншікті жері. рас, енесіне реніш білдірмеді. Бірақ
к
өңілінде көптен бері көлеңкелі тартқан уайым бар, көбеңсіп жатқан
к
үдік бар, жалғыз-ақ ырғақпен өтіп бара жатқан өмірінің өткенді
қойып, жыл өткен сайын өрши түскен өксігі бар. Бар! Одан
құтылудың жолын таба алмаған. Таба алмаған соң, істеген сайын
таусылмай балалай беретін ж
ұмысты алданыш етер еді; одан да
жалы
ққандай, анда-санда жар жағасына келіп, өзеннің асау ағысына
қарап түпсіз терең ойға батар еді; түпсіз терең ой мұны алтайдан
алыс
қа, студенттік шағы өткен алматыға алып кетер еді.
Т
үпсіз ойдың тұңғиығына тұншыққан айна қайтадан бетіне қалқып
шы
ға алмай ұзақ отырды. Көзден де, көңілден де баяғыша қашандап
кеткен жасты
қ дәурен – қыз кезі, бірге өсіп, біте қайнасқан достары,
ту
ған-туысқандары есіне түсті. Қыздар институтының
жаратылыстану факультетінде о
қып жүрген шақта, қолаң шашын қос
б
ұрымдап өріп, жанынан өткен адамды жалт қаратар сұлулығымен
талайды та
ң қалдырмап па еді... Құрбылары шашын қиып күзеген
байталдай болып ж
үргенде, хас маңдайдан қақ жарып тарап, бір
талын шашау шы
ғармай өрген шашын жалау ғып жайнап, жігіт

біткенні
ң аузының суын құртқан. Жас жігіттерді қойып, анау
жа
ғрапия пәнінен сабақ беретін бурыл шашты ағайды айтсаңшы...
С
ұғын қадап қырындап, сабақтың артынан алып қалып, зачет
қоймай қиғылық салды емес пе. Қазақ мұғалімдерінің осы бір
с
үйеккесіңді сүйкімсіз әдеті, әсіресе, айнаның жынына тиетін. Әлгі
бурыл шаш 
қырсоңынанқалмаған соң, институтты тастауға мәжбүр
бол
ған. аХБК-ға жұмысқа орналасты. Сөйтіп жүріп оқуға өте кеш
т
үскен өзінен ересек Ерікпен танысты. айтыпайтпай не керек, Ерік
әдемі еді ғой: қара торы, сұңғақ, бәрінен де көзі – азиалық әлпетіне
ойда-жо
қта орналасқан европалық көгілдір тартқан көзі мен қара
б
ұйра шашы... Екеуі қолтықтасып қатар келе жатқанда, көлде жүзген
а
ққудай аса жарасатын, досжарандарының бәрі қызыға да қызғана
қарайтын. Ерік күресті қойған соң ғана, төртпақтанып толып кетті
ғой... Оқу бітірген жылы үйленді. Ерік аудан орталығындағы спорт
мектебіне орналас
қанда, дипломы жоқ айна интернатта тәрбиеші
болды. Осылайша он жыл 
өмірлері оңды-солды, мән-мағынасыз өте
шы
ққан екен. мамандықтарын тастап ара бағып кеткендеріне де осы
жазда бес жыл тол
ған. Тәңірім-ау, сонда не қызық көрді? Көрер
қызығымыз алда дейін десе, өзі отыздан асып, Ерік қырыққа
толыпты. Бая
ғыда бір шал кемпіріне «кешке берген айраныңды
ұрайын» деген екен ендеше, ғұмырының аяулы шағы ертеңге ауып,
сары
қарын тартар шақтағы қонған бақтың, қоңсыған байлықтың
керегі бар ма 
өзі...
айна артына б
ұрылып еді. момақан өзеннің жағалауында бірігіп
жайылып ж
үрген жылқы, сиыр, қойларды көрді. Таңғы салқынмен
шы
қ суына малынған шөпті сонылап кәперсіз оттайды. «Әй, осы
малдан айырмам шамалы-ау мені
ң» деп ойлады. Өзіне бүгін төтеден
ұялаған азғырынды ойдан арылғысы келді ме, Қатын суын тізеге
дейін кешіп барып, м
ұздай суды бетіне шашты. алыстан, биіктеу
т
ұстан қараған адамға жалаң аяғымен етегін түре су кешкен
келіншек, 
қынарын қалың қайың, тал, толан-топшы, шырша-
самырсын к
өмкерген өзен, анау кәперсіз жайылған төрт түлік, түтіні
буда
қтаған ағаш үй, жыпырлаған араның ұясы – бәрі-бәрі
ертектегідей ересен 
әдемі еді. Қатын суы қаншалықты қазымырлана
б
ұлқынғанмен, соншалықты сұлу еді. Сайқал... Жек көре тұрып,
есі
ңнен жаңылып еріксіз ғашық боласың... жақындасаң ажал

б
үріккен ақ жал толқыннан шошынасың әрі құмарпаз
құштарлықпен жақсы көресің. Сұп-суық суынан тісіңнің
сыр
қырағанына қарамай қомағайлана жұтасың. Әлгінде ғана үнді
шайына 
қанғанына қарамастан, айна да уысын толтыра жұтып-жұтып
жіберген. 
Әйелінің осы бір әдетін Ерік қойдыра алмай-ақ қойды. Не
ішіп, не жесе де, 
өзенге қарай тура жүгірер еді, өзен суынан бір
ұрттамай, шөлі де, құмары да қанбас-ты. Иә, бұл жерде бәрі таза
барлы
ғына бостандық, тек торға қамалған тауықтар ғана қыт-
қыттап кең дүниенің еркіндігін сағынатын тәрізді, бірақ «ой-хой,
д
үниеде бостандықты сағынғандар тым көп еді. Бұл жалғандағы ең
сорлы н
әрсе – өзіңді өзің тұтқындау, өзіңнен өзің қашып құтыла
алмау, б
ұған дейінгі жиіркенішті әрі жаныңды жарылқамай
жаралайтын ойсыз 
қылықтарың мен опасыз әрекеттеріңнен құлан-
таза арыла алмау немесе тазалы
қтың нарқын бағамдай отырып,
рухы
ңа, болмысыңа, тіпті, тәңірімау, табиғатыңа жат оғаштықтың
ортасында с
үңгілесіп жүру емес пе? рас, айнаның жан сарайы азанда
жау
ған қардай таза, тұманың суындай мөлдір, балиғатқа толмаған
баладай а
ңқау да адал, жақсы мен жаманның, сұлулық пен
с
ұмдықтың аражігін ажыратып, өмір екеш өмірдің өміршеңдігі мен
өшпенділігін де саналай алатын зейін бар; өзіндік көзқарас пен
пайымы да жетерлік; олай болса неге 
ғана арқандаулы аттай
өзімшілдігі басым өгей өмірді таңдады екен; неге ғана бұйығы
тірлікті
ң бұйдасын үзіп, мынау бәрі бар, бірақ еш нәрсе жоқ
шы
ңырауда шыңғыра бермей, шырқау биікке ұмтылмайды екен; неге
ғана... неге ғана... Пенде дегеніміз – жалғыз-ақ адамның, мысалы,
Ерікті
ң жалауын көтеріп, көнтері ғұмыр кешсе айып па? Қайда-а-аан
білейін...
Үлкен ойдың жетегінде жүріп құлындарды ноқталады; үлкен ойдың
жетегінде ж
үріп сиыр сауды; үлкен ойдың жетегінде жүріп
самаурын
ға су құйып, шоқ салды; үлкен ойдың жетегінде жүріп
барлы
қ шаруаны тындырды... күн қыза, дестедегі шөпті жинай
бастады. 
Әуелі әр дестені бір жерге шүйкелеп үйді. Содан соң биыл
қара басып қысыр қалған кер биені жегіп, әлгі пішенді сүйретпеге
салды. Кеше т
өбесі шықпай, жапырайып қалған шөмелеге
тасымалдай баста
ған. Шық суынан әлі де арыла алмай дымқыл
тарт
қан пішен тырма мен айырдың илеуіне түсіп, ары-бері

аударыстыра келгенде 
өзөзінен дегдіп қалған. Осы қарекетпен түске
дейін жан д
әрмен қимылдаған айна шаруасын іркіп, үйге барды.
Енесі м
ұны жайдары қарсы алды. Таңертең шай үстінде оқыстан
айтып 
қалған сөзінің артын жуып-шайғаны емес, мәймөңкесі жоқ
к
өңілімен шынайы жақсы көруі еді.
– Шаршады
ң-ау, айнажан. Таудың шөбі ащы ішектей шуатылған
қандай ұзын, әрі ауыр болады. Білем ғой мен, білемін, айырлағамыз,
арпалысып 
үйгенбіз.
– Ш
өлдеген шығарсыз, апа, қайыңның нәрін ішесіз бе, әлде қымыз
әкелейін бе?
– 
Қайыңның суын қайтем, қымыз болса...
– Жал
ғыз өзім көтере алмаймын, сізді далаға шығарып
к
үншуақтатсам деп едім... Егер ара болсам ғой... Салмағы онақ
грамм, біра
қ өзінен жиырма есе ауыр жүк көтере алатын күштілігіне
та
ң қаламын.
– Рахмет, айнаш. Жал
ғанның терезеден түскен жарығына
жарыл
қансам да жетер. Деміңді алып, тамағыңды іш.
– Балы
қ қуырайын ба, апа.
– Керек емес. Ерік т
ұзын көп салып жіберген бе, ащы екен, шөлдете
береді.
– Ендеше, баста
ңғымыз болсын, ет асайын.
– 
Өзің біл, қалқам. – айна шоланнан ет алып, тазалап жуып қазанға
салды.
Тауды
ң күні қызық: арқаңды қыздырып, алдыңды жауратады.
Далада ж
үріп-жүріп үйге кірсең, мұздан жасалған үңгірге енгендей
қалтыратып жібереді. Қарағай дөңбектен қиып, мүктеп салған үйдің
ерекшелігі сол – жазда сал
қын, қыста жылы болушы еді. Қазір бұл
жерде не ысты
қ, не суық емес, моншаның табы секілді жайма-шуақ
маужыратып 
ұйқыңды келтірер жылылық ұялаған. аралар әлемі
толассыз ж
ұмыс қамында. Қаз-қатар тізілген қораптардың танадай
тесігінен дамылсыз кіріп-шы
ғып, мәңгілік қозғалыстың ұясына
айнал
ған. Осыны алты аяғы, төрт қанаты бар шыбынның жұмбақты
тірлігі айнаны біржола 
өзіне баурап, сиқырлап алғандай еді. Қанша
білдім, 
үйрендім, кітаптан оқып, көзіммен көрдім дегенімен әйтеуір,
бір т
үйінін шеше алмай, өмірінің сырына қаныға алмай, семьясының
за
ңдылығын түпкілікті ұға алмай қайран қалатын. міне, қазір де

быжына
ған араның арасында тұрып та, ақылды жәндіктің асқан
ерлігіне 
қайран қала сүйсінеді. «Өмір сүруді арадан үйренуіміз керек
шы
ғар» деп ойлады.
Биені
ң сауыны болып қалған екен, ағаш күбіні білегіне іліп,
самырсынны
ң түбінде үйездеп тұрған жылқыларға беттеді. Әуелі
тор
қасқа биенің қосағын ағытты. Байлап отырған екі биенің екеуі де
жуас, айнаны
ң жалғыз өзіне-ақ сауғыза беретін. атбұршағы аралас
тау шал
ғынына ыңырана тоятын биелер сүтті, әрі арқандап
қойғандай осы маңнан ұзап шығандап жайылмайтын. Борбайына
жабысып бір тізелеп, тізесіне шелек 
қондырып, қос емшегін
соз
ғылаған әйелдің әдемі, бірақ қатқыл тартқан саусақтарына
с
үйсінгендей иіп, жатырқаған емес. Шелекке тызақтаған саумал
а
қкөбіктеніп, иісі бұрқырап мұрын жарады-ай. Бие сауыны аяқталған
со
ң, күбідегі сүтті сабаға құйып, толқыта пісті, қазандағы еттің
к
өбігін алып қақпағын ашыңқырап қойды, айырын арқалап тағы да
пішендікке ая
ңдады.
Іргеде тыныш т
ұрған орманнан шауқарғаның тоқылы, күшігеннің
кісінегені естіледі. «К
үшіген көп кісінесе, күн жауады деуші еді, өзіне
к
өрінсін».
Елік 
әупілдеді. анау бір самырсынның бұтағында қолында аппақ қып
аршып ал
ған балқарағайы бар тиін жүр, ал түбіндегі сала-сала боп
адырай
ған тамырдың қуысынан барша тышқан жылтыңдайды. Екі
ұрты томпайған, тегі, балқарағай дәнін толтырып алып, ініне асығыс
тасып ж
үр-ау. «Барлығымыз да – жан-жануардың толайымы қыстың
қамына дайындалудамыз», – депжымидыайна, тер
бас
қанбетінежабысқан шөптің қоқымын жаулығымен сүртіп тұрып.
– Ш
ұқылап зерттеген адамға осы көріністің қай-қайсысы да ғажап-
ау. «Таби
ғат ешқашанда өз құпиясын ашпайды» дегенді оқығаны бар
еді, алайда тым-тым ашып тастаса
ң, тағы пәле. Пәле болатын себебі
– таби
ғат-ана абыройдан айырылады, содан соң ашуланады. айталық,
қазір жер бетінде табиғат апаты тым көбейіп кетті, түбі неге апарып
со
ғарын кім білсін; бекерден-бекер мөңкитіндей не көрінді.
ашуланады 
ғой жарықтық...
Иен тауды
ң ішінде пішен үйіп жүрген келіншек екі колы жұмыста
бол
ғанымен, ойы алыста, бәлкім, біз түсіне бермейтін басқа-басқа,
тек бір 
өзі ғана байыбына баратын өзге-өзгеше әлемі бар шығар-ау.

рас, жал
ғыз жүргенде кісінің ойына оралмайтын дүниежоқ,
армандамайтын, 
қиялқұсынқұшырлана ұшырмайтын биік жоқ.
Сы
ңарынан айырылған аққудай, жаулығы ағараңдап, шөп жинап
ж
үрген келіншек көбінесе өткенін, қайтып қайырылмастай қош-
қошын әлдеқашан айтқан қыз кезін – қырмызы шағын есіне алар еді.
Сол 
қызығы мол қыз кезі көлбеңдеп, кей-кейде көз алдынан өтіп
бара жатар еді; жал
қы сәт, аялдамашы, ежелгіні еске алып
сырласайы
қшы дегендей ұмтылғысы, ұстағысы келер еді; боталаған
жанарын ж
ұмыстан мүйізденген қолымен уқалап қалғанында
буалдыр са
ғым, бұрқыраған Қатын суын ғана көрер еді. айнаның
жал
ғыз-ақ алданышы бар еді, ол – еңбек.
«Мен ана ара емеспін, – деп ойлайтын ол. – мен – ж
ұмыс арасымын.
Өмір бақида ұйқы дегенді білмейтін, сеспей қатқанынша шырын
жинап, ызы
ңдап өтер байғұс аралар сол толассыз еңбегін өзгелер жеп
жат
қанын қайдан сезінсін. ал адамның айырмашылығы еңбек –
егінні
ң жемісін теріп жеуінде, ертеңгі мұрат-мақсаттарға талпынушы
емес пе? Олай болса... мен кім 
үшін жан ұшыра жанталасамын.
Орысша айт
қанда:
«Во имя чего?»
Осы бір аз
ғынды ой соңғы кезде айнаның миын шіркейдей
айналдырып алды.
«Сонда не істеу керек?»
Білмейді, білсе 
өстіп өгей өмір кешіп жүрер ме еді. Тағы да бие
сауымы болды.
К
үн сабалақ-сабалақ самырсын бөктерген таудың ар жағына түсіп
кетті. К
өз байланып, қас қарайды. Жынысты орманның салқын кеші
басталысымен, аралар да арпалыс
қан тірлігін байырқалатып, жым-
жырт 
ұясына кіріп кеткен. Тек айна ғана дамыл табар емес.
«К
өресіңді көрмей, көрге кірмейсің» деген сөзді дәлелдегісі
келгендей, міне, та
ң бозынан аяқ суытып, дамылдаған жоқ..
Далада
ғы шаруаны тәмамдап тастаған соң, енесінің асты-үстін
тазалады, ар
қасынан демеп отырғызды. Ұн илеп, кеспе жасады. Нүрке
кемпір 
әсіресе ұсақ кескен созылмалы кеспе көжені ұнатушы еді.
Таба
ққа ет түсіріп әкеліп, оны бипаздап турады, тау сарымсағын
қосып тұздық жасады. Дәмі келіскен асты енесінің алдына қойып,
шы
ға берген келініне: – Өзің де отырсаңшы, айнаш, – деді кемпір.

– 
Қазір, апа, жей беріңіз, мен кеспе көжені пісіріп әкеле қояйын, –
деді.
Ене мен келін керосин шамны
ң жарығымен ауқаттанып отырған
қоңыр тыныштықты аламойнақ иттің үргені бұзды. Күні бойы
тыш
қан аулап қаңғып кеткен ит шабаланып қатты үрген соң, айна
тыс
қа шыққан. «аламойнақ, жат!» – деп еді, бәрібір тынышталмай,
орман
ға қарап арсылдады-ай. ай әлі туа қойған жоқ, таудың
қалқасында қамалып жатыр, оңтүстік шығыста жұқалақ жарық бар.
Сап т
үзеген самырсындар тұңғиық ойда, мылқау мүлгиді. Қатын
суыны
ң бұлқынғанмен арнасын бұзып кете алмасын сезе ме екен,
әсіресе, түн баласында күркіреп-сарқырап қатты ашуланатындай үні
өктем естілетін. Басқышта тұрып байқағанмен, көзге еш нәрсе
к
өріне қойған жоқ. алғашында ауылдан оралған Ерік пе екен деген
д
әмесінен қайтты, ит иесін күншілік жерден сезеді, сондықтан да
өңешін жыртып үрмейтін.
«
Қой, аламойнақ, мазамызды алма».
Қора жақтан жүгіріп келген ит айнаға бірер еркелеп алды да, тағы да
қарауытқан теріске қарап саңқылдады.
«Мына
ған бірдеңе көрінген шығар».
Сиыр м
өңіреді. Жылқылар осқырынды. малдың тынышы бұзылған
секілді. Келіншек ж
үрексінейін деді. Үйге қайта кірді.
– Апа, ма
ңайда бір нәрсе жүрген тәрізді.
– 
Әнегүні қонжығын ерткен аю көрдім деп едің, сол шығар
омартаны торып ж
үрген, шықпай-ақ қой.
– Араны
ң ұясын қиратып кетеді ғой, – деп, күпәйкесін киіп, қосауыз
мылты
қты қолына алды.
– 
Қиратпақ түгіл, түк қалдырмай жепкетсеекен, аманымызда ауылға
қайтатын, – деп күңкілдеді енесі.
– 
Өзімізді де асап қойса қайтеміз, апа, − деп күлді.
– Б
үйтіп тобанаяқ болып жатқанша, аюдың қорегіне жарасам арман
жо
қ. алтайдың аюы кісі жеп дәндемеген.
айна сайланып дала
ға қайта шыққанда, ағаш-жалды алып таудың
артында
ғы ай шапшаң көтеріліп қалған екен, маңай сүттене
бастапты. Бір шетін 
әлдекім кесіп алған секілді кетіңкі. Қолында
қосауыз мылтығы бар келіншек жасқаншақтана басып үйдің сыртын
айналды. аламойна
қ та етегіне оратыла үріп, айнаға демеу беріп келе

жатыр. О
ған да жан керек-ау, алдына түсіп арсылдамайды және бір
елі со
ңда қалмайды да. араның ұялары ағараңдап орнында тұр, қора
жа
қта тыныштық. Жайшылықта алаңқайда жусап жатар сиыр, түнгі
сал
қында күрт-күрт шайнап, барлық шөпті жеп тауысып қоярдай,
қомағайлана жайылатын жылқылар да үрке қашып, үйдің іргесіне
жиналып т
ұр. «аюдың келгені анық» деп ойлады айна. Жүрегі
кеудесін бал
ғалай жөнелді. Қаттырақ дем алса, аузынан ыршып
шы
ғып кетердей, іштей тынып алға жылжыды. Тас байлап алғандай
табаны 
әрең көтеріледі. «Қолымда қос оғы бар мылтық, несіне
қорқам» деп, өз-өзіне қайрат берді де, ұзаңқырап шығып, баспалап
т
өңіректі шолды. Жартысы жоқ айдың сәулесі титтей заттың
нобайын дабырайтып, 
үңірейтіп, абажадай үлкейтіп, албастыдай
әжуалап, құбыжықтай құбылтып көрсетеді. Қимылдап, қыбырлап
өзіңе жақындаған сияқтанады немесе атып тұрып бас салатындай.
айнаны
ң түн ішінде далаға жалғыз шығуы бір бұл емес болса да, осы
жол
ғыдай осқырына қорықпаған. Тіпті бұл қорқыныш та емес,
осындайда 
қорған болар азаматыңды сағыну шығар... «Өзі берген
жанды 
өзі алар, не көрінді соншама» деп дауыстай адымдап,
қараңғылыққа мелдеген орманға беттеді. адамның айдынын сезген
аламойна
қ та алдына түсіп, саңқылдай үріп енді ғана ұзай беріп еді,
к
үндіз үйездеген жылқылар тұратын бай самырсынның, түбінен
қыңсылай шәңкілдеп кері қашты. Сол самырсынның түбінен екі
ая
ғына тік тұрып, ақырған аюды көргенде, айнаның, мылтығы
қолынан түсіп-ақ кеткені. аю мен адам есік пен төрдей қашықтықта
бетпе-бет келіп 
қалған. Әйелдің, өне бойы ток соғып өткендей,
ж
ұлынын қуалап ыпыстық бір нәрсе ағып өтті. Құдіретті күш бір
секундта 
қара жерге қаға салғандай сілейтіп, кірпік қақпастан
мелшиіп т
ұр. Әрине, аю сасқан жоқ, неге екені белгісіз, ол да
қозғалмаған. айнаның пыр етіп ұшып кеткен жаны қайта айналып
қонған сәтте, еңкейіп мылтықты алғысы келді-ақ, амал не, сіресіп
қалған денесі бағынбайды. аю ақылды болып шықты. Жанында
шо
қайып-шоқайып, енесі не істесе соны қайталаған екі қонжығын
томпа
ңдата ертіп, бұрылып жүре берді.
«У
һ, зәрем қалмады-ау, – деп күліп жіберді айна. – мені кісіге санап
менсінбей кетті-ау». 
Қысылтаяң шақта түкке аспай қалған мылтықты
жерден к
өтеріп алып, мүлдем кәперсіз әрі асықпай борсаңдап бара

жат
қан аюды көздеді; шүріппені бармағымен басып-ақ қалғысы
келді; батылы жетпеді білем, батылы жеткен, тіпті о
қтың дәл тиюі де
м
үмкін еді, атпады, бәлкім, аяды, ол мақұлық та бұған тиіскен жоқ
қой; «ендеше, қашқан жауға қатын да батырдың керін істеп қайтем»
деп, кері б
ұрылған. ал аламойнақ өршелене жер тырнап, «мен де
қарап қалғам жоқ» деген бопсамен ұзақ үрген. Иесіне итінің бұл
ынжы
қтығы ұнамады білем: «Жаман ит үрумен жағады» деп, «кетші
ары 
құлағымды сарсытпай» деп, мылтығымен жасқап зекіген-ді.
айнадан ал
ғаш естіген ұрысына қайран қалған аламойнақ құйрығын
б
ұлғақтата ырбаңдап, жағын қарыстырды.
– Ол не екен, айнаш? – 
Үйге кіріп, күпәйкесін шешіп тұрған келіні:
«аю екен» деген с
өзді, «сиыр екен» дегендей аса жайбарақат айтты.
– Айттым 
ғой, алтайдың аюы адамға шаппайды.
– Рас айтасыз, апа, біз тиіспесек, олар тиіспейді екен... Т
үу,
тама
ғымыз суып қалды-ау.
– Бая
ғыда Қандауыр жарықтық айтып отырушы еді,− деп Нүрке
кемпір бір 
әнгіменің ұшығын шығарды, – осы Шаштының
асуында
ғы жыланша ирелеңдеген жалғыз аяқ сүрлеумен түнделетіп
келе жат
қанында, алдынан екі аю қарсы шығады. астындағы аты бір
орнынан 
қозғалмай арбалғандай осқырып, қаққан қазықтай қатып
қалған да, жануар шошығанынан тыздақтата сиіп жіберген екен...
– Менде ондай бол
ған жоқ, апа,− деп келіні сықылықтай күлді.
– Содан не істерін білмеген 
Қандауыр өтірік тебінген болып атын шу-
шулейді. Б
ұрыла қашатын жер жоқ: ар жағы ит тұмсығы өтпейтін
жыныс орман, ая
қ жағы терең құз... аюлар мұрнын шүйіре марқайып
қарапты да, «ендеше, жолды біз берейік» дегендей, бұрылып орманға
кіріп кеткен екен. аюдан а
қылды хайуан жоқ деп сүйсініп отырушы
еді жары
қтық.
– Сіз ол кісіні шын жа
қсы көріп қосылдыңыз ба?− деп айна оқыстау
с
ұрақ қойған.
– Ой, ол бір таусылмас хикая, – деді енесі жасты
ғына жайғаса
жантайып.
– Айтып бері
ңізші, апатай. Сіздердің өмір тарихтарыңызды мен
білмеймін. Еріктен 
қанша рет қадалып сұрасам да... айтпай қойды.
Т
үріңіз болмаса сізді орыстың қызы деуге кісінің сенгісі келмейді.

мен осы 
үйге келін болып түскеннен бастап, өз тіліңізде ләм деп
с
өйлегеніңізді естіген емеспін, әлде ұмытып қалдыңыз ба?
– Соны 
өзім де білмеймін, – деп жымиған кемпір әдемі де әсерлі
әлдене есіне түскендей жадырап сала берді. Нюра, яғни қазақтар
Фадейді
ң қызы Нүрке деп атап кеткен бұл кісі жас кезінде сұлу да
с
ұңғақ болғаны осылай оқта-текте көңілденіп көзінде ұшқын
ұялағанда, әйгіленіп қалатын. Әсіресе, үлкен де ұялы көк көзі
қартаймай, жалт етіп қарағанда, жанарынан нұр төгіліп, жаныңды
шуа
ққа бөлейтін. Сөйлеген сөзі орнықты әрі байсалды. Жүріс-
т
ұрысынан да бекзаттық пен абзал аналық сезілуші еді. алғаш осы
үйдің табалдырығын аттаған күні айна жерге кірердей ұялып еді.
О
ған кінәлі – Ерік, анасының ұлты орыс екенін айтпаған. Оны жаңа
т
үскен келін қайдан білсін алдынан шыққан орыс әйеліне
«здравствуйте» деп, с
әлем берген. Сонда енесі таза қазақ тілінде:
«
Қадамың құтты болсын, қарағым! Қосағыңмен қоса ағарып,
ба
қытты ғұмыр кешіңдер» – деп, алақанын жайып заулатып бата
беріп, 
құшақтап бетінен сүйіп еді. Одан бері де он жыл уақыт өткен
екен-ау... уа
қытты уысына ұстап тұрар кім бар.
– Мен Ерікті
ң әкесі Қандауырға тұрмысқа шыққан жылы, жарықтық
атамыз, атын атау 
әдепсіз болар, қайын атамды айтамын, – деп
пысы
қтай түсіндірді, – Меккеден оралып, қажы атанып қайтқан.
Үркердей үш келінін бірдей, оның ішінде мен де бар, мұсылманша
о
қытып, хат танытты. мен сол күннен бастап бес уақ намаз оқып,
шари
ғаттың шәлісін жамылдым. Оны өзің де білесің, айнажан, екі
ая
қтан айырылғанша оразанамазды қаза қылғаным жоқ. Қайын
атамызды
ң ісләм діні жайында, пайғамбарлар мен сақабалар туралы
әңгімесі бізді ешқашан жалықтырмайтын және біз күмән-күдіксіз
сенетінбіз. ал
ғашында мен қазақ тілін жарытып білмейтінмін, мұқым
ауыл балалары ш
үлдірлегенімді қызық көріп, сөйлете беруге әуес
еді... И
ә, ол да бір дәурен, қимас шақ еді-ау.
...
Әке-шешем және бүкіл Фадеевтер әулеті қазаққа тұрмысқа
шы
ғатынымды естігенде үзілді-кесілді қарсы болды, әкем мен
а
ғайым тіпті өлтіреміз деп те қорқытты. Біздің кержақтар орыстың
ішіндегі т
өменгі жақтан ауып келген аса діншілі. Естуімше, патша
а
ғзамның өзі ішкері жаққа жер аударыпты, неге екенін білмеймін,
«кержа
қтар» атанғанбыз.

– 
Үйінен су бермейді екен, ал алда-жалда су сұрап іше қалсаң, сол
ыдысты 
қайтып пайдаланбайды екен, бөтен біреу ұстаған есіктің
т
ұтқасын ыстық сумен жуады екен деуші еді, рас па? − деп сұрады
енесіні
ң әңгімесін ұйып тыңдаған айна.
– Бая
ғыда одан да сорақы әдеттері бар еді, қазір оның жұрнағы да
қалмай, жергілікті елмен сіңісіп кетті ғой... Әкемнен гөрі шешем
қатал болды. мені Қандауыр бір-ақ күннің ішінде алып қашып
ауылына алып бар
ған күннің ертеңінде, артымыздан шешемнің өзі
баста
ған қуғыншылар келді, түрлерінен адам шошырлық ашулы,
б
әрінің қолында мылтық. Төбелес, барымта десе қолы қышып,
ереуілдеп кетер 
қазақтар қарап қалсын ба, барында шиті мылтық,
жо
ғында шоқпар, сойылдарын қоқайтып олар да «мен атайын, сен
т
ұр» деп қаптады. Сонымен не керек, екі жақ бітімге келісе алмай
«т
ұрысатын жерін» белгілеп, Бек-алқаның ағаштан ада беткейіне
қарай бет алған. Кержақтардың оқтаулы мылтығына қарсы төтеп
берер 
қару қазақтарда жоқ еді, тек бірен-саран аңшылары ғана
қолдарына шиті мылтығын ұстап, намыстың айдауымен қиқулап
ж
өнелген. Екі ауыл қанды шайқасқа қас-қағым сәтте әзір болды.
Құлынды бие беріп сатып алған бесатарын мойнына асып
Қандауырда аттанып кетті. Торғын шымылдықтың ар жағында
тол
ған айдай толысып мен отырмын. «Қанды аяқ болды-ау,
шо
қынды» деп, мені қарғап-сілеп абысын-ажындарым жүр.
Шымылды
қты ашпаған күйі атам тіл қатты:
– «Келінжан, 
өзің бәтуаға келтірмесең, екі елдің арасы ашылып,
азаматымыздан айырыл
ғалы тұрмыз. Сені ықылассыз алып кетті деп,
к
үш бермей тұр... менің қазақша сөзімді түсіндің бе?»
– «
Ұқтым, ата, өзім барайын» деп, шымылдықты сыдыра атып
шы
ққаным. Бұл оқыс қимылдан шошына шалқалап,
«астапыраллалап» шегіншектеген атама 
қараған қайда, кермедегі
кербестіге міне шаптым. 
Үстімдегі қазақша кигізген бүрмелі етек
к
өйлек желбіреп, басымдағы үкілі тақияны жел ұшырып әкетті. Екі
жа
қтың жігіттері сақадай-сай, бетпе-бет келіп тұр екен, тура
орталарына а
ғызып шықтым. Өз туғандарыма: «мен – өз еркіммен
келген адаммын. мен 
Қандауырды сүйемін! Тоқтатыңдар шайқасты!»
– деп, орысша да, 
қазақша да үш рет қайталап, дәл орталарында
атымды ойнатып т
ұрып алдым. Не істерлерін білмеді. атыса

ж
өнелейін десе – оқ маған тиюі мүмкін. Осы кезде шешем келді
жаныма: «а
қымақ қыз, қайт үйге! Дінімізді қорлама!» – деді мені
қамшымен тартып жіберуге ыңғайланып. «айналайын, анашым, бер
бата
ңды, амалым жоқ, екіқабатпын» дегенімде ғана, жібіп, зар еңіреп
жылады-ай. ал мен б
ұл сөзді өтірік айтып едім. «Қор болғаның осы...
қызым... енді қайтып сенің қара жүзіңді, қазақ жалаған бетіңді
к
өрмеймін, лағнет, лағнет» деп, аттарын ойнақшытып, көздері
қанталаған туыстарымды ертіп, кері шаба жөнелді. ат шаптырып той
жасады, 
қазақтардың барлық ырымымен Қандауыр екеуміздің
некемізді 
қиды. Құдай-ау, әлі есімде: басымда кимешек, шылауыш
киіп, а
қ шатырдай боп бие саууға шыққанымда, бүкіл ауыл мәз-
мейрам боп 
қарап еді-ау. Әсіресе, бір тізелеп, биенің борбайына
жабыса 
қалғанымды кержақ қызынан мұндай өнер күтпеген атам:
«К
өресіңдер әлі, бұл келінім барлығыңнан озады» деп масаттанған.
ал 
Қандауыр екеуіміз қосылмай тұрып-ақ, қазақтардың бүкіл
т
ұрмыстіршілігіне жасырын дайындалғанбыз, ана тілін үйреткен де
Қандауыр.
– 
Қандауыр деген не сөз? – деді айна енесін қымтаңқырап қойып.
– Тек, о несі-ай, атасыны
ң атын атағаны несі...
– Кешірі
ңіз, – деді қызара ұялған келіні. – Байқамай қалдым,
әншейін сөз төркінін білгім келіп еді...
– 
Қандауыр деген ұстараның бір түрі, кіп-кішкене айбалта секілді,
асыл темірден со
ғады. Басының қаны тасығанда, төбе шашты
д
өңгелете қырып, қандауырмен шетіп, лоңқа төңкеретін. Ішінде
ауасы жо
қ стақан артық қанды сорып, өзіне жинап алады. Бізде
к
өрші Сарқыт деген кемпір болды, төбені қойып маңдайдан,
м
ұрынның ұшынан қан ала беретін, жарықтық жақсы адам еді,
жат
қан жерің жаннат болсын (Нүрке бетін сипады). Сол кісі айтатын,
б
ұл қан алудың ең қиындығы
– емші кісіні
ң қандауырды тамырға көлденең салмай, жарып
салуында деп. Ол кемпір б
ұл дүниеден аттанған соң, басының қаны
тасы
ған талай адам аттанып кетті соңынан... Иә, ол кісі бетімдегі
жараны да жазып еді, сонды
қтан да есімнен, бес уақ намазымнан
қалдырмай атап отыратынмын. алғашында маған бала тоқтамады, не
т
үсік тастаймын, не болмаса қырқынан шыққан соң, қызылша
шы
ғып өліп қалады, не керек, бұл қорлықтан өз анам қайтыс болған

со
ң ғана көзім ашылды... қатал кісі еді-ау, жарықтық. Қатал еді...
оны
ң да топырағы торқа болсын, ғайбаттап қайтейін аруақты, емшек
с
үтін емізген шешем ғой...
Енесіні
ң бұл жұмбақты сөзіне түсіне алмаған айна сұрақ қоймаққа
о
қталды да, көптен бері ашыла айтқан әңгімесінің арқауын үзем бе
деп 
үндемеді. Оны Нүрке кемпір де сезгендей.
– Шешем мар
құм, күйеуі Фадей өлген соң, бүкіл шаруашылықты өз
қолына алған өжет те өркөкірек кісі еді. Қазіргі қазақтар Бек-алқа,
орыстар Фадиха деп атайтын село сол мені
ң шешемнің иелігінде
болатын. Кержа
қтардың ішіндегі ең шонжарлысы, мыңдап марал
өсіріп, пантысын Қытайға сататын. Жас кезімнен мен де тағы
маралды тау-тастан 
қуып, ат құлағында ойнап өстім. Шіркін-ай,
омартамыз 
қандай көп еді... Еріктің анау ербиген отыз шақты ұясы
ширегіне де келмейді. Б
үкіл орыстар, тіпті қоңсылас қазақтар да
шешемнен з
әресі қалмай қорқатын. Қандауыр екеуіміз ғана
айбынынан жас
қанбаған (кемпір күлімсіреді). Қорқатын себебі: анна
Филомоновнаны
ң кісіні жадылайтын сұңғыла өнері бар-тын. Сен,
айнашжан, сенбе, алла атынан айтайын, о
қып-оқып қара суды теріс
а
ғызатын. Талайға қас қылып қан қақсатты ау, жарықтық. Сол
си
қыршылық өнерін маған үйретемін деп жүргенде, қазаққа
қатындыққа қашып, айырылып қалдым, сырын ешкімге ашпаған
к
үйінде көз жұмды. Үйренбегеніме өкінбеймін де, бұл жалғанда адам
баласына, мейлі ол жа
қсы, мейлі жаман болсын, қастандық
жаса
ғаннан қасіретті не бар, дұшпаныңнан кек алам деп күнәға бату,
к
үпіршілік жасау қайсыбір дінде де иманды жол емес қой.
– Сіз, апа, ана
ңызға тартпаған екенсіз...
«Бір биеден ала да, 
құла да туады» демей ме қазақ, туыстарым
әжесіне тартқан десетін. Қандауырмен қосылғанымызға бір жыл
толып, аузы-м
ұрнымнан шығып екіқабат болып отырған шағымда,
шешемнен с
әлемдеме келді. «Нюра кешірсін мені, өзім үйінің есігін
ашпау
ға бекіндім, мойныма қарыз болар, жасауын алсын» деп, төсек-
орын, к
өрпе-жастығымды беріп жіберген екен. «айналайын, анашым!»
деп есім шы
ға қатты қуандым. Өзің білесің, келін, жасаусыз қыздың
қазақтар үшін қадірі болмайтынын, әсіресе, абысындарым бетін
шымшып сай
қымазақ қылып жүрген. Құс жастығымды жастанып,
құс көрпемді жамылып, өсек-аяңнан құтылған күні бір түшіркеніп

ұйықтадым-ау. Ертеңінде... ертеңінде бүкіл бетім, тамағым,
омырауым – барлы
ғы көнектей боп ісіп шыға келді. артынша іріңдеп,
тесіле бастады. міне, осылайша 
өмір мен өлімнің екі ортасында
жатып, шешеме ат шаптырып, кісі жіберіп «ішім сезеді, жадыла
ғанын
қайтарсын» деп, зар еңіреп, зар жұтып Қандауырды да жібердім. «мен
емес жадыг
өйлеген, қайын атасы қажыға барған молла ғой, үшкіріп
жазсын діні мы
қты болса», − деп міз бақпаған. атамның ондай
құдіреті жоқ, аллаға жалбарынғанға жазыла ма... Сиқыршылық та
ж
әне одан науқастанған адамды емдеу де ешбір құдайдың ісі емес,
д
әрі-дәрмектің ғана күші келерін Сарқыт кемпір дәлелдеді. Халық
емімен-а
қ асқынған аурудың бетін қайтарды. мынау тамағымдағы
да
қ содан қалған, қарағым, әйтпесе екі аяқтының аруы едім. Енесі
өз сөзіне өзі күлді.
– Сіз 
қазір де сұлусыз, апа. – айна енесінің бетінен сүйді.
– С
ұлулық бізден қалғалы қа-ша-а-ан. – Кемпір үйдің босағасына
қарап әлдебір ойға берілгендей, әлдене ойына оралғандай үнсіз
жатты. – 
Әйел адамның әдемі болғаны жақсы ғой, – деді бұдан соң,
– біра
қ ақыл мен көрік анда-санда тоқайласып, жұптасып өмір сүре
алады. мені
ң шешем де келбетті кісі еді, амал не, мінез-құлқы қатты
болатын. Байлар т
әркіге ұшырап, жер аударыла бастағанда, барлық
б
ұғыларды сатыдан шығарып, өз үйін өзі өртеп, арғы бетке қашты.
Пахомов дегенні
ң партизан отрядымен болған арадағы атыста
а
ғайым александр оққа ұшады, қызылдардың қолына түспеуге
бекінген анам улы ш
өп қайнатып ішіп өлген екен. Сөйтіп, бергі бетте
бір 
әулеттен жалғыз қалдым, ал ауылдың аты Фадиха атанып кетті.
Жары
қтық күйеуім балажанды кісі еді ғой... амал не! Еріктің ер
жеткенін к
өре алмады... Көзі тірі кезіндегі сәбидің бірде-біреуі
то
қтамады. айтып-айтпай не керек, не көрмедік, неге көнбедік!..
Ерігім бірто
ға, тұйық, сенер кісісі болмаған соң, шаруақой болып
өсті. мектеп бітірген соң да, мені жалғыз тастап кетуге қимай, оқуға
кешеуілдеп барды 
ғой. алматыда жүргенде, көп қиыншылық көрген
секілді. 
Өйткені, колхоз совхозға ауысып, апалас-төпелеске ұшыраған
кезе
ңде, мен пенсиясыз қалдым, кейін ғой кемпір бас сайын 28 сом
«айлы
қ» тағайындағаны, әйтеуір, елде бардың ерні қимылдап
ж
ұтамадық, халықтан айналайын, қарнымызды ашырмады. Жалғыз
бала 
қатты болады деуші еді, содан ба, Ерігім өсе келе жұртқа

ж
ұғымы жоқ, даланың тағысы секілді тәкаппарлау болып кетті.
Са
ған да обал, келін шырақ, ішім сезеді, құсалық бар, қайтейін,
алтайды
ң аңғарына қамап ұстайтын аң емессің...
– 
Қойыңызшы, апа, мен тіпті де жалғызсырап жүргенім жоқ.
Та
ғдырымды Ерікке тапсырғанмын, мұзтауды асамын десе де,
қалармын ба соңынан.
– Ра
қмет, айнам, Еріктен артық көрмесем, кем көрмейтінім бір
құдайға хақ. Екеуіңнің жамандықтарыңды көрмей, бір күрек
топыра
қ бұйырып, алдарыңда кеткеннен озық мұрат бар ма мен үшін.
– Сіз... апа, сіз орыс та, 
қазақ та емессіз... сіз басқа бір... ұлтсыз... жер
бетінде жо
қ ұлттың өкілісіз. Ол ұлттың аты – аяулы ана. Әттең,
сіздей адам жал
ғыз-ақ па деп қорқамын...
Айнаны
ң шамның сәулесімен боталаған жанары жасаурай, енесін
қатты қысып құшақтады. Неге екенін өзі де білмеді, екі иығы
селкілдеп, а
ғыл-тегіл жылаған. Байтақ ел, бақытты күндерін аңсады
ма, 
өз анасының жұпар иісін сағынып, кең кеудесіне басын қойғысы
келген шы
ғар, бәлкім, бұған дейін көкірегінде бұғып жатып, әбден
қысылып, әбден сыздаған мұңның ененің еміренісінен кейін иіп,
б
ұлақ боп, көздің жасы боп, сарқырап аққаны ма екен... Кім білсін,
кімні
ң ішіне кім кіріп шыққан... бәрімізде де ашылмаған сыр,
айтылма
ған сөз бар-ау...
3
Қазақтар Бек-алқа, орыстар Фадиха деп атап кеткен ауылдан шыққан
қос жолаушының жүрістері мандымады: астында елпек аты бар
Ерікті
ң бір өзі ғана болса ба-я-ғы-да-аақ сау желіп, соза тартып ұзап
кетер еді.
Әттең... не керек, соңында ілбіген«сапарласы» бар, жүруінен отыруы
к
өп, әрең-ақ еріп келеді байғұс. Қазақтар «мың жолдыны бір сорлы
байлайды» деп бекер айтпа
ған. Тастап-ақ кетейін десе, даяр тұрған
«
құлдан» аяқ астынан айырылып қалғысы жоқ, ал атының артына
мінгестіріп алайын десе – к
өкбестіні аяйды. Сондықтандаасықпай,
ас
қан шыдамдылыққа басып, өгіз аяңмен келе жатқан. Әлгі бір
әзірде бір шөлмек арақтың ақырын сарқып тұрып ішіп алған Таған
ж
үруге шамасы әбден келмеген соң, таудың құлын жоғалып кетер

шал
ғынына етпетінен түсіп, тырп етпей жатып алған. Тәлтіректеп
келе жат
қан шығар деген оймен омарташы көпке дейін артына
б
ұрылмап еді, жалт қарағанында – жоқ болып шықты. алғашында,
қашып кетті ме деп, сасып-ақ қалғаны. Көкбестіге қамшы басып,
келген жолымен кері 
құйын-перен шапқылай жөнелді: зым-зия, жер
ж
ұтқандай... «Сайтан ба, сағым ба? атаңа нәлет, пияншік, басыма
б
әле болып тимесін... Әй, бірақ осы қуыс қурайды іздеуші,
с
ұраушысы жоқ та шығар-ау» деген оймен ойқастап ары да
шап
қылады, бері де шапқылады. Таудың бұта-қараған, қалың ағаш,
жай
қалған шалғынына адам түгіл түйе жоғалса табуың екіталай.
Үзеңгісін шөптің басы қағып, бойлап өскен шалғынды қақ жара көп
іздеді, амалы таусыл
ған соң: «Таған, әй, Қарабура, қайдасың?» – деп
дауыстады. Тура алдына алып самолеттей ауыр к
өтеріліп, дүрілдеп
ұшқан ұлардан астындағы көкбесті қорс етіп үрке жөнелгенде, Ерік
ерді
ң қасынан ұстап әрең қалды. «Қап, әкеңді...» деп, тақымына
қысқан мылтықты алып оқтағанша, таудың алып құсы көзден таса
ұзап кеткен. ашу қысқан омарташы сонда да ентігін баса алмай, ұлар
ұшқан жақты көздеп, шүріппені басып қалған. мылтық үнінен әбден
үйренген ат мыңқ еткен жоқ, тек қамшылар жақ қапталдағы шөптің
арасынан «ой-бай» деп, бажылдай атып т
ұрған маскүнемнің үнінен
ғана көкбесті және жалт ете түскен
– Ерік б
ұл жолы да ердің қасынан ұстап құламай қалды. «алла, әкең-
ай...» деп барып, ербиген Та
ғанның жонарқасынан ала қамшысымен
осып 
өтті... Шынжырдай болып өрілген қамшы күн жеп, кір жеп
онсыз да 
әбден тозған помази көйлекті қақ айырды, бірақ Таған
өзіне емес тулаққа тигендей, ауырсынған да жоқ, тіпті кірпігін де
қақпады. Әлі де болса әлінжоғалта қоймаған ұзын кірпіктерін
к
өтере, сүзіле қарап тұра берген. Ол Ерікті мүлдем көріп
т
ұрмағандай, меңіреу күйде еді. Омарташы таң қалды, алайда таң
қалғанын білдірмеді. «Жүр, кетейік» деп, атын тебініп алға түсе
берді. Та
ған жақ ашпаған қалпы соңынан ерген.
Екі жігіт алдарында бір шынта
қтай сұлап жатқан белден асып,
жал
ғыз аяқ жолмен қабырғалай құлдағанда, сонау етектен ымырт-
айда
һардың жалғыз көзіндей от жылтырады. Жүрістерін жеделдетіп,
тезірек жетпесе сол 
үміт жұлдызындай болып елестеген жарық тұра
қашатындай-ақ, шаршағандарын ұмытып асыға түсті. Еріктің

астында
ғы көкбесті де құлағын қайшылай елпек аяңдады. Ең әуелі
сай табанында
ғы үйдің иті үрді де, көп ұзамай арсылдап алдарынан
шы
қты. ат үстіндегі Ерікке ештеңе емес-ау, соңында ербеңдеп жаяу
келе жат
қан Тағанның дал-дұлын шығаруы мүмкін еді.
Қосамжарлана үрген қос ит алдымен атты кісінің алды-артын орап
бай
қастап көрді де, одан еш нәрсе шықпасын сезгендей Тағанға
ұмтылған. Қайқы құйрық екі иттің екпіні асап қоятындай-ақ
қорқынышты еді, бойында жаны бар адам шыдап тұра алмас
аянышты о
қиға басталуы мүмкін еді, қанша қатыгез десек те Еріктің
өзі сескене, көкбестіні кері бұрған. Тағанға көмекке ұмтылған.
Жа
ғаласа жарысқан иттер ойқастаған күйі Тағанға жетті де, алба-
ж
ұлба албастыдан ала түсуге жасқанғандай, жалтарып тайсақтады.
маск
үнем сасар емес. Тіпті бұрылып қарамады да.
«Мені 
қауып жарымассыңдар» дегендей. Екі ит үруін пышақ
кескендей тыйып, шо
қиып екеуі екі жерде отырып қалған. Бұл ғажап
к
өрініс Ерікті және бір қайран қалдырған. «мынаның сиқыры бар
шы
ғар» деп ойлады да, атын қайта бұрып, бортборт желе жөнелді.
Сай
ға жасырына орналасқан жалғыз үйге Таған жеткенде, Ерік атын
байлап кіріп кеткен екен. Неге екені белгісіз, Та
ған үйге бірден кіріп
бармай; 
қашаға сүйеніп тұрып қалды. Күндізгі қарбалас тіршілік
тырапай асып, і
ңірмен бірге іріп, таусылғандай тыныштық. аспан
ашы
қ еді. Самсап жұлдыздар туа бастаған. алғашқы болып қарсы
ал
ған иттер де жележортып келді де, қашаға сүйеніп құр сүлдері
т
ұрған бейбақты аяғандай иіскелеп, біраз айналсоқтады: жігіт міз
ба
ққан жоқ, біреу өлтіріп сүйеп кеткендей, қыбырсыз.
Сы
ғырайыңқы терезеден түскен болымсыз жарық қана тау ішіндегі
өмірдің жалқы шырақшысындай-тын. мең-зең, дел-
салбейуа
қтыңкүнә, пәле-жала, айқай-шудан таза мұнтаздай мұңы
бар еді. Тауды
ң түнгі салқыны да ептеп сыз татып, «и-щ-ай» дегізіп
жауратады. К
үні бойғы сүргіннен аяқ-қолы сал болып шаршаған
Та
ған есақылын енді ғана жинағандай, өз-өзіне келе бастады, өз-
өзінен есеп ала бастады. Қаншаға ұзарын кім білсін, әйтеуір, қайдан
келіп, 
қайда тұрғанын ажыратар халдің қалтқысы дір еткендей
бол
ған.
Сайды
ң іші салқын, өзекті қуалай сылдырап бұлақ ағады. Жас
баланы
ң тіліндей былдырлаған үні қазіргі қаймақшыған

тынышты
қты бұзбай, қайта әдемі бір жарасыммен жуастау қыздың
шашбауындай сылдырлайды. ара
қтан аузы құрғамаған соңғы он
жылында басы зе
ңгіп, ауырмаған, не болмаса жүрегі айнып лоқсып
к
өрмеген Тағанның алғаш рет асқазаны астаң-кестеңі шықты.
Б
әлкім, бұл ауру бұрыннан-ақ бар шығар; сол қыжылды сезуге
м
ұршасы жетпей, ақыл-естен айырылып қалатын шығар; мүмкін,
та
ңғы тәбетін өңкей бір «барматухамен» ашып, сол «жарықтыққа»
үйреніп кеткен ағзасы күні бойы үздіксіз ішкен ақ арақты жатырқап,
ауырсынып т
ұр ма екен? Қалай десек те Тағанның бұған дейінгі
өлексе өміріне зәуде «зауалдың» сыналап кіргені – сынай кіргені рас
еді. Ол о
ған таңғалған жоқ. Оның қайран қалып тұрғаны: ішімдік
шіркінні
ң жақпағанын, немесе жақпайтынын өзгенің үгітімен емес,
т
ұңғыш рет өзінің – өзекті жанының сезінуі әрі «осының түбі немен
ая
қталар екен» деп сескене сезіктенуітін. «Ішпесе қайтер еді?» – Он
жылдан со
ң ойына оралған осы сөз арақпен арадағы айқастың
т
ұңғыш жеңісін әпергендей...
«Ішсе
ңші, бірақ ақылыңды ішпе» дейтіндерді иттің етінен ары жек
к
өретін Таған: «лажы, мүлдем ішпеу керек екен-ау» деген түйсігін
т
үйіндей бергенде және осы тұжырымына айды аспанға шығара
қуана берген кезінде, ағаш үйдің есігі арс етіп ашылған. ашылғанда:
«Ей, 
қайдасың, кірсеңші үйге!»
– деген Ерікті
ң өгіздей өкірген даусы күл-паршасын шығарды,
шы
ғарды да мүлдемге ұмыттырды.
Ол сы
ңсып ашылатын тақтай есіктің тұтқасын ұстап түрмеге
кіретіндей с
ұмдық қорқынышпен состиып тұрып қалған. Өздері
әзірде ғана асып түскен жотаның ар жағынан жартыкеш айдың беті
қылтиды. «ай әлі бар екен-ау». Он жылдан бері айдың жоғалып
кетпей 
әлі күнге аспанда жүзіп жүргеніне таңырқағандай бағжырая
қараған.
Үй ұядай жылы екен. Табада қуырылып жатқан балықтың иісі
м
ұрынды жарып барады. Таған жұтынып, қарны ашқанын сезді.
Үйдің иесі өзін Захар, әйелін марфа деп таныстырды. Ерік етігін
шешіп тастап, пеш т
үбіндегі орындықта арқасын қыздырып
маужырап отыр. К
өзі тас жұмулы, рақатқа батқан сыңайы байқалады.
Жас
қаншақтана кіріп, босағада ебедейсіз тұрып қалған Тағанға
әйел: «Проходите, садитесь», – деді. Бір аттап барып тақтай

орынды
ққа жайғасты. Дастарқан жасады. Захар темекісін
б
ұрқыратып шұлық тоқып отыр. Көрден жаңа ғана шыққандай,
мыж-мыж боп т
ұрған бөтен жігітке көзінің астымен қарап қояды.
Ерікті
ң екі беті, бал-бұл жанып, жыпжылы үйдің шуағына
масай
ғандай қалғи бастады.
– Дастар
қанға келіңдер, – деген әйелдің оқыс даусынан селк етіп,
салбырап, енді болмаса иы
ғынан домалап түсіп кетердей болған
басын ж
ұлқа көтеріп алды. Дастарқанға мөп-мөлдір бал, қолдан
пісірген нан, тауды
ң сарымсағы қойылған. Осы тағамдардың дәл
ортасында
ғы табада әлі де шыжғырылғаны басылмаған балық
был
қып жатыр. Көзі ақиған ақ шабақтың бірін енді ала берген
Та
ғанға алая қараған Ерік:
– 
Қолыңды жусаңшы, бес баттам қылмай, – деп күңк етті. Таған
сасып 
қалды. Әкесі зекіген жас балаша жаутаңдап кейін шегінді де,
л
әм деместен шыға жөнелді:
– 
Ұят болды-ау,− деді марфа. – Дардай жігітке даусыңды көтергенің
не?
– Бал сырадан бір ста
қан берсең, атасының құнын кешеді, – деді Ерік
балы
қтың ең үлкенін өзіне қарай мысықша сүйреген күйі.
– М
ұны қайдан қазып тауып алдың? – деді Захар. – Өзінің есі дұрыс
па?
– Есі д
ұрыс болса, осынау ит арқасы қиянға аттыға еріп таңы
айырылар ма еді? маск
үнем деген рудың елшісі. Қолбала ретінде
ұстауға ертіп келемін. Қыстай бағып-қағып, егер жақпай жатса,
келесі жылы жазда тауып ал
ған жеріме апарып тастармын.
– Азып-тозып кеткені болмаса, т
үбі жаман кісіге ұқсамайды.
Кірпіктері 
қандай ұзын, еркектердің көзі осыншалық әдемі боларын
бірінші к
өруім, – деді марфа. Әйелінің сезімталдығы Захарға
ұнамады білем, қызбалықсыз қызғанышпен:
– Бізді
ң қатынның қолына түссе, жуып-шайып, қарағайдай азамат
қылып алар еді. мені де түрмеде отырғанымда ғашық болып, кісі
жаса
ған...
– 
Әй, сені қайдам (есік жақты нұсқап), анау алпыс әйел бақса да,
адам болмас. 
Қаны араққа айналып кеткен, винокровьемен ауырады.
– Рас, иісі жаман екен, – деді марфа. Онысы екі омарташыны
ң
қытымыр сезімінен құтылғысы келгені сияқтанды. Осы кезде Таған

қайта кірді. Бағанағы өзі ұстаған балық сол қалпында жатыр екен,
құйрығынан тартып алдындағы тарелкаға түсіріп алды. марфаның
екі к
өзі Тағанның тоттанып кеткен кір-кір дірілдеген қолына түсті,
ж
үрегі сазып аяды да, жеңіл күрсінді. Орнынан тұрған Захар пештің
үстіндегі ашуы жетіп, тығынын атқылаған сырадан құманға құйып
әкелді. Иісі мұрынды жарады. Төрт стақан қойып, толтыра құйды.
Та
ған аузына енді апара берген балықтың бір кесегін тастай салып,
сыра
ға ұмтылған. Көз ілеспейтін шапшаңдықпен қылғып салды да,
бос ста
қанды Захарға қайта ұсынды. Келесісін де жалғыз-ақ деммен
ж
ұтып жіберіп:
– У
һ, жанымды бойыма әрең шақырдым-ау, күні бойы сасық арақ
ішіп, ішім к
үйіп қалып еді, – деді бітеу жарасының аузы ашылғандай,
қырыстары жазыла жайраңдап.
– Ал енді б
ұл тегін концертін бастайды, – деді Ерік жақтырмай. –
К
өбірек беріп сілейтіп тастағаннан басқа лаж жоқ.
– Ендеше, енді бірді 
құй, – деді Таған ыдысын тосып. Захар пеш
үстіндегі ағаш күбіде ақырып тұрған отыз литр сырасын аясын ба,
ы
қыластана құйды. Таған да тартынған жоқ, тағы ішті.
– Тама
қ жесеңізші, – деді марфа жалынғандай. – аш қарынға қалай
іше бересіз.
– масты
ғым тарқап кетеді, – деді ырсия күліп, – Сыра да тамақ.
Әйтпесе баяғыда аштан өліп қалмас па едім. Сыраңыз зәмзәм екен.
– Сен... енді до
ғар, Қарабура. Ертең ере алмай қаласың, – деді Ерік.
– ма
ған осы үй де жетеді. Кімнің жұмысын істесем де бәрібір,
құтырған бурадай бұрқыраған бал сырасы ашып тұрса болды емес
пе.
– Біз жалшы 
ұстамаймыз, − деді марфа. – Жалғыз сиыр, жалғыз атты
өзіміз-ақ бағып-қағып аламыз.
– Еркектерді
ң сөзіне араласып нең бар, ыдыс-аяғынды жина, − деді
Захар езуінен тек 
ұйықтарда ғана түсетін темекісін қайта тұтатып.
Ерік пеш т
үбіндегі орындыққа қайта жайғасты. Стол басында
жал
ғыз қалған Таған өз қолымен сырадан құйып алды.
– Мен осы бір н
әрсеге таң қаламын, – деді сұқ саусағын шошайта. –
Неге біз осы 
өтірік сөйлейміз, өтірік күлеміз, қысқасы – өтірік өмір
с
үреміз, а? Неге біз осы өзіміздің бұл әлемге артық, түкке де
керегіміз жо
қ бейшара мүскін екенімізді мойындамаймыз? Қазір жоқ

болып кеттік делік. Сен де, ей, орыс, сен де, ей,
қазақ... Жоқпыз...
д
үниенің қылшығы қисая ма? Қайта ұлы мәртебелі табиғат-ананың
организмі тазарар еді, к
өк жөтелден сауығар еді... Білем-білем, «сен
неге тірі ж
үрсің?» деп сұрағалы отырсыңдар. мен... мен... осы
қарапайым ғана қағиданы сендерге түсіндіру үшін жүрмін... Осы
к
үйкі тірлікке душар қылған мына мені атарға оқтары жоқ сеңдер,
мен... сендерге ерегесіп, ыза бол
ған соң амалсыз ішем...
– мына философ
қа жатар орын тауып беріңдер, – деген Ерік орнынан
шапша
ң тұрып далаға шығып кетті. Таған сырадан тағы бір стақан
сыл
қитып алды. Темекісін бықсытқан Захар Тағанның арқасына
қағып:
– Дегенмен, с
өзіңнің жаны бар. Жүр, братан, ұйықтар орныңды
к
өрсетейін, – деді.
– Ма
ған төсек салып әуре болмай-ақ қойыңдар. Қай тұсқа
құлаймын – сол төсек... анаңда – қара жер, атаңда – қара жер... ла-
лау...
Т
ұра беріп тәлтіректеген жігіттің қолтығынан демеген Захар тысқа
беттеді.
«НЕГЕ БІЗ ОСЫ 
ҚАТЫГЕЗ ДЕ ҚАСИЕТСІЗ БОЛЫП КЕТТІК... НЕГЕ
БІЗ ОСЫ...»
Та
ғанның әлдекімге ашулы, әлдекімге наразы да азалы үні
б
әсеңдемеген қалпы, есік жабылғанша марфаның құлағын
жа
ңғырта сарсытып еді.
– Адамды осыншама аздыратыны бар, неге 
ғана шығарады екен
ара
қты, – деді өз-өзінен сөйлеген әйел нәумез үнмен.
– Б
әлкім, қалай ішуді білмейтін шығармыз... Әйтпесе, шет елдегілер
мен кавказды
қтар баяғыда маскүнем болып кетпес пе еді...
Есік алдына шы
ққан соң, Таған жаңа танысқан орыс досының
мойнынан тас 
қылып құшақтап алды:
– Мен орыс хал
қын шексіз сүйем, Захар. Өйткені, олар қазақ
мінездес, 
әрі тағдырлас – ашуының алды бар, арты жоқ, аңқау да
адал. 
Әрі еңбекқор. Әйтсе де, россияда – орыстар, Қазақстанда –
қазақтар нашар тұрады. Саудаласуды да, жауласуды да, дауласуды да
білмейді. 
Құшақтары кең, кімді болсын аймалай береді... бірақ сол
құшағында тұрғанның пышағын байқамайды... Бірақ, Захарчик, сен
мені тым жа
қсы көрмейсің-ау... біле-білсең екеуміз бір ұлтпыз,

өйткені, екеуіміз де ішеміз. ал анау Ерік басқа. Басқа ол... оның ұлты
жо
қ. Сонда деймін-ау, қайсымыз қауіптіміз... мәселе осында... Баяғы
өткен заманда біреу айтқан екен: «Заман-заман, заман-ай,
жылданжыл
ға заманы жұмбақ болған заман-ай; сарқыраған өзені
б
ұлақ болған за-ман-ай... ақылы азып сенері пышақ болған
заманай...». Захаржан, сал
қын сыраңнан тағы бір стақан жұтқызып
жіберші, сыны
қ сүйем жетпей тұр.
– Б
үгінге жетер... жоқ-жоқ, сен ойлап қалма, сырасын аяды деп,
шомылам десе
ң де құйып берер едім. Әй, қазағымай, неге осыншама
жаны
ңды жаралап ішеді екенсің. Несін жасырайын, ішу жағынан
са
ған күлер түрім жоқ, әйткенмен «аюдың жанында шошқа
жылма
қтай» деген емес пе... Жүр, жатқызайын...
– Екеуіміз бірге 
құшақтасып тұрып ұйықтайық.
– Кешір, досым, 
әйелімнің білегі кеудемде жатпаса, көз іле алмаймын.
Сен бат
қан батпаққа мен де батқанмын, жуыпшайып адам қатарына
қосқан – марфа.
– Ал мені
ң әйелім, − деді Таған Захардың мойнынан қыса түсіп, –
құй, батпаққа итеріп жіберген. Содан бері әлі шыға алмай тырбанып
ж
үрмін.
Т
ұрғын үйдің аяқ жағындағы сарайға қолтықтап апарды. мұнда
қыстыгүні бал арасының ұясын қоятын да, жаз шыға қаңырап бос
т
ұратын. Әлі де ауылға алып кете қоймаған төртбес флягі балдың
аузы тас бекітулі. Сарай
ға кірген соң, Захар сіріңке тұтатып, шынысы
жо
қ жайдақ шамды жақты. мұрынды балдың иісі жарады. Кіреберіс
ірге жа
қта ағаш нар бар екен, үстінде жүні шыққан ескілеу көрпе
мен жа
ғасы жоқ көнетоз тон жатыр.
– Сен, братан, ренжіме, 
өзің де көрдің, үй жалғыз, бөлме тар, бізбен
бірге пысына
ғанша, ауасы таза кең сарайда жалғыз демалғаның
д
ұрыс болар. Кейде өзім де әйелімнен қашып осында ұйықтаймын.
ра
қат.
− М
ұнда сыра жоқ па? – деді нарға сұлай кеткен Таған.
− Б
үгіндікке жетер. Ертең де күн бар ғой.
– Салынып ішетіндерді
ң ептеп қана тататындардан жалғызақ
айырмашылы
ғы бар, ағайын. Олар ешқашан да ертең де күн бар-ау
деп ойламайды. а
қырзаман орнайтындай барлығын бүгін сарқа ішіп
тауысып таста
ғысы келеді.

− Білем-білем, – деді Захар, – бая
ғыда мен де солай ойлайтынмын. ал
енді жа
қсы жатып жайлы тұр.
− Дегенмен, бір ста
қан әкеліп берсең қайтеді... ақырғысы болсын,
құдай үшін, ертеңнің есебінен.
− Ма
құл, – деген Захар шығып кетті де, аз-кем уақыттан соң бір
ста
қан сыра әкеліп берді. Орнынан қарғып тұрған Таған қолы
қалтақтап сіміріп жіберді де, нарға жалп етіп құлап түсті. Жатқан
қалпында сұқ саусағын шошайтты: – Неге біз осы... жанымызда
жанып т
ұрған отты не су құйып өшіреміз, не болмаса май құйып
лаулата 
өртеп жібереміз. НЕГЕ БІЗ ОСЫ бұл дүниенің барлық мүлкін
ар
ғы дүниеге арқалап кетердей, мұрнымыздан қан аққанша дүние-
бо
қ жиямыз, а? айтыңдаршы, ағайын, салт басым, сабау қамшымнан
бас
қа түгім жоқ менің сендерден қай жерім кем? Кімнің тұнығын
шай
қаппын, кімдердің ырысын ішіп тауысыппын? Соншалықты неге
жек к
өресіңдер? мен – талантпын. менің білетінімнің, тәңірім ау, бес
процентін игерсе
ңдер, әлдеқашан данышпан болып әлемнің билігін
қолдарыңа алмайсыңдар ма? Ей, Захар, сен жақсы орыссың, түрің
таныс, бір жерден к
өрген сияқтымын. Қайдан? мүмкін,
айы
қтырғыштан, бәлкім, ЛТП-дан...
Б
ұл кезде Захар жоқ еді, Тағанның «НЕГЕ БІЗ ОСЫ...» деп басталар
лекциясы т
ұтана бергенде-ақ, сарайдың есігін нығыздап жауып, ептеп
басып шы
ғып кеткен. Тағанға бәрібір еді. Соңғы он жылда жағы
сембей айтып келе жат
қан жалғыз ауыз өлеңін бастап жіберді.
Қарлыққан даусы – тек өзіне ғана сүйкімді естілер үні алакөлеңке
с
әулемен меңірейіп тұрған ағаш бөренелерге тарс-тарс соғылып,
кейін шегініп жатты. Б
ұл сарайда жалғыз тесік – есік болмаса,
са
ңылаусыз бітеу еді, сондықтан да Тағанның әні құмығып,
ешкімні
ң мазасын алмай іште өліп, іште тыпырлаған.
Жігіті
ңде мін жоқ,
Қалтасында дым жоқ,
Ішейін деп ішпеймін
Ерегесіп ішемін, хала-лау, 
әлау-лау...
мені маск
үнем қылған сендер... НЕГЕ БІЗ ОСы...

Тау ішінде боз
ғылт сәуле бар. Әр заттың ажарын анық танытпаса да,
нобайын болжататын. айды
ң шығуы қандай тез болса, омырауын
ж
ұлдыздар көп нүктелеп, тастаған аспанға өрледі де соншалық
шапша
ң шабыспен зытып барады. Күндізгі қолқылдақ жүрістен
шалды
ққан көкбестінің ер-тоқымын алып, қақтанған арқасын
шапала
қтаған Ерік балта мен қазық алып қырға жетелеп кетті.
айрандай 
ұйыған тыныштық қазық қаққанда дір-дір етіп, түн
баласында ша
ңқылдап қатты естіледі екен. Захар омарташының
қасқыр алатындай қақсап тыным таппайтын қос иті шәу етіп үрудің
ырымын жасады да, 
қайтып үн шығарған жоқ. Қыр жайлап, шет
қонып жүретін шопан, омарташы атаулының иттері адамдай ақылды
болушы еді, 
үйге келерінде аттан аударып алардай арпылдайды да,
иесіне б
өтен емес екенін сезген соң, қайтып жақ ашпайтын.
Қанжығасынан өмір бақида тастамайтын қыл арқанмен көкбестінің
ая
ғын қазық бау шалып арқандады. Әлгінде бұлақ суынан сыңғыта
ішкен жануар тауды
ң бұршақты отына бас қойды. Балтаны білемдей
ұстап кері оралған Еріктің есіне Қатын суының ар жағынан аптасына
жал
ғыз рет, тек жұма күні ғана көрінер қызыл орамалды Қыз түсті.
міне, осынау алтайды
ң қыз көктемінен бері көз алдынан көлеңдеп,
бейне бір 
қол жетпес армандай, күндіз-түні қиялынан, не түсінен
шы
қпай қойды. Ол күні бүгінге дейін оның кім екенін, нендей
к
әсіппен шұғылданатынын білмейді, тым болмағанда жалғыз рет
тілдесіп, аты-ж
өндерін де сұраған емес. ал Қатын суын қақ жарып
өте шығар қауқар Ерікте жоқ, тіпті Ерік қана емес, әзірге бірде-бір
адамны
ң күш-қуаты мен тас жұтар тәуекелі жете қоймаған. Тек
қоңыр күздің аяғында ғана ашуы қайтып, сабасына түскенде,
жо
ғары сағасынан кеудесі мықты атпен өтуге болатын. Әйтпесе
өткел жоқ. Ерік ақ боз атқа мініп арғы жағаға жақындаған Қызға
өңеш жырта айқайлап, сан рет атын сұраған. Әлде мұның даусын
өзеннің күркірі бұзып естіртпейді, әлде жұмбақты Қыз қырсығып
айтпайды, неге екені белгісіз, ала жаздай атын с
ұрап біле алмады.
Біржола т
үңіліп, аптаның аяғында барғысы келмей қасарысқанымен,
д
әт шіркін шыдамай солай қарай – жағаға қарай жетелейтін. Қызыл
жаулы
қты Қызда келуін қоймайды, намазы қаза болатындай, тау асып
асы
ғыс құлдайды, өзеннің жиегінде жарты сағаттай аялдайды, содан
со
ң атына қарғып мініп, тау асып ғайып болады. «алыстан қарағанда

әдемі, әттең, жақыннан көрер ме еді» деген ой біртебірте көкіректің
к
өксеуіне айналып, бұған дейінгі жайма-шуақ тірлігінің айдынына
тас ла
қтырған; осыған дейін әйел атаулыға шын ғашық болып, аһ
ұрар арманмен құлай сүйіп көрмеген қасаң да қатыгез жаны қазан
т
үбіндегі майдай еріп, тоңы жібіген, тіпті шымырлап қайнағандай ма-
ау. Б
ұл не сонда? Бәлкім, кітаптан оқып, кинодан көретін махаббат
осы шы
ғар; бұған дейін сенгенді қойып, өзгелер өзеуреп
д
әлелдегенде, селкілдеп күлетін басы енді сол махаббат машақатына
байланып, 
әңкі-тәңкі. «Жоқ, бұл ғашықтық емес»,− деп өзөзін
ж
ұбататын. – Өткел бермес өзеннен өте алмаған соң, пайда болған
әншейін әуестік қой; пенде дегенің не нәрсеге қолы жетпесе, соған
құштар келмей ме; әйтпесе сол қыздың қойнына бір түн жатайыншы,
ерте
ңінде айнып шыға келмесіме бәс тігемін. «Ол сенің ғана
т
үсінігің» деп іштей бір үн бас көтеретін. Қалай десек те сол қызды
жа
қыннан бір көру – бұл жалғандағы жалғыз арманы. Біздің жігітте
б
әрі бар. Бірақ түк жоқ екен, иә, ең керектісін таба алмай жүруі
м
үмкін ғой. Сонда маскүнем Тағаннан айырмасы бар ма, бар болса ол
не?
Баспанасы, байлы
ғы, ішпейтіні, жары... Жары демекші, оны да жас
кезінде жа
қсы көріп үйленген-ді... алайда жас шағында кісі қателікке
к
өп ұрынады; тегінде, адамға ақыл қартайғанда керек-ау, алжымас
үшін, алжаспас үшін... Ендеше, сол жасқа тән көп-көп қателіктің бірі
– айна
ға қосылуы шығар. Шын махаббат қырықтың қырқасына
шы
ққанда оянары ойымызға келмей жүр ме?
Қашаға, бағана Таған сүйеніп тұрған қашаға екі білегін артып ойға
бат
қан Ерік алғаш рет: «ОСы мЕНІҢ Балам НЕГЕ ЖОҚ?» – деп
к
үбірлеп қалды. Өз үнінен өзі шошыды да, бұл сұрақты тезірек
ұмытуға тырысқандай үйге беттеді.
Ерте
ңінде Тағанды әрең тұрғызып алды. Өмір бақида көз алдынан
кетпейтін, 
әсіресе, ес-ақылдан айырыла ішкенде,
жыйыл
ғанжүздегенадамғаайналыпкетер аудитория, яғнибұдан
лекция ты
ңдауға жиналған елестерге дәрісін беріп, аузынан ақ көбік
а
ға сөйлеп, түсіндіріп, әбден талыққанда ғана барып, көз шырымын
ал
ған. Әсіресе, бүгін «студенттері» көп болды. Ерте дүние тарихынан
қойылған барлық сұрақтарға жауап беріп болған соң, бүгінгі
заманны
ң көкейкесті мәселелеріне көшкен. Халықаралық

жа
ғдайдың шиеленісіп тұрғанын, әсіресе, адамзат басына ядролық
апатты
ң төніп тұрғанын, ал адамзат бұл қауіпті жағдайға тек қана
тым-тым милылы
ғынан душар болғанын, ақылдан азап шегіп
отыр
ғанын шегелей ұғындырды. Бірақ ол осыншалық ақ тер, қара
тері шып-шып шы
ға айтқан сөзін бірде-бір аяқты тыңдай алмағанын
сезген жо
қ-ты, жазған-ай. Егер әлем саясаткерлері мен тарихшылары
Та
ғанға ізгілік, ақиқат, болашақ туралы болжамдар мен өмірлік
проблемалардан емтихан тапсырса, еш
қайсысы да зачет ала алмас еді.
О
ңдай атты күн қа-й-да-а... «НЕГЕ БІЗ ОСЫ...»
Ж
ұлқылағанға оянбайтынын білетін Ерік жарты шелек су әкеліп
басына 
құя салды.
– Т
өсек-орнымды сулайсың, – деп Захар ара түсіп еді,
«кептіріп аласы
ң» деп, оның сөзін тыңдаған жоқ. Орнынан атып
т
ұрар қуат Тағанда жоқ еді. алғашында не болғанын білмей, нар
үстінде мең-зең отырып қалған. ауыр түстен айыға алмаған адамша
с
әл қозғалса жарылып кетейін деп тұрған басын қос қолдап
сы
ғымдаған күйі: «Өлтірмесеңдер бір стақан сыра беріңдер», – деп
ыш
қынды. Захардың бұл бас «мәселесі» жөнінен тәжірибесі
б
ұрыннан бар еді, «салқын сыраны» ұсына берді. Бір деммен қағып
сал
ған Таған:
– Б
ұл дүниеде бас жазғаннан рақат не бар, – деп орнынан тұрды.
– Беті-
қолыңды жу, аттанамыз, – деді екі қолын қусырынып,
талтайып т
ұрған Ерік.
– Мен сені гестапо екен деп 
қалдым, – деп қыршаңқыланды Таған. −
Бетімді бір шелек сумен 
өзің жуып бердің емес пе.
Захар мырс етіп к
үлді. Күлді де: – мынаның тілі удай екен, – деді.
Ерік ашулан
ған жоқ. Сол салмақты қалпын сақтаған күйі: – Тілінен
бас
қа не қалды дейсің. Бүйте берсе одан да айырылар, – деп,
сарайды
ң тақтай еденін сарт-сарт басып шығып кеткен.
– И
ә, – деді Таған. – Иә, эс-эс-тің офицерлері біздің ортамызда да
бар, киімі бас
қа болған соң, байқамаймыз. – Захар бұл жолы күлген
жо
қ.
– Сен онымен т
әжікелесе берме, жым-жырт болып кетуің ғажап емес.
– Мен 
қазір де жым-жыртпын, жоқпын, сондықтан да еш нәрсе
қорқыныш емес... Тамыр, одан да андағы сыраңнан қайталап жібер.

К
үн бүгін де ашық еді. Қараңғыдан шыққан Таған көзі
жыпылы
қтап, жарықты жатырқағандай күн көзіне қарай алмады.
Бас
қыштан тәлтіректей түсіп омарта жәшіктері қойылған тұсқа
беттей беріп еді, оны
ң қолтығынан Захар ұстай алды.
– Ол жа
ққа барма, ара шағып алады.
– Патшалар жаяу баратын 
үй қайда?
– Ж
үр көрсетейін, – деп ерте жөнелді. – Көрінген бұтаның түбіне
сари салмай, 
әжетхана іздегеніңе қарағанда, кезінде мәдениетті жігіт
бол
ғансың-ау, тегі...
– 
Үлкені келіп қалды... Кішісіне дәретхана іздемеймін, шалбарым бар
ғой...
– Мен са
ған таң қаламын, Тағанщик, – деді Захар. – Ойыңмен сөзің
керемет-а
қ секілді, ал іс-әрекетің... нағыз маскүнемдікі. Сонда
деймін-ау, ішпей 
қоюға неужели ақылың жетпейді.
– Егер мен секілді адамдар ара
қты қойса, онда біраз бастықтар тағын
тапсырып, жан са
қтай алмай қалар еді. Қазір, тамыр, жетесіздер
жетіскен заман, олар біз секілді ішпейді, сауыс
қаннан сақ, түлкідей
айлалы, 
қасқырдай қорқау. Егер Олар ішсе, ақымақтығы ашылып
қалады, сондықтан да өзінен гөрі ақылды әрі қауіпті басы
істейтіндерді есебін тауып іштіріп жібереді. мен СОЛАРДЫ
Ң
құрбанымын.
– Да-а-а, – деді ойлан
ғандай Захар. – Сөзіңнің жаны бар.
Дегенмен, адам 
өз кемшілігін өзгеден көруі қате.
К
өкбестіні ерттеп тұрған Ерік:
– Захар, 
өу, Захар, – деді дауыстап. – Бал жоспары қалай болып тұр.
Орындай аласы
ң ба?
– 
Әрең-әрең. Сенікі секілді асыл тұқымды араларым жоқ...
– 
Қант алдырған шығарсың... Қысқа дайындық бар ма?
– 
Қыста араның өз балын өзіне беремін-ау деймін.
– На
ғыз большевик екенсің, қант жесе ішіне жақпай ма?
– Ара да адам 
ғой, өз еңбегін өзінен аяғым келмейді.
– Ж
өн-жөн, – деді Ерік. – Ендеше, бала-шағаңды да тек балмен
асыра, а
қшаны не қыласың.
– А
қша мен ақылдың артығы бар ма, коллега. Тек арам болмаса
жарады ма...

Шай ішкен со
ң, жолға шықты: Ерік – атта, Таған – жаяу. Олардың
артынан 
қарап қалған марфа күйеуінің әдетіне салып, даусын соза: –
Да-а-а-а, – деді,– анау жігітке обал-а
қ... кірпігі қандай ұзын...
– 
Ұзын кірпікті үлкен көз жасты болады дейді қазақтар, – деді Захар.
Содан со
ң қалай ғана есінде қалып қойғаны белгісіз, маскүнем жігіт
– Та
ғанның «Неге біз осы...» деген сөзін өзөзінен қайталаған.
алдарында
ғы белеске шыққанда, аумақты жазық көрінді. Сол
жазы
қты сары жұрттап тастаған қалың жылқы жанжағынан бұлақ
саулап шалшы
қтаған саздауды омыраулай кешіп, сонылап жайылады.
Ш
ұрқыраған жануарлардың да өз дүрдараздығы бар: оқта-текте
кісінеп, шабысып 
қалған айғырлардың үні шығады. Әрқайсысы өз
үйірін құлағын жымыра, басын жерге сала қайырарда, байқаусызда
ма
ңайлап қалған сәуріктердің сауырынан тістеп, жаралап, тырқырата
қуып тастайды. Бұл – Жалпақсаз деп аталар жайлау, жылқылы ауыл
ала жаздай осынау мы
ңғырған мал жайылса да, ырық бермес
жаннаты жерді жайлап, совхоз орталы
ғына саба-саба
қымызсауыпжөнелтетін. Биіктен қарағандаанау Жалпақсаздың
жа
ғасына қадалған қос танадай екі киіз үй, оның алдында ойнап
ж
үрген балалар, кермеде байлаулы тұрған жылқышының аты,
жероша
қтың басында көк түтінді көлбей ұшырып, ас қамымен
к
үйбеңдеп жүрген ақ жаулықты әйел – бәр-бәрі көз қуантып,
к
өңіліңді қытықтар бояуы қанық әдемі сурет секілді еді. мынау
жалпа
қ жаһанда атом бомбасы бар-ау, жұлдызды соғыс деген
жалмауыз пайда болыпты-ау деген сия
қты миыңды құрт қылар
мазасыз с
ұрақтардан ада, ата-бабасының ерте-ерте ертедегі мәңгі
бейбіт 
әрі берекелі де баянды кәсібінің қордасын үзбей, қорғап-
қоршап отырған өркені өскір жылқышылар бейбіт өмір, тыныш
өңірдің ендігі қалған жалғыз жанашырындай қәперсіз тірліктің
т
үтінін шығарады-ай. Бәлкім, біз – технократияның өкілдері, осынау
жыл
қының жусағанындай мамыражай тіршіліктен тым-тым ертерек
қол үзіп, албасты ажалымызға қарай асығып бара жатқан шығармыз;
б
әлкім, осы бейбіт ғұмырдың бейкүнә адамдарының обалына
қаларымызды ойламайтын шығармыз; бәлкім, адамдар да азамат
со
ғысының аттарындай арбада ажал бүркіп, пулемет сүйреп келе
жат
қанын сезбей, мақсатты жорықтың жол ортасында қанға бөгіп,
ұрпақсыз-ұрансыз қалар... Жер бетінде өткен соғыстан соң да

жетіліп кеткен адамзат болаша
ғы өздері байыбына бара қоймаған
ай
қастың құрбаны боларын аспансығандар сезе ме – сезеді, бірақ
өлермендікпен өшігеді өмірге. Неге? Бұл сұрақтың жауабын мал
ба
ққан қаймана ел бере алмақ емес. Сондықтан да аяйсың әрі осы
бір 
әз жанында әмір жоқ бейнетқорлардың кәперсіз кәсібіне
қызығасың. Ең бастысы – олар – қару жасамайды екен.
«НЕГЕ БІЗ ОСЫ?..»
Жыл
қылы ауылдан таудан құлдилаған қос жолаушыға қарай үш
бірдей ит о
қтай зулаған. Саңқылдай үріп жандарына келді, бірі ат
үстіндегі Ерікті аударып тастардай қатты өршеленеді, ал қалған екеуі
Та
ғанды иіскелей еріп келеді. «Ит қаппайтын кісі болады деген, тегі,
рас екен» деп ойла
ған Ерік құлақ етін жеп, алды-артын ораған
аламойна
ққа қамшы сілтеп еді, ит одан ары жінікті. Осы кезде жаяу
салпа
қтаған Таған:
«
Қой енді!» – деп еді, жағы семді. Енді ол үш иттің қоршауында
ежелгі таныстарындай тайра
ңдай басып келе жатты. Үйлеріне өре
шы
ға, осы көріністі бақылап тұрған жұрт қайран қалып еді. Әсіресе,
балалар м
әз.
– Тама
қ берген шығар, – деді бірі.
– Кет 
әрі, біздің ит ешқашан тамаққа алданбайды, – деді екіншісі.

– Дуалайтыны бар шы
ғар, – деді үшіншісі.
– Атама да ит 
үрмейді, – деді төртіншісі.
– Ондайлар 
ұры болады, – деді бесіншісі:
– Сонда... атам 
ұры ма? – деді алтыншысы.
– Атамды білмеймін, ал анау келе жат
қан – ұры, – деді жетіншісі.
Қалған үш бала әңгімегеараласа Қойған жоқ, албесікте жатқан және
т
әй-тәй басып жүрген сәбилерді қоспағандағы он екі бала да
Жалпа
қсазда отырған жылқышының кіндігінен еді. Байлық басы
бала дейтініміз – осы шы
ғар-ау...
«НЕГЕ БІЗ ОСЫ?..»
Таудан т
өмен қарайдомалаңдап кележатқан адамныңұрыда, қары да
емес, 
әншейін диуанаға айналып кеткен маскүнем Таған екенін жас
балаларды 
қойып, жылқышылардың өздері қайдан білсін. Үш итті
бірдей еркелете со
ңынан ертіп, киіз үйдің іргесіне тақалғанда, көп
баланы
ң бірі: «Ой, мынау қайыршы ғой!», – деп дауыстап жіберген.
Б
ұл сөз әбден шаршаған Тағанның болар-болмас қана істеп тұрған
миына шаншудай 
қадалды, қапелімде селк ете түскені соншалық, бір
орнында 
қатты да қалды. Жо-жоқ, алаңғасар баланың аузынан
асы
ғыс шыққан сөзді намыс көргенінен емес, қаншалықты қажып,
тілім-тілімі шы
ғып тентіреп жүргенде де, ешқашан, ешкімнен
естімеген со
ң тосылғаны, я жасығанынан да емес шығар; бұл сөзді
сонау бір «г
үлдену шағым» деп есептейтін үйлі-баранды мәре-сәре
кезе
ңінде, әйелі ғайбаттаған сәтте, шапалақпен тартып жіберіп, «ой,
қайыршының» қарымтасын қайтарғаны есіне түскеннен-ау. Тентек
ұлды әкесі үйге қуып тықты да, баласы үшін кешірім өтінгендей, қос
қолын ұсынып қауқалақтай амандасты. Жылқышының жылы-жылы
с
өзі, ықыласқа толы дидарласуы Тағанға әсер етпеді білем, өз қолын
суы
қтау ұсынды да, әлгіндегі бір он жылдан соң кең жайлаудың
т
өсінде алдынан шыққан сөзді ұмыта алмай, дел-сал күй кешкен. Ол
ұзақ ұйықтап қалып, қатты айқайдан шошып оянғандай әсерде еді,
бая
ғыда оқыстан орнынан қозғалып кетіп, енді орнына қайта түскен
санасы, м
ұның алдына өмір сүрудің көп сұрақтарын көлденең
тарт
қандай, шақшадай басы шарадай бола бастағаны рас еді. Үйге
кіріп, сол жа
қ босаға жақтағы ердің үстіне отыра кеткенде де, үй
иесі алдына 
қымыз ұсынып бәйек болғанда да, «қайыршыдан»
қашып құтыла алмады. Бұл адамдық ар-ұяттың оянғаны болса –

а
қсарбас, ал ескі жараның орны сыздап қана басылса... онда
а
қылынан азған жігітпен мүлдем қоштасқанымыз. Оны өмір
к
өрсетер, әзірше қымыз іше тұралық. ақ баласын көрсе жүрегі
айнып т
ұрар Таған пісуі жеткен салқын қымыздың бір тостағанын
ж
ұтып жіберіп, жеңін иіскеді. «ауру қалса да әдет қалмайды» деген,
отыр
ғандар, әсіресе, Ерік басын шайқап мырс-мырс күлді, тек
жыл
қышы ғана көзінің киығымен қарап сыр берген жоқ.
– Б
ұл жігітті танымадық қой, – деді тостағанға қымыз толтырып.
– Жолдасым, – деді Ерік ар
қасын керегеге тірей шіреніп.
– Ауылды
ң ыстығында қаңсып жүргенше, жайлауға шығып, аунап-
қунап дем алып қайт деп, ертіп келемін.
– Ертіп ж
үргенше, мінгесіп жүргендерің жолдастыққа жараспаушы
ма еді?..
– 
Өзі ғой, аяғым ұйыды, қанын тарқатам деп жаяу жүрген. Бұлар
үшін тауға шығу – культпоход, тасқа өрмелеймін деп арқан сұрауы
да м
үмкін.
Та
ған үнсіз. Өз қолына таянып бір шынтақтай жатқан күйі көзін
ж
ұмды. Үй иесі «жолдастардың» арасыңдағы жігі ашылып кеткен бір
жайсызды
қты іші сезді ме, әңгімені әрі қарай қаузамады. Сәл
тынышты
қ орнады. Даладан балалардың асыр салып ойнағаны
естіледі. Киіз 
үйдің есігі айқара ашық еді, сол айқара ашық есіктен
Жалпа
қсазда шұрқыраған үйірүйір жылқылар шыбынсыз жайлаудың
ж
ұмағында жүзгендей бейбіт жайылады; саздаудың арғы
жа
ғалауында сарала қаз көлбеңдейді. Осынау апшысы қуырылған
монтана
қтай жер шарының әлі де болса кеуде кере кең тыныстар,
ала
ңсыз аяқ көсілер көрікті бір пұшпағы аман сақталғанына тәубе
айтар еді
ң. Бірақ көзіңді қытықтар мұндай мақпал көрініс барған
сайын базары тар
қап, келмеске кетіп бара жатқанын осы отырғандар
ойла
ған емес. лапылдап жанған өрт өз ауылының, өз ошағының
шетіне келіп етегі жан
ғанша кәперсіз, айрандай аптапкүбідей пісіп
отыра берер 
қазақы мінезден қашан құтыла алар; жүздеген жыл
қанына тарап, сүйегіне сіңіп кеткен бейғамдық, даласындай кеңдік
кесірін де аз тигізген жо
қ; неге екені белгісіз, өздері сыйыспай жүрсе
де 
өзгелерге сый көрсетуге, жер бөліп, жеңін кесіп беруге келгенде
алдына жан салмайтын елді
ң көп еншісі жатжұрттық болып кеткен.
Қалғанының қайырымын, береке-бірлігін тілеген ағайынның

алдында т
өрт түлік малы маңғыстап жатса, одан артық бақыт
с
ұрамаушы еді. Кейінгі жылдары одан да айырылып, бірыңғай
тірлікке – тусы
ған жерді туырлықтай тілуге көшкен. Ойдағы
ұлтарақтай құйқалы жердің жонарқасын жыртып тастап егін салмақ
болып еді, 
әпербақан «тыңгерлердің» бұл әрекетінен түк шықпады.
ар
қаның апай төс даласы болса бірсәрі, қысы мен жазын айырып
болмас алтайды
ң алақандай алаңқайы игеруге көнбей шамданып
қалды ма, әлгі жыртылған жердің бәріне алаботамен кендір өсіп,
к
үзде қурайға айналып, үп етіп жел соқса болды, сай-сүйегіңді
сыр
қыратар азалы үн шығарар еді; жарықтық өр алтайдың арқасы
мы
ңғырған малдың тұяғын сағынып, қышуын басар дүбірді аңсап
іштен тынар еді, ішін тартып 
өксір еді.
Жолаушыларды
ң екеуі де қалғып кеткен секілді. Жылқышы орнынан
т
ұрып, бие сауысуға шықты. Ересек ұлы саздағы жылқыларды
қиқаулай қайырып жүр, енесіне қосақталған құлындар айдағанға
к
өнгісі келмегендей тартыншақ тартады. Қолын артына ұстап желі
басында т
ұрған жылқышы ұлына:
– 
Қатты айдама, биелерді исіндіресің, – деп айғай салды. Осы
ай
ғайдан атып тұрған Таған ербиіп есік алдына шықты. аспан
ойылып жерге т
үсіп кетпегеніне көзі жеткендей «уһ» деп, өз-өзінен
ауыр дем алып ы
ңыршаққа құйрық тіреп керегеге арқасын сүйей
отыра кеткен: анау танаулары пырылдап, керме желі басына жосыла
ж
өңкілген жылқыларды алғаш та ақырғы рет көргендей көзін
тайдырмай 
ұзақ қарады. Өзіне беттей қаптап келе жатқан қалың
хайуан тапап 
өтердей... «ШІРКІНАЙ, АТТАН ҚҰЛАП ӨЛСЕМ НЕ
АРМАН» деген ой иектеді;
«ШІРКІН-АЙ, АЙ
ҒЫРҒА АЙНАЛЫП КЕТСЕМШІ» деген тағы бір
ой жылтылдады. «Енді мен еш
қашан да айғыр бола алмаспын, қан
сиіп зоры
ққан атпын мен, иә-иә, арқасынан ер түспейтін, жауыры
өмір бақи жазылмайтын жұмыс көлігімін. Өмірде жұмыс көліктері
к
өп-ақ, бірақ солардың ішінде де сорлылары бар». Тамағы кеберсіп,
ас
қазаны ашқылтым бірдеме іздеді. «Жылқышылар сыра ашытпайды,
ол – белгілі, ал
қымыз, таңдайдағы жабысқақ шөлді баспай тұр. Не
істеу керек? Кенезем кеуіп т
ұрғаны-ай... Шөлім басылмай-ақ өтетін
шы
ғармын-ау бұл жалғаннан».

Киіз 
үйдің іргесінде иі қанбаған терідей былбырап отырған Таған
жыл
қылы ауылдың жайма-шуақ тірлігіне құр бекер бажырайып
қарағаны болмаса, көңілі селт еткен жоқ, дүниенің толайым
қызығынан жерігендей жиіркенішпен немкеттілеу ойда еді. Кең
әлемнің осыншалық тарылып, жалғыз жұтым шарапқа зар қылып
қоюын кешірмейді және өзінің қазіргі халін түсінбейтіндерге
аяушылы
ғы да жоқ; бір ұрттам арақ үшін танкіден де тайсалмай
барар еді, несі бар, 
Ұлы Отан соғысында солдаттар да сөйткен...
Қызып алып қызылшеке ұрыс ашқаннан артық не бар бұл жалғанда;
Сырды
ң суы сирағынан келер ме еді... Кермеде өз салмағын бір
ая
ғынан ауыстырып, келесі аяғына салып тұрған көкбестіге қарады
м
өлиіп. Көкбестіге емес-ау, аттың артында бөктерілген тері
қоржынға тесілген. Сол қоржынның ішінде сөз жоқ, арақ бар. амал
не, «
қауіпті зона», рұқсатсыз алуға дәрмен жоқ. Еріктен сұрап көрсе
қайтер еді... Тағанның жымсыма ойын оқып қойғандай үйден Ерік
шы
қты. Әуелі есіней керілді, содан соң қос тізесін қапсыра
құшақтап бүкшиіп отырған Тағанға: – аттанайық, Қарабура, – деді.
– Анауы
ңнан бір жұтқызбасаң, қозғалатын шамам жоқ, – деді міз
ба
қпай.
– Нешауа, шыдай т
ұр, үйге барған соң бір астау сыра құйып беремін,
беті-
қолыңды жусаң да жетеді.
– Сол молшылы
ққа тұмсығым тигенше өліп қалармын.
– 
Өлсең жайлаудың топырағы жұмсақ, таза жерге көмеміз.
– 
Өзіңнің осы жаққа үйірсектеп жүргенің содан екен ғой... Сауын
ая
қталып, қарына ағаш шелек ілген әйел мен қолында ноқтасы бар
жыл
қышы бұларға қарай беттеді. Итаяқ жастанып жатқан үш ит
бірдей «ау-у-у» деп, басын басып кеткендей атып т
ұрды да, оң
жа
қтағы таз шоқыға қарай атыла жөнелді. Қыбырлаған жанұяның
б
әрі солай қарады. Күнгейі тақыр таудан төмен жалғыз салт атты
шо
қытып келеді. Оның да соңына ерткен тазы иті бар. «Ой, қазір
иттер таласады-ау» деп, 
қанды шайқас көруге құмартқан Ерік
елегізіп 
қалып еді, ол үміті ақталмады, өзіне арсылдай ұмтылған
үшеуіне салт аттының, жалғыз тазысы «пішту» деп қараған да жоқ,
менсінбеген 
қалпы бүлкегінен жаңылмай иесіне ере берді. аналар
асы
ғыс іс жасағанына ұялғандай бет алды лағып кетті.

а
ңшының иті біздің Тағанға ұқсайды екен. Қарашы, қалайқалай
жас
қанбай жортады.
– Б
ұл тауып айтқаның емес, – деді орнынан көтерем сиырдай
созала
ңдап тұрған Таған кіржиіп. – Қауып айтқандық.
– Бабы
ңды бір саптыаяқ сырамен-ақ табармын, шешенім.
– Сол к
үнге жетсек...
Орта жастан асып кеткен, са
қал-мұрты ақшулан жолаушы аттан түсіп,
жа
ғалай қол беріп амандасып шықты. Кезек Ерікке келгенде:
– 
Ә, сен бе едің, тау миллионері, – деп кекетті. Омарташы шамданған
жо
қ. Жайдары қалпын бұзбастан:
– 
Қалай, ақсақал, бомбаубежищенің құрылысы аяқталды ма? – деді,
темекісін т
ұтатып:
– Оны
ң ішінде саған орын жоқ, дәметпей-ақ қой.
– Керек болса, 
өзім де қазып аламын және сенікінен гөрі қауіпсіз...
– 
Өзің сыйсаң да ақшаң сыймас.
– Сені
ң сандығыңа ұрлыққа түскен жоқ едім ғой.
Б
ұл екеуінің арасындағы шәлкем-шалысты бұрыннан білетін
жыл
қышы кермалдастыра бермей, пәтуасыз сөздің түбіне тезірек су
құйғысы келген сыңаймен: – Бала-шағаң аман-есен бе?.. Жүріңіздер,
үйге кіріп қымыз ішейік, – деді ергенегі шалқалай ашылған есікті
н
ұсқап.
– Осы фронтовиктерге та
ң қаламын, – деді әлі әптігі басылмаған
Ерік. – Жастар
ға сүйкенбесе, оқ атқандарын бұлдамаса, ішкен астары
батпайтын секілді.
– Сен секілді кергіген кесірлерді к
өргенде, жауды жеңгеніме өкінем...
Жайлауда ж
үрген жалғызы мынандай, қаладағы қағынғандары
қандай екен, тәубе... – Етігінің қонышын қамшысымен салып қалды.
Енді бір с
өз айтса, қолындағы қамшысымен Ерікті қақ шекеден осып
өтетіндей долданып айтты.
– Майдангерлерді
ң бәрі бірдей батыр емесі секілді, біздің де ішімізде
ала-
құламыз бар, ағасы, − деді зымиян жымиыспен.
– Бас
қа жерді қайдам, ауылымыздағы екі ардагердің бірі − молда,
екіншісі, есі ауысып тыш
қаншылап кетті...
– Тыш
қан терісіне сен құнықпай жүрген шығарсың. Суырға құрған
он 
қақпанымды қапқа салып, қақшып кеткеніңді екі дүниеде де
кешпеймін.

– Осы сендерге не жетпейді? − деді жыл
қышы қабағын түйе
қыржиып. − алтайға сыймай жүрсіңдер ме? аңшы ағаның жөні бір
бас
қа, саған не жорық, ей, Ерік... Әкеңдей адаммен айтысып.
– Са
қалдан қадір қашқалы қа-а-ш-ан?! – деді Ерік мырс етіп.
– Бай
қаймын, осы екеуі де көмусіз қалады, – деген сөзге жалт
қарасып еді, бұл «ұлағатты» ойдың иесі – жағасы жайлауда, алқам-
сал
қам меңірейіп тұрған Таған екен.
– Былжырапсы
ң, үшеуіміз де... Әйда, кеттік! – деді Ерік атына беттей.
– алтай аман болса, б
ұл қырқылжың шалмен талай кездесерміз.
– П
әшес ала алмаған жанды сен алсаң, тостым артын. Тұрысатын
жері
ңді айт, кімнің мерген екенін сонда сынармыз... жастығымды ала
жы
ғылатын қауқар әлі де бар, шырақ.
– Таусылма
ңыз, ақсақал, жоқтан өзгеге шаршамаңыз, жүріңіз,
қымыз ішейік. Жан торсығыңызды ұмытқан жоқсыз ба? Балаларға
қымыз құйып берейік.− Жылқышы аңшының қолтығынан демей
киіз 
үйге қарай ыңғайлады.
Омарташы жігіт к
өкбестіге қарғып мінді де, сау желе жөнелді. Осы
салпа
қтаған жүріске кешелі бері үйреніп қалған Таған да иесіне адал
иттей артына жалта
қ-жалтақ қарап сүмеңдеп еді. Табалдырықтан
аттай беріп жалт б
ұрылған аңшы шал:
– Анау 
қасындағысы кім? Тазыны адамнан ұстайтын болған ба...
Шы
ғады одан, шығады... – деді зығырданы қайнап.
− Бірге о
қыған жолдасы-ау деймін, қазып сұраған жоқпыз.
– Неге екенін білмеймін, осыны к
өрсем, көз алдыма пәшес елестейді.
Киіз 
үйден толқыта піскен сабаның күрпілі естіліп, саумалдың иісі
м
ұрныңды жарады. Жалпақсазға қайтадан мелдеген жылқылар
әлемнің әлегін түсінбейтін мақұлық тірлігіне мәз қалыпта бейқам
оттайды. Аттылы-жаяулы 
қос жолаушы шыршалардан көкке найза
шаншы
ған сайға түсіп көрінбей кетті.
4
Тал т
үс шалқар түске ойысып, екі тәуліктен бері төбеден төңкеріле
қараған күннің шуағына масайраған тау табиғаты таңғажайып
қуанышпен жарқырай жайнап, қуана құлпырып тұр еді. Өмір нұрын
сепкен айналайын к
үннің «ата-анадай» елжіреуі, әсіресе, ара атты

бейнет
қор «халықтың» асығын алшысынан түсірген-ді. Серейіп
қатып қалғанынша қанаты талмай, мәңгілік тынымсыздықпен болар
аралар м
ұқым Қатын суы өңірін құлақ тұндыра ызыңға бөлеп,
жиын-терін шаруашылы
ғының көп дауысты хорын шырқап, әр
г
үлдің басына тұмсығын тығып, батпанқұйрық байлықты ұясына
тасып тауыса алмай ж
үр. Өз ғұмырында ұйықтауды білмейтін, «бел
жазып» дем алуды білмейтін шыбын руынан шы
ққан осынау
құйтақандай ғана араНыҢ сана-сезімі, түйсігітүсінігі болмаса да,
таби
ғат жаратқан, біздер үшін беймәлім әрекеті әрқашанда адамдар
а
қыл-ойынан асып кетер еді; өмір сүру, ұрпақ қалдыру ұранына,
«конструкциясына» 
қылау түсірмей, өңдеп-өзгертпей, қатып қалған
за
ңын бұзақыланып бұзбай, ғасырдан-ғасырға ұластыруы қайран
қалдырар еді; ата-бабасынан бермен қимыл-әрекет, «ой-сана, салт-
д
әстүрін» бір жұп-жалғыз арнаға түсіріп алған аралар мемлекетінен
адамдарды
ң үйренері ұлан-ғайыр еді; бірақ болмыстың ең бір есті де
естияр 
өкілі ЕКІ аЯҚТылар сүйегіне сіңіп қалған менмендігі басып,
үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие алғанды қойып, ара
жаз
ғандардыңаузындағысынжырыпжереді; тірнектеп жинаған
шырынды шыр 
қалдырмай өздерінің қажетіне жаратып, ал ол араға
қант беріп қан қақсататын; ал қант жеген бейшаралардың тұқымы
бар
ған сайын кетеуі кете, азып-тозып барады-ай; ең ғажабы – араның
араны е
ңбексіз табылған табысқа ашылған соң, бұрынғыдай емес
еріншек тартып, 
үй айналасындағы қоқыстан қоректенуге үйреніп
алар еді; 
қазақтың «қолдан жем жеген құс алысқа ұшпайды» деуінде
тере
ң пәлсапа жатыр-ау, өздері берген қантты өздеріне қайтадан
са
ңғытып беріп, бал емес әп-сәтте қоймалжың тартып, көпке бармай
беріш болып 
қатып қалар езілген қант жеген кісілерге миығынан
«к
үліп» қарар еді; әлемдегі әрі ақылды, әрі аңқау адамзаттың
жанжануар, 
құрт-құмырсқаға жасаған аярлығы күндердің күні
бол
ғанда қайта айналып өздерін табарын парықтамайтын және жер
жа
һандағы барлық тіршілік иелерінің ішінде тек аДамЗаТ қана
алданып отыр
ғанын пайымдаған емес; сондықтан да «ара жасаған
қоғамдық өмірдің деңгейіне жету үшін, адам баласының алдында
әлі де тым ұзақ жол жатыр» деп баға берген метерлинктің сөзіне
иланбас
қа шарасы жоқ.

Қатын суы айлағына орналасқан Еріктің омартасына да аралар
мемлекеті 
өздерінің антикалық заңымен ғұмыр кешуде. мемлекеттің
ішкі 
құрылысына, еңбек бөлісіне өзгеріс кірмеген, тек ұяның сыртқы
т
үрі ғана цивилизацияланған, демек, бұрынғыдай шіріген ағаштың
ішіне мекендемей, та
қтайдан қиып жасаған ұя-үйшіктерде
орналас
қан. Сол ұя-үйшіктің танадай ғана тесігі арқылы сыртқы
д
үниемен байланыс жасайды. Бағзыдан бергі қоғамдық құрылыстың
интуициялы
қ ережелері сол қалпында қалса да, жалпы ара
психологиясында
ғы ерекшеліктердің ептеп өзгере бастағанын
а
ңғаруға болушы еді. айталық, анау таудың арғы бетіндегі Захар
ба
ғымындағы аралардан гөрі Еріктің аралары екі-үш жылдан бері
жал
қау тартқан секілді, бұрынғыдай кең өріс іздеп алысқа самғамай,
к
өбінесе үй маңайын айналсоқтап, беті ашық қалған тамақ, көзге
шалынар даяр т
әттілерді торуылдайтын әдет тапты. Кеше осындай
о
ңайға әуес араның бірі дастарқан үстіндегі балға малтығып
қалғанына куә болғанбыз. Осынау үйкүшік қылық көлденең көзге
бай
қалмағанымен, тәжірибелі омарташыға ой салмай қоя алмас.
Біра
қ тек қана сан қуған, көлем көздеген Ерік оз омартасындағы
қанаттылардың тектілігі, еңбекқорлығы жоғалып, қабілет-
м
үмкіндіктері күн өткен сайын кеміп бара жатқанын бағамдайтын.
Жал
ғыз ақ секундта, яғни қас-қағымда қанатын үш жүз рет қағып
үлгеретін қағылез жәндіктің қоғамдық болмысындағы алғы шарт
ж
ұмыскерлік десек, осы бір ұлы қасиетінен айырудың аз-ақ алдында
т
ұрмыз. адамзат өз жаратылысында, алғашқы қауымдық құрылыста
дейінші, б
үгінгі ғылыми-техникалық замандағыдан әлдеқайда көп
е
ңбек етіп, күш жұмсайтын, тек кейін еңбекті жеңілдетеміз деген
сылтаумен 
әр түрлі құралжабдық, айла-тәсілдер ойлап тауып,
е
ңбекқорлық қабілетін жоғалта бастады. Тіпті ең қарапайым
қажеттілік – тамақ істеп ішудің өзін автоматтандырдық... Қазір біз
не
ғұрлым тұяқ серпіп қимылдамай-ақ, шалқамыздан түсіп жатып
шал
қар байлыққа кенелтер құрал жасалған сайын жанымыз
жарыл
қана түседі. «Көрші үйдегі әжейді шайға шақырып келші»
деп, 
өз балаңызды жұмсаңызшы «Телефон соға салмаймысың» деп,
өзіңді жазғырар. ал сол бала әжейдің үйіне бару жолында және
әжейдің үйінде қаншама өзі білмес тосын оқиғалармен танысар еді.
Қазір біз қайнаған өмірді шай ішіп отырып-ақ телевизордан көре

аламыз. Т
әңірім-ау, телевизорлық өмір – өмір емес қой.
Ж
үргізушінің сөзін естіп, сене алмай, өзің барып араласып, көзбен
к
өргенге, құлағыңмен естігенге, денеңмен сезінгенге не жетер. Қазір-
а
қ біз жатыпішер жалқаулықтың бұрынғысоңғы болып көрмеген
жа
ңа дәуірін кешудеміз. Өзіміз ойлап тапқан жеңілдіктер
бойк
үйездіктің бесігінде әлдилеген сайын маужырап, бойымыз
бал
қып, апиын ішіп алжасқандай, дел-сал, ұйқылы-ояу хал меңдеп
барады-ау. рас, миымыз ж
ұмыс істейді, білімімізмұхиттай,
біра
қбүкілағзамызқимылсыз, қозғалыссыз, тұйық су секілді борсып,
бірте-бірте 
өле бастамағанына кім кепіл. Біз таңертең ерте тұрып,
қайшыласқан машинамен жағаласа тыртыңдап жүгірер бірер
ша
қырымдық ит бүлкегіміз арқылы, адамзат деген алыптың тау
қопарып, тас бұзар алапат күшін сақтап қала аламыз ба? Жо-жоқ,
адамзатты ж
ұмаққа жеткізер ақыл-ойы ғана емес, төрт аяқтап
хайуандармен бірге жайылып ж
үрген жерінен алып шығып, сананың
сандал к
өгіне мінгізген қара күші де... Неге біз қол еңбегінен
қашқанда, сол қол еңбегі – мұқым еңбек атаулының анасы екенін
ұмытып, күрек пен кетпенді, балта мен балғаны музейге қоюға
асы
ғамыз. Бәлкім, қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған тыныш
өмір, бейбіт ғұмырдың бойтұмары сол қарапайым еңбек құралдары
шы
ғар. Еңсені езер еңбек ләззатынан, қол-аяғың салдырап шаршап
келіп етігі
ңді шешуге де шамаң келмей ұйықтаудан рақат не бар бұл
жал
ғанда. Бәлкім, адам факторы – ең бір әлсіреген, техникаға иек
с
үйеп, еріншек тартқан... Бәлкім, дәл қазірге «асқан ақылдылықпен»
миымызды ша
ғып жасаған, адам баласын жаппай қыратын қару-
жара
қты ертерек ойлап тапқанда, жер бетіндегі тіршілік атаулы
сахара
ға айналып кетер ме еді. Бәлкім, миллиардтаған жылдар бойы
гармониялы
қ шынжыр тізбегін сақтап, бір-бірімен селбескен табиғат
иемізді
ң көлденеңнен қосылған артық бөлшегіндей аДам сол біте
қайнасқан тізбекті бытырлатып үзуге жасар әрекетін тоқтату әлі де
кеш емес шы
ғар...
аралар 
қоғамының манифесінде әркімнің қабілетіне қарай, әркімнің
е
ңбегіне қарай, еңбек етпеген ішіп-жемейді деген тарау жоқ-ты. Олар
ж
ұмыс істемеген ұяластарының белінен екіге бөліп тастайды, тіпті
ша
ғылыс үшін ғана қажет еркек араның өзін суық түсе ұясынан
тепкілеп шы
ғарып, еңбексіз табылған олжаға ортақтастырмас еді.

Әрине, бұл қатал заң, бірақ аса қажетті заң әрі ғасырлар бойы өзін-
өзі ақтаған заң. алайда, оларда биліктің барлығын омарташыға беріп,
соларды
ң құлақкесті құлына айналғанын ұғар зерде жоқ еді; алайда
д
үниенің кілтін өз қолына алған адамзат төбесінен бақылап,
бас
қарып тұрған бір тылсым күш барын сезбей жүр ме екен...
м
үмкін, мүмкін емес нәрсе жоқ.
Жер жер болып жарал
ған күнді ешкім білмек емес, демек, тіпті
адамзат 
өзінің қашан және қалай жаратылғанын тек топшылап
айт
қаны болмаса, анық-қанығына жете алмады. Бірақ адамзаттың,
ұлы да ұятты қателігі жалғыз бұл ғана емес, емес... атыңнан
айналайын аДамНы
Ң ең сұмдық қатесі сол
– ол, асы
ғыс аттағаны соншама, қайда бара жатқанын және жер
бетінен 
қашан жойылып кетерін білмеуі еді...
К
үн бүгін де ашық болды. Қанаттары қайырылып, тіршіліктен
айырыл
ғанша мәңгілік қозғалысын толастатпайтын аралар ғарасат
майданын кешуде. ашы
қ күннің әр сәтін, тіпті адамзаттың өзінен де
арты
қ пайдаланып қалғысы келгендей, омартадан ұзап ұшып, шырын
сорып, н
әр тартып ертеден қара кешке дейін дамыл таппайды-ай.
Әсіресе, осы өңірге екі жылдан бері қоныстанған «қауіпті будан»,
я
ғни ғылыми тілде «жауыз ара» деп аталар араның жаңа тұқымы
алапат е
ңбекқор еді. Жұмысын жергілікті шыбындардан гөрі тым ерте
бастайды да, к
үн батқан соң да, екі сағат нәр таситын. араның осы
бір б
ұл елде жоқ түрін алғаш рет вертолетші жігіттен естігенде, Ерік
жанын 
қоярға жер таппай аса қызыққан және «не алсаң да маған
тауып бер» деп, 
ұшқыш жолдасына қолқа салған. «Наука и жизнь»
журналынан «
Қауіпті гибрид» деген мақаланы оқып шыққан соң,
а
ңсары одан ары ауып, қалай да қолға түсірудін жолын іздеді. ал бұл
араны
ң қысқаша өмірбаяны былай еді: 1956 жылы генетик-
селекционер У. Керр африкалы
қ бал арасын алып келеді де, жергілікті
т
ұқыммен будандастырады. африканың аралары шапшаң әрі алысқа
ұшады, анасы балалағыш. Буданнан пайда болған
африкаландырыл
ған араның сыртқы пішінінде пәлендей
айырмашылы
қ болмағанымен, еңбекқор және қауіп төнсе, тобымен
шабуыл жасайтын 
өте агрессивті болып қалыптасқан. «Жауыз ара»
атануы да содан. айталы
қ, осы африка мен Европа арасының арасынан
пайда бол
ған буданның шағуынан 1969 жылы Бразилияда 200 адам

өліп, мыңдаған адам жарақат алған. Кісілер үшін жергілікті, яғни өз
арамыздан г
өрі африкаландырылғандардың уы әлдеқайда қауіпті.
Тез ройлап, тым алыс
қа ұша беретіндіктен, европалық аралармен
ша
ғылысып үлгерген. Табиғат құпиясы қызық қой, неге екені
белгісіз, жергілікті араны
ң аналары осы «жауыз араның» еркегімен
ша
ғылысуға тым құмар. Сондықтан да өз арамыздың кейінгі
балаларыны
ң мінез-құлқы өзгеріп, африкалана бастаған. мұның өзі
бай
қап, салыстыра зерделегенде, адамдардың бойындағы шет елге
деген 
қызығушылық психологиясын еске салушы еді. африкаланған
жа
ңа тұқымды шыбын-шіркейді қойып, адамдарымыздың арасында
да ондайларды
ң барын көзіміз көріп жүр...
міне, осы «жауыз араны» шет елге 
ұшатын самолетте істейтін
әріптестері арқылы жең ұшынан жалғасып әкеліп бергенде, Ерік
б
өркін аспанға атып, вертолетші Прохор александровичтің бетінің
сау-тамты
ғын қалдырмай сүйіп еді-ау. мұхиттың арғы бетінен
да
ңғарадай магнитофон алып өтетін пысық жігіттерге сіріңкенің
қорабына салған шыбын бұйым ғұрлы ма екен. апталық алыс жол,
мы
ңдаған шақырымдық қашықтықты аттап өтіп алтайға қоныс
аудар
ған «қауіпті гибрид» бүгінде қаулап өсіп, жеке бір ұяны
мекендеген. Тегінде, тентек жаратыл
ған жәндік мұндағы тіршілігін
шапша
ң құрап, тез дамытты. алтайлық жеңілтектеу ана аралардың
біразы ша
ғылысып та үлгерді. Енді, міне, кейбір ұялардан
африкаландырыл
ған араның сойқан ұрпақтары бас көтере бастады.
С
өйтіп, алтай – америка – африка тұқымдас жаңа, мүлдемтаңсық,
мінез-
құлқын, ата-тегін ешбір омарташы ажыратып та, ұғып та
болмайтын «жастар» жаратылды.
Өз бағымындағы аралар ішінде жүріп жатқан жұмбақты процестен
айна хабарсыз-тын. Жа
ңа тұқымды «импорт» араның ұясын ғана
біледі, онда да Ерік к
өп жолатпайтын, балын өзі ғана ағызып алатын.
Тіпті осы бір шет елдік шыбынмен к
өп әуестенуге зауқы да
со
қпайтын. Күн бата өз аралары жым-жырт қалғанда, қас
қарайғанша, зу-зу ұшып, тыным таппайтын мазасыздығына қайран
қалар еді. Осы бір жайды енесіне айтқанда, енесі Нүрке кемпір:
«Жатж
ұрттық ешқашан жарытқан да, жерсінген де емес, бүгін балын
берсе, ерте
ң уын ұсынады. Түбі тыныш болғай», − деп ауыр күрсініп
еді.

Т
үстен кейін қолы қалт еткенде, қаз-қатар орналасқан ұяларды
қарап, кейбірінің қақпағын ашып, балдың қорын тексеріп келе
жат
қан айна «жауыз араның» үйінен айналып өтті. Сырттай
қарағанда ешбір бөтендігі жоқ будандар да көздей тесіктен бірі кіріп,
бірі шы
ғып дамыл таппай жүр. моп-момақан бірақ өз-өзіңнен
сескенесі
ң. алтай тауының аюы мен қасқырынан шайлықпаған
келіншек анау арпалыс
қан бөтендерден расында да жүрексінер еді.
арадай анталап шы
ғып, алар деген қауіптен туған жүрексіну емес,
бас
қабасқа, өзі де байыбына барып бағамына жетпеген беймәлім
қорқыныш меңдей беретін. Бәлкім, бұл шыбын мен шыбын жаны
арасында
ғы ешкімге білінбес, білінбегендіктен де жаныңды жегідей
жейтін м
әңгілік шайқас шығар-ау...
Екі-
үш күннен бері үйген шөмеленің саны көбейіп, алыстан
қарағанда тау арасына орналасқан ағаш үйді қаумалап қоршаған
ш
өп қос секілді. Немесе анасын жағаттаған қаздың балапандарына
ұқсастығынан ба, көзге көркем көріністенеді. Ендігі жұмыс осы
ш
үпірлеген балапан шөмелерді атпен қораға тасымалдап, маялап үю
болатын. Онда да жалпайтпай, су 
өтіп шіріместей ғып, үшкірлеп
т
өбесін шығара, нығыздап таптап жинау керек. Оған жалғыз
айнаны
ң шамасы жетпейтін еді. Шабылған жердің дестесін түгелдей
жинап біткен келіншекті
ң көңілінде алаң бар. Жылда ары дегенде бір
жарым т
әуліктен аспай қайтып оралатын Еріктің, қас қылғанда, дәл
к
үн ашықта осыншалықты кешігуі ептеп елеңдеткен әрі қалып бара
жат
қан шаруаның қамы қинап қарадай қамыққан, суыртпақ жолға
қарай-қарай көз талдырған. Егер Ерік ертең де кешіксе, кер биеге
қамыт салып, амал жоқ, жалғыз өзі тасуға бел буғанды. Түс ауа
ж
ұмыссыз қалғандай, омартаның ішін аралап, ұсақ-түйек істің
басын 
қайырып жүргені де содан еді. Биенің сауымы келіп, ағаш
к
үбіні білегіне іліп тұрып та орманның ішінен суыртпақталар жалғыз
ая
қ сүрлеуге қарағыштады-ай.
Б
ұл ой мен жонды жалғап жатар соқпақтың, кісі аяғы көп
таптама
ғандықтан, қайта-қайта шалғын басып қалар нобайы, тек
Тихой 
өзеншесінен өтер өткел тұсы ғана ақтаңдақтанып анық
к
өрінетін. Қалың жынысты орманның ішінен қылт етіп шыққан
жолаушы лы
қ етіп осы өткелге түскенде ғана, анық ажары танылып,
омарта орналас
қан жазаңға лекіте аяңдап шыға келетін. Енді, міне,

сол 
өткел үшінші күн жым-жырт жатыр. Осы жым-жырттық еді
айнаны
ң жанын жалғыздықтың аралына апарып тастайтын, содан
со
ң қыл бұрау салғандай қинайтын, жазықсыз жапа шектіретін. дені
сау, т
өрт құбыласы тең пенде шіркін үшін бұдан артық азап бар ма,
б
ұдан артық тозақ бар ма, тәңірім! Жоқ еді, жоқ еді. Аурудың ең бір
ас
қынған түрі де осы – жалғыздық атты жалмауыз...
Айна д
әл бүгінгідей көңілі азынап жалғызсырап та, санамен
сар
ғайып сансырап та көрген жоқ. Неге екенін білмейді, биелерді
сауып бол
ған соң, алғаш рет өз үйіне өзі кіргісі келмей, жоқтан
өзгені сылтауратып сыртта жүріп алды. Ертеңді қара кеш ермек етер
енесіні
ң әңгімесі де жалықтырғандай ма. Жо-жоқ, ол ондай күнәлі
ой
ға барған жоқ, тек, әншейін, жалғыздықтан жерінген сайын оңаша
к
үйді аңсайтын дел-сал халдің илеуіне көніп, ырқына бағынуы
шы
ғар. Тағы да Қатын суының жағасындағы өзінің меншікті
мекеніне барды. Ендігі 
қалған дәтке қуат, жанға суат осы –
ар
қыраған асау өзен ғана. Берекесі жоқ бей-берекет дүниеде бір
н
әрседен зәрезеп болмаса, осы Қатын суы аталар өзен еді. Кейде-
кейде 
өз көңіліне, өз өміріне ұқсастық тауып, не себептен «Қатын
суы» аталуы тарихын білгісі келетін. ал 
өзен тарихын Нүрке кемпір
де, Ерік де білмейді.
«Б
әлкім, мен секілді жалғыздықтан жаны жанған әйел, өрт болып
лаула
ған жалынын басар шипа іздеп суға секіріп, ағып өлген
шы
ғар...» Оқыстан туған осы ойына өзі қуанып қалды; қуанып
қалғаны бар болсын, іле-шала: «мен де секіріп кетсем қайтеді?» деген
аз
ғырынды ой және иектеген. алдымен жай әуестік үшін ғана болып
басталып еді, санасынан тіпті 
қуаласа шықпайтындай, жабысқаны
соншалы
қ, жүрегі өрекпіп, өзен жағасына бірте-бірте тым жақындап
қалғанын байқамады. Бетін судың салқын лебі шарпығанда ғана,
есін жи
ғандай сескене шегініп кеткен. Өзен мың жылғы қалпында,
өгіздей өкіріп, толқынынан толқын балалап, бар даусымен
бастырмалата 
ән шырқайды. Өзіне қадала қараған қаршадай
келіншекті тылсым к
үшпен қойнына тартып, қақшып алып
қақпақылдата жөнелмек... Әлгі бір сайтандай сап ете түскен әзәзіл
ойдан 
құтқарған, ту сыртынан күмбірлей кісінеген жылқының үні
болды. артына жалт 
қарағанда, Тихойдың өткелінен салып ұрып өте
берген Ерікті к
өрді. Көрді де: «Тәңірім-ай, келдің бе?» – деп, екі

бетін ала
қанымен басқан күйі шөге түсіп, еңіреп жылап жіберген.
Әйел затына тән босаңдық немесе долылықтан емес, адам төзгісіз
ауыр азаптан 
құтқарушысын оқыстан көріп, көбік ата шалқып-
тасы
ған қуанышынан жылаған... Жыласын... жыласын...
«Неге біз осы о
қта-текте жылап алмаймыз? Неге?» Ерік көкбестісін
лекілдете ая
ңдап аяулы жарының қасына келді. айна белі кеткендей
отыр
ған орнынан тұра алмады. «Ой, саған не көрінді?» – деген ерінің
с
өзін естімеген секілді, қос жанарынан сорғалаған жас жүзін жуып,
ме
ң-зең отыр. Шошына аттан секіріп түсіп, қолтығынан демегенде
ғана, айна мойнына асылып, бетін күйеуінің тер сасыған кең
кеудесіне басып, 
өксіпөксіп еңіреген.
– Не болды, айнаш? – К
үн иісі аңқыған қолаң шашынан иіскеп,
ар
қасынан сипап өзіне тартты. – амансыңдар ма?
– Аманбыз, – деді 
өксігін баса алмаған айна.
– Т
әтеме бір нәрсе болып қалған екен деп... апыр-ай, мұндайың жоқ
еді, не к
өрінді. Қой, жаман ырым бастама.
– 
Қойдым, – деді келіншегі көзінің жасын балаша алақанымен
с
үрткілеп, мұрнын тартып. – мұншалықты кешікпеуші едің...
Екеуі к
өкбестіні жетекке алып, үйге қарай қатарласа аяңдай берген
кезде:
«Ау, а
ғайын, мен қалай өтем судан?» – деп барқыраған дауыс оқыс
то
қтатты. Тихойдын ар жақ жиегінде делдиіп тұрған самтыр-самтыр
кісіні к
өргенде, айна шошына таң қалып: «мұнысы кім?» – деп
Ерікті
ң бетіне қарады.
– Жолдасым 
ғой, – деді самарқау шықты. – Әй, Қарабура, кіндігіңнен
де келмейді, кешіп 
өт! – деп айқайлады.
– Шалбарымды 
қайтем, ойбай, су болып қалады ғой.
– Суланбай ж
үрген шалбар ма... Ештеңе етпес, шешіп қолыңа ұстап
ал. 
Ұялатын нең қалып еді...
– К
өлік апарайық, – деген әйелінің сөзін тыңдаған да жоқ, қыпша
белінен 
құшақтаған қалпы үйге қарай икемдей ертіп кеткен. Таған
да 
қырсықты білем, бергі бетке өтетін ниет білдірмей, өзеннің
жа
ғасына жайғасып тұрып жантайып жатып қалды.
Орманны
ң арасынан аламойнақ шықты арсалаңдап. Барша тышқан
қуамын деп жүріп иесінің келгенін кеш байқап қалғанына кешірім
тілегендей, 
құйрығын бұлғаңдатып, Еріктің кеудесіне шапшыды,

итті
ң алдыңғы екі аяғынан ұстап алған. Ерік жас балаша тәй-тәй
бастырып жетелеп барды да, 
құлағының түбінен қасып, арқасынан
сипап 
қоя берді. арғы жағалауда қалған бөтен кісінің иісін енді
сезген иісшіл аламойна
қ ендігі мезетте солай қарай үре ұмтылған-ды.
– 
Үйбай-ау, ұстайық, – деп оқталған айнаны Ерік тоқтатты.
– Ой, ол с
үмелекті ит қаппайды екен.
Абалап ж
үгірген аламойнақ Тихойдың жағасына зымырап
жеткенімен, су кешіп 
өте шығуға жасқанды ма, әлде Тағанның
таби
ғи мысы басты ма, шоқайып отырып қалған. Таған жатқан
орнынан 
қозғалған жоқ, жан тапсырғандай қимылсыз.
Жал
ғыз ұлы есіктен еңсеріле кіріп келгенде, сал болып жатқан
шешесі 
құшағын аша ұмсынып: − Құлыным-ау, есенсау келдің бе? −
деп, аналы
қ абзалдықпен аңырап еді. айшылық алыс жолдан
орал
ғандай-ақ, Ерігін бауырына басып, екі бетінен кезек шөпілдете
с
үйді-ай. Осыншалық мол мейірім күтпеді ме, Ерік ыңғайсыздана
к
үліп жіберген.
– Ау
ғанға барып келгендей-ақ, қарсы алдыңдар-ау.
– Енді 
қайтейік, бір үйдегі бір азаматтан айдың-күннің аманында
айырылып 
қалсақ... Ел аман, жұрт тыныш па екен, әйтеуір.
– Елі
ңіз орнында, ештеңе ете қояр түрі жоқ. Желдей есіп, желпініп
отыр. Бір то
қсанға бөлінген арақты бір айда ішіп тауысып, жоспарын
асыра орындапты.
– Апыр-ай, бая
ғыдан сондай еді, − деді Нүрке кемпір басын шайқап. −
ауылда
ғы арақ таусылмайынша, бірде-біреуі шошаң етіп жұмысқа
шы
қпайтын. радиодан арақ сатылмайды, енді ішпейміз деп күнде
қақсайды, сол тәртіп жете қоймаған екен-ау. Қай-да-ан жетсін, жер
шал
ғай ғой. Таудың қуысына тығылып алып білгендерін істейді.
Өстіп жүріп азып-тозып кетпейік, атау-керелерін ішіп жатқанын
сезбейді-ау жаса
ған ием...
– Ол к
үнге де алыс емес, тәте...− деп екі ұштылау пікір білдірді Ерік.
– 
Қандай күн?− деп сұрады бопсаға түсінбеген айна.
– Ара
қ сатылмайтын күнді айтамын. Ең соңғы маскүнемді мен ертіп
келдім.
– 
Үйбай-ау, ұят болды-ау, жолдасыңды өткізіп алайық, – деген айна
орнынан т
ұра беріп еді, оның білегінен басып қайта отырғызған Ерік:
− 
Өзі-ақ өтеді. Омыраудан келмейтінсуғаағыпөлердеймісің.

Қайта таза су кір-қоңын шайып, иіс-қоңысын кетіреді.
– Ол кім еді та
ғы?..
– Ол мені
ң бірге оқыған досым, тәте. Сіз білесіз. Біздің елдікі.
К
өкеннің ұлы − Таған мақажанов.
Н
үрке басын оқыс көтеріп алды:
– Т
әңірім-ау, не айтып отырсың... Өзіміздің мақаңның – алты
алашты аузына 
қаратқан мақажан ақынның немересі ме? Көкен
жары
қтықтың ұлы ма? апыр-ай, шешесі марқұм болғаннан бері бетін
к
өрген жоқ едім. Ол қайдан жүр, бұл ит өлген жерде! Жеткізіңдер! −
Кемпірді
ң даусы шаңқ етіп қатты шыққаны соншалық, айна селк ете
т
үсті...
– От оттап, су ішіп отыр
ған жеріңізді «ит өлген» деп тіл тигізбеңіз,
т
әте, − деді Ерік шешесінің, ашуына арзымайтын нәрсеге дірілдеп-
қалшылдап кеткенін жақтырмай. − Бар жазығым астына жіберіп,
өлейін деп жатқан жерінен жетелеп келгенім болса, онда кері
қайтарайын.
– Бет-ж
үзін көрейінші өзінің. Текті тұқымның тұяғы ғой...
– Ендеше, к
өрімдігіңізді дайындаңыз, − деп, Ерік қамдана бергенінде,
ашы
қ тұрған есіктен пұшпақ-пұшпағынан су сорғалаған Тағанның
с
ұлбасы көрінді. аяғы тайып сүрініп жығылды ма, әлде өзенге әдейі
өзі шомылып алды ма, әйтеуір, сутышқандай үсті-басы сүңгілескен,
киімін де сы
қпаған қалпында ербиіп тұр.
– Ей, 
Қарабура, кел мұнда, тәтем шақырады. асылдың сынығы едің
ғой... нұр дидарыңды жарқыратшы, − деді Ерік саңқылдай.
– Кел, шыра
ғым, кел,− деп бәйек болды кемпір. аяғын тұсап
қойғандай бір басып, екі басып жыбырлай жылжыған азаматтың
ажары айна
ға ұнаған жоқ. «Қайдан ғана қазып тауып алды екен»
дегендей еріне ренжи 
қарады. Табалдырықтың ар жағынан:
− Амансыз ба, апа?− деді Та
ған тұрған орнынан қозғалмай. Бұдан
со
ң Нюра Фадеевнаның ақ сары жүзін, көк көзін жаңа ғана байқады
ма,− Здравствуйте!− дегенді 
қосып қойды. Нүрке кемпір күлді. айна
да ж
ұмсақ жымиған.
− Еркек адам есіктен е
ңселі кірер болар... Ұры иттей жанжағыңа
жалта
қтап жанарыңды түсірме, ұлым. Ерді кебенек ішінен таны
деген, ханны
ң сарайына кірсең де қадіріңді қашырмай, кеудеңді
жо
ғары ұста!

Т
өсек үстінде отырған орыс кемпірден мұндай торғындай судыраған
қазақшаны күтпеді білем, жанарының жапсары жыпылықтаған
Та
ған әлі де болса үйге кіруге жүрексінгендей.
– Т
өрге шығатын түр жоқ, шеше.
– 
Әкең жарықтық жұрттың бермесін тартып алар аусар еді, тартпаған
екенсі
ң.
– Кірсе
ңші кергімей! − деп, Ерік гүр ете түсті. Таған адымын санаған
қалпын бұзбай тақалды да, жарасы жарылып кетердей сақтықпен
табалдыры
қтан аттады. Босаға тұстағы ағаш орындықты соқыр
адамдай сипалап ж
үріп тауып алды да, отыра кетті. Еріне еріп келген
қонақтың осыншалық ынжықтығы айнаның жүйкесін тоздырды ма,
самаурынды к
өтеріп шыға жөнелді. айқара ашық есіктен басын
қылтыңдатып сығалаған аламойнақ қазан-ошақ жаққа шай қамымен
беттеген айнаны
ң соңынан еркелей еріп кетті.
− 
Қарағым, үстіңдегі киіміңді сығып кептіріп қой, − деді Тағанның
ұнжырғасы түскен ұсқынына жаны аши қараған Нүрке кемпір: −
Жол со
ғып шаршаған шығарсың, есақылыңды жиып, деміңді ал.
ысты
қ шай іш. Ерікжан, осында ит жемей жатқан көдедей көп
киімі
ңнің бірін бер мына жігітке, ауыстырып кие тұрсын.
– Айна
ға айтайын, тауып берсін.
– Ра
қмет, шеше, күн көзіне әрі-бері қыздырынсам, дегдіп қалар. −
С
үйретіле орнынан тұрды. Тұрғанымен бір нәрсесін ұмытқандай
қипақтап Ерікке жаутандап қарай берді. Ол байқамағансыды. Тіпті
болма
ған соң:
– 
Әй, Қарабауыр, жүр далаға, әңгіме бар, − деді.
– «Тама
ғың жыбырлап тұр-ау», − деп Тағанды қолтықтай сыртқа
шы
ққан Ерік көкбестінің арқасындағы жүк әлі де алынбағаны есіне
т
үсіп, солай қарай беттеген.
Кіші бесіннен 
құлдаған күн қатын бесінге ойысқан екен. айналаны
қаумалаған қалың самырсынның қыл ұшында ілініп қалғандай:
қазандыққа от жағып, шай қамымен жүрген айна қанжығаны шешіп,
тері 
қоржынды түсіріп тұрған күйеуіне әйелдік әуестікпен «не
әкелдің» деп жақындаған жоқ. Кәперсіз, өз ісімен болды. Кенезесі
кепкен Та
ған ғана жарамсақтана көмектескен еді, Ерік: «ары тұршы-
ей, ая
ққа оралмай» − деп зекіп тастады. «Қойдым, батыреке,

қойдым», − деген Таған шегіншектеп барды да, томарға шалынып
шал
қасынан түсті.
Ойда-жо
қта пайда болған «қонақтың» мынаусықпыты, осыншалық
қорлықты тірлігі ойлантып еді келіншекті. Өзін бір жерде, бір кезде
к
өрген секілді. Таныс-бейтаныс жүзі әбден титықтап, тозаңы шыға
тоз
ғанынан ба екен, анық ажарын ажырату қиын.
«Ерік те еріккен шы
ғар, несіне ертіп келді екен?..»
Ерікті
ң ертіп келген жолдасы сүрініп құлаған жерінде жүрелеп әлі
отыр. Оны
ң осы жүрелеген қалпында үш-төрт сағат отыра беруге
шыдамы жетер еді. Шыдамы жетер себебі: сауы
қтырғыш лагерінде
ж
үргенде, осылай жүрелеген қалпы күні бойы темекі тартып,
ка
қырынып-түкірініп отыра беруге үйренген-ді. Бұл әдет
маск
үнемдерді қойып, мұқым түрмешілердің таңба басты
ерекшелігіне саятын. Олар бір-бірін жал
ғыз ауыз сөзден ғана емес,
осы отырыс-т
ұрыстарынан-ақ жазбай танитын. Өңешін ашқылтым
сумен шаймаса булы
қтырып, қыса жөнелер көк жөтел, тамам
әріптестері секілді, Тағанда да бар-тын. аттың ерін алып, алақанымен
шапаттап, ішпегін 
қаспақтанған арқасына қайта жауып, ыбылжыған
Ерікті
ң масқара саспастығы жынын келтіріп, шыдамы таусылған
Та
ған қылғынып өлердей күркілдеген жөтелін бастады-ай. Бөтен
дыбыстан 
құлаққашты болып қалған айна шошына қарады, ал
аламойна
қ болса жатқан жерінен секіріп тұрып, шәу ете қалды.
– 
Өлтірмесең өңешімді жібіт, − деді жөтелдің арасынан саңылау
тауып, тілге келген Та
ған. − Әйеліңнің әдемілігін көрсетуге
әкелмеген шығарсың... Береріңді бер де, жек арбаңа!
«апыр-ай, тіліні
ң ащысын-ай мына кісінің, − деп ойлады айна, −
менде несі бар екен».
– Жаны
ң шығып кетсе де, тұра тұр, − деді тері қоржынды арқалап
үйге аяңдаған Ерік. − айтқаным – айтқан. Салқын сыраға
шомылдырамын. 
Әй, айнаш, әлгі Прохорға арнап ашытқан бал
сырадан бір саптыая
қ әкеліп берші анаған, жыланының басы
қайтсын.
Самауыр
ға шоқ салып тұрған шымшуырын тастай салып тұра
ж
үгірді. Көп айналған жоқ, сыйымдылығы бір литрге жуық
қайыңның безінен ойып жасаған саптыаяқпен меймілдете сыра
әкелді. Қолы дірілдеп, өзін жұтып қоярдай ұмтылған жігітке

жа
қындауға сескеніп тұрып қалып еді, анау еңбектеп өзі жетті.
Сілекейі ш
ұбырған жүзіне қарауға дәті жетпеген келіншек тез теріс
қарап кетті. «Уһ» деген дауыс естілді, саптыаяқ бос төңкеріліп
жатыр. Та
ң қалды. Төгіп алған секілді. «Қой, бұл кісі емес шығар»
деп ойлады.
– Шайы
ң қайнады ма, менің де шөлімді бас, − деді ендігі сәтте сонау
қаз-қатар тізілген шөмелелерге көз салып тұрған Ерік. Әйелінің екі-
а
қ күнде апта бойы шапқан шөпті жалғыздан-жалғыз жүріп, қалай
ғана жинап, үйіп тастағанына іштей қайран, бірақ бұл танданысын
сырт
қа тіс жарып шығармады. Әрине, өз еңбегін бұлдамаса да, өзекті
жан болып жаратыл
ған соң, «мықты екенсің, айнаш» деген сықылды
жылы с
өзді ерінің аузынан әйелі күткен еді.
Өзі үйген шөмелелерді жаңа көргендей бұл да жанар жарыстыра
қараған. амал не, Ерік ләм демеді. ләм демеген қалпы, бұрылып үйге
кіріп кетті. 
Әйелдің жүрегі сыздады ақ, бірақ өкпесін ол да білдірген
жо
қ, екі иінінен дем алған самаурынды көтеріп ерінің артынан ерді.
Құрыстырған теріге ій жаққандай, Тағанның жаны жадырап,
к
өбеңсіген көңілі көлдей шалқып сала берді. ашуы әбден жеткен бал
сыра атты кісіні аударып т
үсірер күшті еді. Бір саптыаяғының өзі-ақ
мы
қтымсынған немені алып ұрды. Тау асып бекер келмегеніне көзі
енді 
ғана жеткендей, тырайып жатқан Таған самсаған ағаштың
басына 
қарап: «Неге біз осы?» − деп оң қолын көтерді. Үйден:
«Басталды 
Қазақстан фестивалі», – деген Еріктің даусы қоса естілді.
«Фестивальді
ң» басталғаны рас еді... Қашан аяқталады, кім біліпті...
Дастар
қан басында үшеуі ғана. Былтырғы, одан арғы жылдардағы
үшеуі, тек қана үшеуі... Төтеден пайда болған «төртінші» далада
қалды. Шешесі сан рет «шақырыңдар, обал болады, қарны ашқан
шы
ғар» деп еді, Ерік: «Текке әуре болмаңыз, барқырап
тынышымызды алады»,− деп міз ба
қпады. айна үндеген жоқ, көзінің
астымен к
үйеуіне білдірмей қарап, шай құйып отыр. Сораптап шай
ұрттаған дыбыстан өзге бөтен сыбыр-күбір жоқ ежелгі ерке
тынышты
қ жайлаған. ауылдан жаңа ғана келген Еріктен әңгіме
д
әметкендей еді, ол күн ұзақ жүрістен шаршады ма, біреу қуып келе
жат
қандай шайды ыстығына қарамай жеделдете ұрттап, шөлін
басуды
ң әлегінен шыға алмады. Нюра Фадеевна бір кеседен кейін
ішкен жо
қ, баласынан ойдағы елдің хал-ахуалын тақуалап сұрады да.

К
өңілінде бір көлденеңінен пайда болған алаң барау, өкпелеген
адамдай; ашы
қ есіктен өзеннің арғы бетіндегі алып тауларға,осы
әзірде ғана көргендей көз тайдырмай қадала қарады.
м
үмкін,ұлының анау ауылдан алып келген жігітті шақыр деген сөзін
ая
қсыз қалдырған тілазарлығына ренжіді ме, әлде сонау жылдарда өз
басынан кешкен о
қиға ойына оралды ма екен, әйтеуір, әншейіндегі
с
өз құмарлығы жоқ, айналдырған үшеуі отырып, тоңторыс күй
кешуі онсыз да сыздауы жеткен жеке-дара тірлікті
ң тілін матап-ақ
тастады. 
Әркім өз ойының оты оңаша маздауын қанша тілесе де,
пенде болып жаратыл
ған соң, күбір-күбір сөйлесіп, сыбыр-сыбыр
с
ұхбат құрып, күле жарқылдасқанға не жетсін: адамның ішкі сыры
да ара
қ секілді, анда-санда сыртқа шығарып тұрмаса, запыранға
айналып, к
өңіліңді лоблытып, жүрегіңді сыздатып азаптайтыны рас.
ауыр м
ұң қабыздап, жаныңның жасаң жайлауын жаңбырдың бұлты
бас
қандай құсаланасың, дүниедегі ең керекті затыңды жоғалтып
ал
ғандай алағызисың. Самаурынның ызыңдаған үні осынау тымпи
ойна
ған тыныштықтың жаназасын шығарған заржақ молдадай онсыз
да омырылайын деп, сынайын деп сызаттан
ған ләм-мим отырыстың
қуыс-қуысын кеулеп алды. Тіпті тым-тырыстыққа осы Фадей
жары
қтықтан қалған жез самаурын шақырып тұрғандай... Десек те,
отты
ғынан шоқ жылтырап, буы будақтаған әнсалар самауырын
Н
үрке кемпірдің жарты ғасырлық ермегі, ескіден қалған жалғыз
абысыны, жа
қсы сырласындай еді. Төркін жұртынан қалған мұра
осы 
ғана. Басқасы жоқ та, бар болғанның өзінде жылдар жылымы
ж
ұтып қойған. Нюра Фадеевнада жалғыз-ақ арман бар еді, өзі
құрбылас кемпірлермен өткен-кеткенді айыз қандыра айтып,
құмарынан шыға әңгімелесіп барып жан тапсыру, туған жерден бір
к
үрек топырақ бұйырса... Ол арманды орындайтын маңдайға басқан
ұлы – Ерік болса ыңғай білдірмей жүр. Бұлардың қаймақшыған
тынышты
ғын қаусатқан – тәлтіректеп басып, босағаны тырмалаған
Та
ғанның үні болды.
– Неге біз осы... − деп, ежелгі 
әдетінше сұқ саусағын шошайтты. −
Неге біз осы?.. Б
ұл шақта екінді туып, Нүрке кемпір намазға қамдана
баста
ған.
– Ж
үр-ей, − деді Тағанның қолтығынан нығарлай ұстаған Ерік. −
Т
әтем намаз оқиды. мазасын алма.

– Орыс намаз о
қиды... хи-хи-хи...− Таған шиқылдай күлді.
Кластасыны
ң бейпіл ауыздығы жанына тиді білем; онсыз да бастерісі
келіспей ж
үрген Ерік желкесінен бүріп теріс қаратты да, құйрығынан
бір теуіп етпетінен т
үсірді. Күйеуінің тым артық кеткендігі шыдамын
шарт сындырды білем, самаурынны
ң күлін қағып тұрған айна:
– 
Қойсаңшы, обал емес пе? − деп, Ерік келгелі алғаш рет дауыс
шы
ғарды.
– Е-е, тілі
ң бар екен ғой, − деп кекетті ері. – Тобық жұтқандай
томпиып 
қалып ең...
– Сол тілді 
өзің де жұтып қойды ма деп едім...
Ерік 
әйеліне бажырая қарады. Шынымен-ақ айнаның аузынан шықты
ма дегендей, а
ң-таң. Он жыл отасқаннан бері тұңғыш рет тік
с
өйлеген жарының қас-қабағы баяғыдай емес екенін енді ғана
а
ңлап, абдырап қалған. айна бұған бұрылып та қарамай қарекетін
жал
ғастыра берді. «Ой, саған не көрінді?»
– деп жанына барды. Татулы
ққа шақырғандай білегінен ұстап өзіне
та
қап алды да. Жақсы көргенде жасайтын әдетімен шашынан сипап,
құлағының түбінен иіскеді. «Шынында да, маған не болды өзі» деп,
өксіген айна басын күйеуінің кеудесіне қойып, тағы да жылап
жіберді. Т
әлтіректеп орнынан қайта көтерілген Таған, фашистің
жауын ала алмай азаптан
ған партизанындай-ақ өзін өр ұстап: «Ей,
Қарабауыр, бір тепкенің – бір саптыаяқ сыра», − деді. Жолдасы оның
тілегін екі саптыая
қ бал сырамен қанағаттандырды да, оны-мұны
саймандар т
ұратын қораға сүйрелеп апарып тастады. «Таудың түні
сал
қын, тоңады ғой». айна мазасын ала берген соң, әкесінің ескі
ішігін 
үстіне жапты. маскүнем бірден ұйықтап кетпейтін әдетімен
малдасын 
құрып отырып алды да: «Неге біз осы...» деген
та
қырыптағы лекциясын бастаған.
5
Тамызды
ң тамылжыған шағында апта бойы ашық тұрған күн Қатын
суы жа
ғасында отырған жалғыз үйге ырыс болып кірді. Биыл
б
ұрынды-соңды болып көрмеген пішен үйіп алды. айнаның бір өзі-ақ
ш
өмелеп тастаған шөпті көкбестіге сүйретіп мал қораға тасыды.
алтай 
қазақтарының пішен дайындаудағы айла-тәсілі жалпақ елдің

еш
қайсысына ұқсамайды. айталық, қол тартпамен, яғни шалғымен
шабыл
ған шалғын дестесін ат тарта алатындай мөлшерде
ш
өмелейтін. Сол шөмеледегі шөпті ұшында ұзынша етіп жонып
қатырған қайың құрықша байлаған арқанды қамытқа жалғайтын.
Құрықшаны шөмеленің арт жақ түбінен сүңгіте сұғып, арқанды
екінші жа
ғынан түптей орап әкеліп қамытқа байлап тарта жөнелсе,
шашау шы
ғып шашылмаған күйі сүйрей жөнелесің. Бұл жұмыс
Та
ған үшін таңсық емес. Ертелеп салқын сырамен басын жазып
ал
ған соң еңбек етпей ішіп-жемейтінін білген соң, жанын сала
кірісетін.
Ал
ғашқы күні мұндай қабағат жұмысқа көндікпеген көңілі
б
ұзылып, қиқаңдап көріп еді, Ерік сырадан татырмайтынын білді ме,
амал жо
қ, айтқанына көніп, айдағанына жүретін болды. Ішімдікке
салынып, сандалып кеткені болмаса, Та
ғанның денсаулығы сыр бере
қоймаған, қара жұмысқа мықты, көмпіс қаражігіт екен. асқазан
аш
қылтым су қыздырып жатпаса, табанынан сауып, қия баспайтын
қиямпұрыстығын көр ғана түзетер. ара-тұра үйге бас сұға
қалғанында, Нүрке кемпір ақыл айтып басын ауыртқан соң,
табанынан сауып олай 
қарай аттап баспайтын болды. Осы «ішпей-ақ
қойсаң қайтеді» деген Таған үшін әлемдегі ең ауыр да азапты сөзді
тек айна 
ғана айтқан жоқ. ауылдан келгеннен бергі аптадан астам
уа
қьптың ішінде: «Неге тамақ ішпейсіз?» деген жалғыз-жарым
тілдесуден бас
қа әңгіме болған емес. Туасы көп сөзділікті суқаны
с
үймейтін келіншек, жігіт ағасы жасқа келген шағында ақылынан
адасып, алжасып ж
үрген келімсекті жақтырмағаны рас-ты.
Жа
қтырмаған себебі: тепсе темір үзетін азаматтың әбден настанып
кеткен намыссызды
ғы, ішімдік үшін сонау... түу-у-у өзі үшін арманға
айнал
ған етектен итше еріп келгені, басында үй, бауырында бала жоқ,
қаңғырып кешер бекер ғұмыры, қу өңешті қышқылдату үшін құл
болып ж
үрген өксік өмірі еді. Сан рет бетіне басып, жер-жебіріне
жетіп 
ұрысқысы келді-ақ, айтып-айтпай не керек, сөз төркінін ұғар
кісіліктен айырыл
ғанын сезген-ді. Сезген соң, сен тимесең, мен
тименге к
өшкен. Қазір де көкбестінің үстінде мыжырайып отырған
м
үскініне қараған сайын, қарны ашады. айна арқандап берген
ш
өмелені астындағы атын шу-шулей тепеңдеп қораға жеткізеді. Ерік
ш
өпті сыпырып алып қалған соң, кері айнаға қарай тырағайлайды.

Ертеден 
қас қарайғанша созылған осына әбігерлі жұмыс әбден
титы
қтатты білем, үшеуі бірдей тамақ ішуге шамалары жетпей
тырапай асты. 
Әсіресе, ақ саусақ болып, арамтамақтыққа үйреніп
ал
ған Таған бүгіндікке соңғы саптыаяқ сыраны салып алған соң,
т
ұяқ серпуге, «лекция оқуға» дәрмені таусылып, мұрттай ұшқан.
Н
үрке кемпірге балаларының арпалысып, күш күрескен мазасыз
тірлігі тіпті де 
ұнаған жоқ... Ұнамағанын ашық айтуға жасқанды. Өзі
де шаршап ж
үргенде, жүйкесін жұқартпайын дегені шығар. Әйтпесе
теріс 
қарап жатып: «Осыншалық бал мен мал жинап, қай бала-
ша
ғасын асырай алмай жанталасады екен»,− деп күбірлеген. Әсіресе,
келінін аяйды. Оны
ң үстіне, анау Көкеннің сүмірейген ұлы қосылды.
Екі жасты
ң біріне келмей қор болған Таған тағдырын да уайымдап,
ж
үрегі сыздайды. «Обал ғой. Текті тұқымның азып-тозып, шілдің
бо
ғындай пышырап біткені ғой. Қайра-ан Көкен, әйелі аналық
қандай еді... мақажан шал ше? алтайды аузына қаратқан ақын, жан
баласына басын имеген кісіні
ң сұлтаны еді. Үһ, тәңірімай, не болып
барамыз осы»,− деп, к
үрсіне күбірлеп жіберді.
Жым-жырт т
үннің ортасына дейін кірпігі айқаспай, әрі аунап, бері
аунап 
ұйықтай алмайтын әдет тапты. Нүрке кемпірдің ұйқысын
б
ұзған Таған екенін өзінен басқа ешкім білмейді. Жанарын жапса
болды, аналы
қпен бірге өткізген баяғы – тұрлаусыз өткен тұтам-
т
ұтам өмірі көз алдында көлеңдеп тұрып алады-ай. «Құдай-ау, сол
аналы
қ жазғанның жақсылығын өтеді ме? Жоқ, өтей алмапты.
мойнына 
қарыз, ұрпағыма парыз күйінде қара жер қойнына кірем бе,
жаса
ған ием. Не істеу керек? Қадір-қасиетінен жұрдай тоналған ұлын
қалай ғана құтқарам бұл қорлықтан, қайтып қана арашалаймын
ара
ғы түскірден... Әл-қуатым жетер ме? Тым болмағанда Еріктің
маза
ғынан...».
Б
ұл түні айна да көз ілген жоқ. Күні бойғы салпылдақ жүріс,
толассыз ж
ұмыс бойын алып, әлдекім алып ұрып сабап-сабап талғақ
қылып тастағандай дел-сал күй кешсе де, әз жанына әмір таба
алмады. Екі табаны мен ала
қаны күйіп, салқын жер, саумал ауа
іздегендей ауна
қшыған. Қаншама қашса да, Қатын суының жазға
салым
ғы мұзындай іркес-тіркес ой қамалып, көз алдында иін тіресіп
бірін-бірі м
үйіздеп тұрып алады. Қыз күніндегі әдетімен жүзге, тіпті
мы
ңға дейін санап та көрді. Өзін-өзі шаршатқаны болмаса, бәрібір

жанары талып, 
ұйқы шақырмаған. Кең төсектің екінші шетінде
к
өсіле түсіп, кәперсіз қорылдап жатқан күйеуінің өзінен де,
өзгелерден де көш ілгері қасиеті бар еді: тәуліктің қалаған
уа
қытында басы жастыққа тисе болғаны, кеңірдегінен пышақ
та
қасаң да, пыс етіп ұйықтап кететін және діттеген кез келген сәтінде
оянып, солдаттардай 
қарғып тұрып, шапшаң киініп кете берер еді.
Б
үкіл адамзатқа бітер денсаулықты бір басына жиып бергендей, осы
қырықтан асқан жасына жеткенше, басы ауырып, балтыры
сызда
ғанды білмей келген тоқжарау әрі кәперсіз, жаны қасаң жігіт.
Қазір де жау түсіріп келгендей алшая түсіп, табиғат тек өзіне ғана
мол етіп сый
ға тартқан ұйқының рақатына бөленуде. Терезенің
жартылай жабылмай 
қалған саңылауынан сығалаған ай сәулесі
бірте-бірте 
өрлеп, айнаның бетіне жақындады. Жер бетіндегі
миллиардта
ған адамның ешқайсысын бөле-жара жатырқамай
н
ұрымен аймалайтын айналайын айды айна кішкентай кезінен өзіне
серік жасап, жа
қсы көретін. Өліара шақ туғанда немесе бұлттың
арасында жасырынып 
қалғанда, алабөтен сағынышпен зарыға тосар
еді; д
үниедегі ең асылын жоғалтқандай мазасы кетіп, не жайраңдап
к
үле алмай, не жарқылдап жүре алмай, іштей жүдер еді. Әсіресе, осы
алтайды
ң құзар басына көшіп келгені бері, жаһандағы ең жақыны −
ет жа
қынындай болып кеткен ай жарықтықты ауылдағыдай емес, тым
сирек к
өретіні көңіліне қаяу түсіретін. алты ай бойына көбесі
с
өгілмей, көн терісі жібімей жатып алатын қар, көктем шыға
сылбырап, береке
ңді қашырар жаңбыр аспанды айлап бүркеп
тастайтын 
қорғасындай ауыр бұлт – осының бәрі-бәрі айнаның ай
жары
қтыққа деген махаббатын мазақ еткісі келгендей, бұл
жал
ғандағы жалғыз қуаныш, жалқы жұбанышын жұлмалап,
қызықты күндерін қызғана қытымырланатын. алтайдың биылғы
мінезі жайдары. Жаны
ңды жақұтқа бөлер күні мен айы, шүкір,
қанша сімірсең де сарандық жасамай, жайсаң нұрын мұқым
жайлау
ға шашып тастады. Әне, перденің екі арасынан, ерлі-
зайыптыларды
ң түнгі ләззатын бұзбайын дегендей, жұқалаң
с
әулесін ұяла төгеді. Ерлі-зайыптылардың түнгі ләззаты адыра
қалғаны қаш-а-ан...
Айна 
ғұмыры жеткенше жылқы баққан жылқышының қызы еді.
Б
үкіл балалығы, қырмызыдай боп бой жеткен шағы жаз жайлауда

өтті. Сондықтан ба, қылтың-сылтыңы жоқ, біртоға, тіпті үйкүшіктеу
болып 
өсті. Қыста әкесі мұртына мұз қатып, тым алысқа, тау-таудың
бауырына жыл
қы тебіндетіп кетер еді де, ауылдағы үйінде шешесі
екеуі 
ғана қалатын. Баладан жалғыз, ермек етер, ербең етер ешкім
жо
қ болған соң, ертеңді-кеш айналсоқтап анасының жанынан
шы
қпайтын. ауылдың клубында анда-санда өтер ойын-сауыққа да
шешесіне еріп баратын. Оныншы класты тауыс
қанша, бірдебір
бозбаланы
ң бетіне қарамай, ұяң мінезінің аппақ парағына сызат
т
үсірмей, кәмелетке толды. Жоғарғы оқу орнында оқып жүрген
шал
қымалы шағында да ниет білдірген талай жігіттің меселін
қайтарған. Әрине, құрбы қыздарының жерлесі немесе жігіттің
жолдасы болып келетін азаматтарды
ң қолқалауымен театр, киноларға
бар
ғаны рас, бірақ айлы түннің астында абақ бақтарды қыдырып,
қызуы мол қызық жорықтарға шыққан емес-ті. Студенттік өмірінің
ішінде, 
әсіресе, есінде қалғаны – үнемі бір ой үстінде жүретін, қара
б
ұйра шашты, кірпіктері қолмен қондырғандай үлкен қара көзін
қоршап тұратын аспирант еді. Онымен жалғыз-ақ рет жолықты, өмір
бойы есінде 
қалды – есінде елес қана болып қалды, әйтпесе түр-
т
үсін, атыжөнін баяғыда ұмытқан. Қай кезде, ғажап, түсіне кіреді:
аппа
қ тұманның арасында адасып жүргендей, бұл жақындаған сайын
алыстап, 
қаздай қалқып, үйректей жүзіп, мәңгі шексіздікке
жылыстап баратын-ды... Сол 
қиялында ғана қалған аспирантты
ша
қырып жатып, өз даусынан өзі шошынып оянған мезеттері де
бол
ған. Ерік сан рет: «Осы сен түсіңде әлдекімді шақырасың», – деп,
ұрлығының үстінен шыққандай ұялтып еді-ау. Жарық дүниедегі ең
с
ұмдық – көңіліңнің түпсіз тереңіне сақтаған сырсандығының
қақпағын байқаусызда ашып алу десек, ондай жан адамға – әке-
шеше, жан-жары
ңа да жария етпес құлыптаулы құпияның болары
таби
ғи. Әлемде бірде-бір адамның толық сыры ашылмай, арғы
д
үниеге аттанады. Ол күнә емес. адамдықтың асыл қасиеттерінің
бірі екені ж
әне рас. мынау іргесінде кәперсіз ұйықтап жатқан Еріктің
ішіне кім кіріп шы
ғыпты. айнаның түсінбейтіні ол емес, оның
ба
ғамдай алмағаны: «Неге біз осы жар төсегіне жеткенше жанымыз
шы
ғып кетердей жақсы көреміз де, жылдар жылжыған сайын от
болып жан
ған сезіміміз біртін-біртін, қызуы қайтқан дарағайдың
шо
ғындай суына береміз. Неге мені. Ерік баяғыдай құлап сүймейді,

асап 
қоярдай аймаламайды. Неге? Оның себебін осы жолдарды жазып
отыр
ған мен де білмеймін. менің білетінім: еркек пен әйел затының
арасында
ғы мәңгілік қатынастың қалтарысжықпылын зерттеп
т
үсіндірем деп әуре болу – бекершілік. Көзге көрінбес әрі жіңішке,
әрі мықты жіптің неден есілгені беймәлім. ал Ерік пен айнаның
арасын жал
ғар жіп бар ма еді өзі... Ұнатып қосылғаңдары шәксіз.
ал
ғашқы жылдары, тіпті жетпей жетімсіреп жүрген кездерінде-ақ,
айнымастай болып табыспап па еді; екеуі 
қол ұстасып, қолтықтасып
келе жат
қанда, осына жұптары жарасқан жұбайларға таңдана
с
үйсінбейтін адам болмайтын. Еріктің көмірдей қара шашы мен көк
к
өзі, айнаның тілерсегін соғатын қос бұрымына қызыға да қызғана
қараушылар көп еді-ау! Тәңірім-ау, сол бір бақыттың айдынында
ж
үзген қос аққу сынды шақтардың, сол бір көз тойып, көңіл қанбас
жасты
қтың қан базары тарқап, келмеске кеткені ме. Тәңірім-ау, таң
н
ұрымен таласқан таңғажайып өмірдің бәрі-бәрі адыра, қош-қошын
айт
қанын қалай ғана байқамаған. Тәңірім-ау, мың жасайтындай-ақ,
әр күн әр айдың қадіріне неге жетпейміз? «Ерік-ау, Ерік, білесің бе?
Біз 
қартайып барамыз!» деп, айғай салып, алшая түсіп, албасты
бас
қандай ұйықтап жатқан күйеуін тауықтай жұлмалап оятқысы
келедіау, 
ұяңдығы жеңіп, батылы бармады.
Айна 
өз-өзінен ыстықтағандай көрпені серпе ашып тастады. ай
н
ұрымен шағылысқан аппақ мәрмәр санына, тоқ балтырына жаңа
к
өргендей, сүйсіне де сұқтана қарады. Келіншектің денесін,
шынында да, таби
ғат-иеміз келісімді мүсіндегендей; амал не, міне,
ешкімге керексіздей болып жал
ғызсырап жатқаны. Бұл жалғанда
жаны
ңда арыстай азаматың жатып, жалғызсырағаннан жаман не бар
екен? ауылдан орал
ған соң Еріктің салқын тартып, «шаршап
т
ұрғаным-ай» деп айнадан қашаңдар әдеті баяғыдан, бірақ дәл осы
жол
ғыдай – өкпелескендей тоң-торыс жат күй кешуі алғаш рет. Тым
болма
ғанда құлағының түбінен иіскеп, «осы сенің ешкімге жоқ
ж
ұпар иісің бар» деп, еркелетпеді-ау, шашынан сипап аймаламады-ау.
Осы бір еркек пен 
әйел арасындағы бойыңды балқытар бақытты
с
әтті, неге екені белгісіз, айна өлердей сағынды. «аллам-ай маған не
к
өрінді?» − деп, аузынан жалын ата аһ ұрып, басын көтеріп, екі аяғын
т
өсектен салбыратып отырды. Күйіп-жанған табанын кілемшені
ысырып тастап еденге басып еді, сап-сал
қын екен, жаны кіре сүйсінді.

Жымжырт. аламойна
қтың да жағы семген. Әнеугүнгі балалы аю
қайта айналып соқпай кетті. Қызық, ит үріп, Еріктің оянып кеткенін
іштей тіледі. Жым-жырт. 
Үй емес, көр секілді. Тек ай сәулесі ғана
қыбырлайтындай. Келесі бөлмеде жатқан енесінің кей күндері «Ей,
алла, берме, бергені
ңді алма» деп, дауыстап қалар үні де өшкен.
м
ұндай мұң тұнған, мұнар емген, ертек сынды әрі әдемі, әрі азап
пен нала ар
қалатқан албасты түнді алғаш көруі. Тұншығып, таза ауа,
сал
қын самал сағынған жүрегі далаға жетелеген. Осы ойын жүзеге
асырма
ққа қанша рет оқталса да, бұрынғыдай емес, сыртта да еркек
бары есіне т
үсіп, бұл қылығын кім неге жорырын жобалап, жүрегі
дауаламады. Т
үн ішінде қобыраған мол шашын барынша жайып
жіберіп, с
ұлық отырған келіншектің қазіргі пошымы қолқаңа қол
салатындай аса 
қорқынышты еді: әл-әзірдегі аппақ мәрмәрден
қашалғандай көздің құртын құртар сұмдық сұлу денені бобыраған
ұзын шаш жауып тастаған. айна әлдене есіне түскендей сәл жымиды.
Бір кезде Ерік осы шашты 
өзінің де басына жамылып алып: «айнаш,
мынау сені
ң әлемде жоқ шашың екеуміздің әлемде жоқ қосымыз»
деуші еді-ау. «Б
әрі де баяғының садағасы... баяғының... Суға ағып
өлсем» деген ой тағы да сумаңдады. «Шашым су бетінде жыланша
иреле
ңдеп ағып бара жатсам... Ерік жылар ма еді?» Үй болып, бірігіп
от жа
ққан осынау жылдардың ішінде күйеуінің көзінен ағып түскен
жал
ғыз тамшы жас көрмеген ол, бәрібір жамандыққа қиғысы
келмеді. ысты
ғы басылғандай: ай нұры тұрақсыз ғой, төсектің аяқ
жа
ғына жылжып кеткен. Бұрынғыдан гөрі жатын бөлме де
сал
қындағандай ма. Ерік басы жастыққа тиген қалпы, тұяқ серпіп
аунамастан т
үшіркене ұйықтайды. Енесінен адасып қалды ма, құлын
кісінеді. «мынау а
қбөрте құлынның даусы ғой, − деді күбірлеп.−
Қой, жатайын, маған не көрінді, он екіде бір гүлім ашылмағандай».
Жым-жырт.
Та
ң алагеуім тартқанда ғана көзі ілінген айнаның түсіне мұнар
т
үнеп, бұлт көшкен таудың басында құйрығын шаншып,
құлдыраңдаған ақбөрте құлын кірді...
«НЕГЕ БІЗ ОСЫ...»
* * *

Б
ұл күні Ерік тым ерте оянды. Кеше түнде ұйықтар алдында «ертең
к
үн шықпай тұруым керек» деген оймен жатқан. аса сақтықпен
сыбдырын білдірмей киінді. Терезе пердесін боз
ғылттай сібірлеген
жары
қ үй ішін алагеуімдеп, таңның хабаршы сәулесін қылымси
таратады. 
Құс жастықты тас қылып құшақтап басына жастамай
бауырына баса 
ұйықтап жатқан айнаның пысылдап бір қалыпты
тыныста
ғанын тыңдағандай сәл қарап тұрды. Өзіне қадалған жанар
әсер еткендей келіншек қозғалақтап барып, ішін тартып өксіді.
мысы
қтабандап ептеп басып үйден шыққан Еріктің әлі де көрпе
қызуы басылмаған денесін таудың таңғы салқыны ұрды. «Ищ-ай»
деп тітіркеніп барып, 
қашаннан бергі әдетімен дене жаттығуын
жасау
ға кіріскен. Бұл – студент шағынан бастап сүйегіне сіңген
қарекеті еді. Ежелгі спортшылық қимыл-қозғалысты күрестен
м
үлдем құйрықкесті қоштасқан жылдардан бермен де қоймай, әр
к
үні осылайша жаттығып, үй айнала жүгіретін. Қос қарағайдың
ортасына мы
қтап орнатып тастаған турникке асылатын. Тұла бойын
он екі м
үшесін әбден қыздырып алған соң, мұздай суық сумен
жуынатын. 
Қазір де Қатын суына барып, белуардан шешініп тастап
ра
қаттана шайынды да, қытайлық қызыл ала гүлі бар жұмсақ
с
үлгімен сүртінген. Күн әлі шыққан жоқ. Әлдене есіне түскендей, үй
іргесіндегі 
қойма-сарайдың темір тор терезесінен үңіліп еді, таңның
жары
ғы түскен бөлмеде Таған жетім баладай бүрісіп ұйықтап жатыр
екен, 
өлмегеніне көзі жеткен соң, орманға сіңіп, өзенді жағалай жаяу
құлдады. Тек бір өзі ғана жүріп таптаған жалғыз аяқ сүрлеумен
асы
қпай аяңдап келеді. Оқта-текте алдынан барша тышқан кес-кестеп
өтеді. Кейде самырсынның бұтақтары қозғалақтап, тіршілік белгісін
білдіргендей; бал
қарағай бүршіктерін терген тиіннің қыс қамына
кірісіп азы
қ тасыған шаруақойлығында шек жоқ, олар да, орман
т
ұрғындары аң-құс та адамнан бетер арпалысып асығады. Орманның
өз иісі бар – шайыр аңқыған таза әрі сызды иіс. мүк басқан
былпылда
қ жерге табаның тигенде, қалы кілемнің үстінде келе
жат
қандай әсер аласың. Қартайып барып шіріп құлаған немесе
таби
ғат апатына тап болған ағаштар да алдыңнан көлденеңдей сұлап
қабығы қопсып, қына қабыздап жол тосады. Ондай сәтте аттап
өтесің. Құлаған қарағай; шыршалар да табиғаттың өлген мүшесі,
құрт-құмырсқа, ара мен тышқанның ұясына айналып, жермен-

жексен, к
үйкі күй кешеді. Қайтып тұра алмастай құлайды. ағаш
жал
ғанда жалғыз-ақ рет құлайды. Жығылып, сүрініп, сілімтік
ғұмыр кеше алмайды. Сондықтан да адамнан гөрі ұзақ жасайтын
шы
ғар...
Қанатын қомдаған балқарағай самырсынның, ешкі самырсын мен
шыршаны
ң бұтақтарына бетін, бұта-қарағанға бұтын тырмалатқан
Ерік сергек сезіммен «махаббат-мекеніне» жетті. Б
ұл бір Қатын
суыны
ң судырай ағатын жалпақ та тыншу тұсы еді. арқырап аққан
өзен де осы тұсында сәл саябырсып, белі жазылғандай қысылып-
қымтырылмай еркін көсілетін. арғы жағалау айнадағыдай көрінеді.
амал не, 
өткел бермейді. арғы жағада дөңкиіп жатқан тақыр таудың
да аласарар, е
ңсесін еңкейтіп, шөккен түйедей ырыққа көнер тұсы,
міне, осынау алып тауларды
ң аспанмен таласқан тәкаппар тізбегі тізе
б
үккен жерде, сонау бір үйірінен адасып қалған жалғыз шынардың
т
үбінде ОНыҢ аты байлаулы тұратын. ал өзі жап-жасыл аршаны
жамыла ой
ға батып бергі жағалауға – БІЗДЕРГЕ көз салатын. Салт
атты ж
ұмбақты жанды алғаш рет жалғыз шынардың жанынан
к
өргелі бері де екі жыл өтті. Биыл үшінші көктем келіп, жайма-шуақ
жаз да етек-же
ңін жинай ширап, пісіп қалған шағы. Енді біраздан соң
алтайды
ң сарша тамызы басталады. Содан соң сары ала күз, содан
со
ң қоңыр күз ақ жауыны аралас сылбыраң күз, содан соң алғашқы
қар, белуардан келер қар, қыс... Ерік жаурағандай өз-өзінен тітіреді.
Әне мұзтау жақтан Күннің шеті қылтиды. Жарықтықай,
са
ғыныштың от-жалынына оранып ыңырана көтерілді-ау.
Жары
қтық-ай, мұқым әлемді қуаныштың құндағынан оятып
қуатымен нұрландырып, тіршіліктің мәңгілік толастамас, тоқтап,
то
қырамас күйін шерткендей, шексіз аспан әлеміне көтеріле берді.
То
қтататын күш жоқ!
Ерік 
өзен жиегінде көп тұрды. Салт атты, жаулықты Қыз көрінбейді.
К
өңілін алаң биледі. Қарсы беткейге қарай-қарай қарашығы талып,
жанары жасаурады. «Б
үгін еді ғой келер күн». Иә, әр жылдың
к
өктемінен бастап, қоңыр күзі түскенше, айына бір рет қылт етіп
к
өрініп, Ерікпен алыстан амандасып, тілсіз тілдесетін Қыз бүгін
кешікті. Оны
ң себебін Ерік ешқашан біле алмайтын, тіпті сол аты-
ж
өні, түр-түсі беймәлім алтай аруы ендігі тұрмысқа шығып –
қайтып шықпас торға – семьялық торға қамалған шығар.

Есекд
әмемен жүрген жігіттің ел ағасы жасқа жеткенде, қиырдағы
қиялдай қызға қызығары, біздер үшін, көрсеқызарлық болып
к
өрінер еді. ал Ерік үшін өмірінің ең аяулы сәті, жүрегін дірілдетер
асылы, арман 
құсы, дүниедегі жалғыз ғана көз қуанышы, шаршаған,
шаршап барып болдыр
ған жүйкесін жібітер, бойын сергітіп, ойын
маздатар тамызды
ғы, ат болып кеткен тірлігінен адамға айналдырар
құдіреті. айнаға деген саздау тартқан салқындықтың себебі, тіпті де
Бекзат емес, осынау елес сынды салт атты 
қыз еді. Жарының жанына
жа
қындаса болды, салт атты қыз көз алдына көлеңдеп, екеу арасына
ала ар
қан керіп тұрып алатын. Осы бір ішкі қиналысын айнаға сан
рет айту
ға оқталса да, батылы барған емес. Қорыққаны емес, соңына
шыра
қ алып жүріп қосылған қосағының көңіліне көлеңке
т
үсірмеудің қамы еді.
«Ол б
үгін жоқ. Келмейді», − деп, кетуге ыңғайланғанда, таудың
т
өбесіне жалғыз жолаушы шықты. Елес шығар. мүмкін емес.
Дымдан
ған жанарын уқалап-уқалап қайта қарады. «Сол! Өзі». Таулы
алтайлы
қ Қыз ақ боз аттың үстінде ертек әлемінен оралғандай, бергі
бетке – 
Қазақстан жеріне қасқая қарап тұр еді. Әншейінде тыпыр
етпейтін, 
әншейінде аспан ойылып жерге түсіп кетсе де, бүлк етіп
со
ққаны білінбейтін, бар-жоғы белгісіз жым-жырт жататын жүрегінің
кеудесін тепкілеп, д
үрсілдеп ала жөнелгені соншалық, Ерік басы
айналып 
құлап қалмау үшін өзен жиегіндегі балапан шыршадан
ұстай берді. ыстығы көтерілгендей, екі беті дуылдап, көзі қарауытты.
м
ұндай ес танды хал бұрын-соңды болып көрген жоқ еді, өз сезімінің
осыншалы
қ өр серпіп, өрт тигендей лапылдауын көтере алмады
білем, т
өтеден ауыр соққы тигендей есеңгіреген. ал анау шынар
т
үбіндегі Қыз қызыл орамалын бұлғап, бұған белгі берген. Содан
со
ң ептеп қана атын тебініп, өзенге құлдай бастаған. Еңіске
ло
қылдай, тайғанақтай аяңдаған аттың тұяғы тиген тас шегірткедей
ыршып барып, екпінімен домалай ж
өнелді. ақбоздың жүрісі
б
ұзылған соң, Қыздың әлгіндегі күмістен шапқан ескерткіштей тіп-
тік с
әнді отырысы ойран болып, ердің қасынан асып кетпейін деген
са
қтықпен үзеңгі бауды шірей шалқақ тартады.
Қызыл жаулықты Қыз Қатын суының жағалауына тақалып, аттан
т
үскенде ғана, ес-ақылын жиған Ерік тас тиген шыныдай шытынаған
санасынжамап-жас
қап саябырлады. Көзалдындағы көкмұнар айқара

ашыл
ғанда, ар жағынан, тәңірім-ау, түнде түсінен, күндіз есінен
шы
қпайтын ақ боз атты Қыз тотыдайын таранып, өзеннің
жар
қабағында тұрды. Қан түйіршіктері қайтадан ойнақшып,
бекерден-бекер 
қадала қарағаны болмаса, өткел бермес өзеннен
кешіп 
өтер, жүзіп өтер дәрмен жоқ бейшара жігіт тағдырдың осы бір
опасызды
ғына назаланды. ал Қыз ше? Ол бұрала басып суға тақалды
да, ала
қанын толтырып ұрттады. Содан соң бұған күле қарап
ж
үрелей отырды. Оның әлгі әрекетін Ерік те қайталады. Су тым суық
екен. аш 
өзегін қуалап өтті. Осылайша бірін-бірі екі жағалауда тұрып
а
ңдыса бақылаған олар құла-жалдана құлап аққан Қатын суын
суалтар 
құдіреттің жоқтығына налығандай мұңдықты күй кешкен.
Б
әлкім, махаббат деген осы шығар... ынтызар екі адамның ындынын
құртар, бір-бірін мәңгілік айырар... өткелі жоқ өзен ағып жатар
ортада; б
әлкім «сырғаңды қайық қылып өткіз мені» деп, әнге
қосқан баяғының ғашықтары тағдырдың осынау иттігіне
к
үйінгендей, шырқырай шырқаған шығар; бәлкім, екеу арасында
өткел бермес өркөкірек өзен ағып жатса – махаббат... уа, сол өзен
жо
қ болып оп-оңай қосылғандарды – ерлі-зайыптылар дейміз бе?
Ж
үзіп өтем деп суға ағып өлгендер қаншама... Сансыз... мүмкін,
бая
ғыда... осы өзеннің аты жоқ кезде, дәл осылайша екі жағалауда
т
ұрып бір-біріне ғашық болған қыз бен жігіт өзеннен өте алмай
қиналған сәтте, әрқашан еркектен гөрі тәуекелшіл әрі батыл келетін
әйел заты бірінші болып суға секіріп, жүзіп өтем дегенде ағып өлген
шы
ғар, содан ел Қатын суы атаған шығар... Қатынның құлаққашты
қылар шуы қаншалықты айғайласаң да анық естіртпей, тек шың-
шы
ңдаған үзік-үзік үн ғана жетер еді. Бірақ Ерік «атың кім?» деп,
ай
ғайлауын тоқтатқан емес-ті. Бейне анау Қыздың есімін естісе,
Қатын суы таяз тартардай «атың кім?!» деп және озандады. Қыз
басын шай
қады. Ести алмадым деген сыңай танытты. Бәлкім, естісе
де, б
әлсініп айтпады. Күн едәуір көтеріліп қалған. ағаштардың
самаладай 
ұп-үзын көлеңкесі біртіндеп тұжырылып, таңғы салқын
саябырсыды. Осы кезде Ерікті
ң тура құлағының түбін жанай ұшқан
ара 
әп-сәтте арғы жағалауға ұшып өтіп кетті. Шапшаңдығына
қарап ажыратты: бұл Еріктің америка құрлығынан алдырған «жауыз
арасы» еді. 
Қызыл орамалды Қызға өзінен «қауіпті буданның» бұрын
жеткенін 
қызғанғандай, «атаңа нәлеттің бал үшін бармайтын жері

жо
қ» деп ғайбаттады. Со-о-н-о-оуу ит өлген жер, өзге ел, өгей
ж
ұрттан қолы жетіп, бүкіл республикада жоқ араның жаңа тұқымын
алдыр
ған құдіреті қор болып, ені үш жүз қадамнан аспайтын
өзеннен өте алмағаны жанына қатты батты-ақ, амал не, тоқтататын
к
үш жоқ. Егер зәуде мынау албасты судың үстіне көпір саламыз деп,
қаражат жинап, есеп ашса, Ерік барлық байлығын садақалар еді.
«
Әттең, араға айналып, арғы бетке ұшар ма еді...» деген бала қиял
тербеп мелшиіп т
ұр. Қыз мұны ынтықтыра түскісі келгендей,
қалтасынан айна алып, шашын тарады. Шашын қырыққан, қысқалау
әрі көмірдей қара, тал бойына өзгеше жарасады. ат үстінде
ж
үргендіктен бе, джинсі шалбар киген. алыстан қарағанда ұлға
ұқсайтын. Ұлтының кім екенін білмейді. Әлде қазақ, әлде ойрат
қызы. Таулы алтай өлкесіндегі Жазатыр, Қосағаш жағында қазақтар
т
ұратынын білетін, алайда бұл тұстан алыста емес пе. мүмкін,
жайлау
ға осы жаққа шығатын болар, бәлкім, ол да омарташының
қызы ма екен. Кім болғанда да қиыр жайлап, шет қонатын қарапайым
шаруаны
ң баласы. Әйтпесе мынау алып тауларды атпен асып,
қорықпай жападан-жалғыз жүрер ме еді...
Үсті-басын сылана түзеген қызыл жаулықты Қыз лып етіп ақ бозға
мініп алды. Содан со
ң соншалықты бір жарасымды қылықпен қолын
б
ұлғап қоштасты. Не істерін білмей ербиіп тұрған Ерік құлынша
а
ққан жылқыдай аласұрып, тағат таба алмады. Ол да қолын
ербе
ңдеткен, алайда онысы қоштасу рәсімінен гөрі әлдекімнің
әкесінен түсіп балағаттап кіжініп, кетсең-кет деген зерезеп қылыққа
ұқсаған. Қыз бұл жолы тау асып кетпей, Қатын суының ағысымен
жа
ғаласа құлдаған. Ерік те біраз жерге дейін еріп барып, Қыз сай
а
ңғарындағы қалың ағашқа сіңіп, көзден тасаланған соң ғана,
дымы 
құрып кері қайтқан. Бұтақтары жабағыланған ешкісамырсын,
әсіресе, мол еді, жыныстанып жігіттің жолына бөгеу болды.
Үйреншікті сиыр соқпағына түскенше, онсыз да жүйкесі жұқарып
келе жат
қан Еріктің жынына тиді-ақ. Орман тіршілігі қызған шақ.
азы
қ тасыған тышқандар тынымсыз. Ол алғаш рет өзін жек көрді.
Еш н
әрсеге зауықсыз, өмірге өкпелі. Әлем өртеніп кетсе де әнін
салып, м
ұңсыз-қамсыз жүре беретін Тағанның өмірі қызық шығар.
Д
үниені парық қылмайтын діні берік, өз-өзіне сенімді, мақсаты
ай
қын, төрт құбыласы тең Ерік дәл осылай іштен тынып, сары

уайым
ға салына түңілмеген шығар, дәл осылай мұңға батып,
керексіздігін сезінбеген шы
ғар. «Осы мен кіммін?» деп, ешқашанда
ойсырай ойланып к
өрмеген омарташы кеңістікті далдалап, көкжиекті
к
өміп тастаған орманды күл-талқанын шығара балталап, аралап
қиратқысы, отағысы, от жіберіп өртегісі келді. Өзі де білмейтін
өкпелі ашуға алдырып көзі қанталады, көңілі көгеріп-сазарды,
санасы кекпен кептелді. Неге? Т
үсініксіз. «Әй, сол бір сайтан секілді
сандал
ған қызды қойшы. Енді қайтып көрмеймін» деп бекінді, белін
бекем буды. «Жаным тірі болса, ондайларды
ң онын табуға болады.
Қалтамды ақшаға қампитып қалаға барайыншы бәлем үйірімен
то
ғытайын». – Осы бір кіжінісі оның жүрісін шапшаңдатқан.
Омарта
ға жеткенде, айна ұйқыдан тұрып, шай қойып жүр еді. Орман
арасынан ойда-жо
қта шыға келген еріне аңтарыла қарап тұрды да: −
Биелерді неге айдай келмеді
ң, құлындарды байлайтын уақыт болды
ғой, − деді жұмсақ үнмен. Қайда барғанын сұрамағанына Еріктің
онсыз да шытына
ған шыдамы қарс айырылды.
– Ыбылжы
ған түріңді-ай, құдай-ау, неге ұрыспайсың, неге әйел
болып назданбайсы
ң, бұлдана еркелемейсің? ала көзіңмен ата
қарашы! Өкпелеші. Өтірік болса да жек көрші!
айна Ерікті
ң тұлан тұтқан жүзіне үлкен қоңыр көздерін төңкере
қарады да:
– Не 
үшін? − деді қаймақшыған жұқа ерні сәл дірілдеп.
– Намыссызды
қ қой бұл! Не өлі, не тірі екенің белгісіз бейкүнә бір
м
үскін...
– Не к
өрінді саған? Оразамызды ашпай айтысамыз ба?
– Іштей атыс
қанша, сырттай айтысайық, түбі бір тірелетін тұйық бұл.
– Т
үкке түсінсем бұйырмасын. Осыншалық жазғыратындай жазығым
не?
– И
ә, иә, осы жазықсыздығың мені жындандыратын. Үнтүнсіз,
айда
ғаныма жүріп, айтқаныма көнетін жуастық әйелдің қадірін
кетіретін, 
қасиетін жоятын.
К
үйеуінің осыншалық күйгелектеніп, сөз боратқанын алғаш
к
өргеніне әрі таңдана, әрі тосырқай толқыған айна «мен де ағыл-
тегіл а
ғызайын» деп ойлады да, ғадетінде жоқ мінезді мініс аты қыла
алмай 
қиналды. Тіпті күйеуінің ызғар шашқан жүзінен сескеніп,
ұрып жіберсе қайтемін деген қауіп жеңді. Өмір бақида денесіне таяқ

тиіп к
өрмеген ол осынау ер азамат атаулының жұдырығын
керексінгендей ме... еркекті
ң айбыны! Еркектің қамшысы! Еркектің
қоқиланып күш көрсете сөйлер менмендігі, тәкаппар да таңғажайып
ашуы емес пе шы
ғыс әйелінің көксері. айнаның бойын кекті
долылы
қтан, қарсы шабар бетпақтықтан гөрі көңіл сабасын толғап
пісер 
әуестік биледі. Ішінен тағы да ұрса түссе екен, ұрам деп
ұмтылса екен деп тіледі де. Ежірейе әкіреңдеген Ерік сөзін:
– Шіркін-ай, тал бойы
ңа біткен осыншалық сұлулықты сұп-суық
мінезі
ңмен қор қылдың-ау... ажарың бар, ашуың жоқ. Сондықтан да
бір-бірімізден жеріп барамыз.
– Осы
ған кім кінәлі? – деді самауырға шоқ салып тұрған айна. – Осы
ма
ған тағылған кінәнің барлығын өзіңе қайырсам қайтесің... Осы
менен к
үткен мінез-құлықты, қылықты, сенен күтіп қөксемейді деп
ойлайсы
ң ба? – Енді Ерік тосырқап қалды:
– со
ңғы кезде – деді айна, − мейлінше жайбарақат қалыпта, – сенің де
бір н
әрсеге басың қатып, сенделіп жүргеніңді сезбейді дейсің бе?
мені
ң сұлулығымды сусындап тауысқандай, тіпті бұл өмірде бар-
жо
ғыммен де санаспай сансырайсың, өз-өзіңнен сандалып
шаршайсы
ң, өз-өзіңнен өзегің жанып өкпелейсің. Неге? Өтірік
с
өйлесек те, өтірік өмір сүруге болмайды ғой.
«Сыйлар
ға тілің жоқ болса да, сипарға қолың жоқ па?» − деп, апам
айтып отырушы еді...
– Ой, 
өзің шешен екенсің ғой. айта түс. Сырың жаңа ғана ашылып
келеді...
– Айта т
үс деп айтақтамай-ақ қой, аламойнақ емеспін. Шырынымды
сорып тауыс
қан екенсің, қиналма деп қинама, апарып таста ауылға.
– Міне-міне, б
әрекелді, осындай екенсің ғой...
– И
ә, осындаймын. Тоғайдағы торғайда да ашу бар.
– Т
үсі-нек-те-е болды, − деді Ерік әйелінің қолындағы шымшуырды
алып, самауыр
ға шоқ салмақ ниетпен.
– Жа
ғымсымай-ақ қой, оттығы онсыз да аузы-мұрнынан шығып тұр.
Екеу арасында
ғы айтыс созалаңдап барып, жарасымды әзілге ойыса
баста
ған. расында да, тоң-торыс күйдің тоңы жібігендей, жүздеріне
жылу ж
үгіріп, бітеу жараның аузы ашылғандай болып еді.
– 
Әй, айна, несін жасырайын, мен ғашықпын, − деді Ерік әдетінше
шашынан сипап.

−Та
ғы да ма?
– «Та
ғы да масы» қалай?
– Осыдан он жыл б
ұрын маған осылай деп едің.
– мен ойлаймын: 
ғашықтықта тұрлау жоқ, шек жоқ, сондықтан да
м
әңгілік...
– Б
ұрын-соңды естімеген пәлсапа екен. Қашаннан бері?
– 
Үшінші жыл...
– 
ғашығыңның қайда екенін білуге бола ма?
– 
Өзеннің ар жағында.
– Ой, суайтым-ай, − деп, Ерікті
ң кең жауырынынан алақанымен
салып 
қалған айна сыңғырлай күліп, екі иінінен дем алған жез
самаурынды дедектете ж
өнелді.
– Шын айтамын, − деп ай
ғайлады Ерік. Осы кезде қойма-үйден:
«Д
үние, қудым сені он жасымнан» деп бақырған Таған әлі де тірі
екенін тар
ғыл даусымен дәлелдеді.
И
ә, Таған маскүнем тірі еді. Тірі ғана емес, бүгін әбден ұйқысы
қанып, сергек тұрды. Түні бойы мазасын алатын машақат түс, көзі
ж
ұмылса болды, пышағын тамағына тақап, тісі ақсиып, сілекейін
ш
ұбыртып сақ-сақ күлер құбыжық, шеті мен шегі жоқ жапан түз,
жалпа
қ далада аузынан үскірік шашып қуатын жеті басты айдаһар да,
б
ұл жанталасқан сайын, суырып тартар ұйық батпақ та, айран болып
а
ққан миын талап жейтін мың-миллион құрт-құмырсқа да, зеңгір
аспанны
ң шырқау биігіне көтеріп ұшып, тастап жіберер самұрық құс
та, шегінген сайын мінбелеп, 
өкшелеп қуар сансыз көп машина мен
м
үйізі қарағайдай ала өгіз де − бәрі-бәрі бұрынғыдай қаратерге
т
үсіріп қинамай байыздаған. Жайлауға шыққалы өз болмысындағы
өзгерісті ептеп байқап, мұның жөнін неге жорырын білмеді. аш
қарынға тартып жібергенде, есіріп, шыға келер қайран көңіл бүгінде
ж
өпшеңкіге бой алдырмай, қарсылық білдіре бастаған. Бәлкім, күні
бойы 
қимылдаған соң, ащы термен ащы ішімдік те шығып кете ме,
әлде әсер етіп жүрген таудың салқын да саумалдай ауасы ма. Қалай
бол
ғанда да Тағанда түлеу бар.
Ескі 
әдетімен әндетіп тұрды да, керіле есінеп тысқа шықты. Күн
ар
қан бойы көтеріліп қалған. Ерік жылқыларды қайырып, құлын
ұстап жүр екен, бұған назар аудара қоймаған. Сыра сұрағысы келіп
т
ұрды да «қой, беті-қолымды жуып алайын» деп өзенге беттеді.

К
өптен бері жаңбыр болмай, су мөлдірленіп қалған. Соның өзінде де
м
ұзтаудан бастау алар Қатын суы қылаңданып ағатын. «Суға түссем
қайтеді?» деп ойлады, ежелгі еріншектік жібермеді. Беті-қолын шала-
шарпы шайды да, кері оралды. а
ққулық биенің ақбөрте құлыны
ұстатпай әуре ғып жүр екен. Таған бір жағынан жасқап көмектесті.
– Бір 
үйге екі биенің сүті де жетпей ме, үшеуін бірдей неге
сауасы
ңдар? − деп сұрады.
– А
ққулықты желіге үйрету керек.
– Мені
ң білуімше, құлыны бар жылқыны қулық демеуші еді.
– П
әлесін қарай гөр, мал таниды-ей, былтыр құлын тастап кеткен
со
ң, солай атап кеткеміз, − деді Ерік кекесін араластыра:
– Т
үсінде қызыр аян берді ме, сыра сұрамай неғып шыдап тұрсың?
– 
Өзің бергенше, ішпеуге бекіндім.
– м
ұның – дүниені дүр сілкіндірер жаңалық. айна есіктен басын
қылтитып шайға шақырды.
– Б
үгін не істейміз, пішен үйіліп бітті ғой, − деді Ерікке ерген Таған.
– Сендерге демалыс жариялаймын, ал мен а
ң қараймын.
– Ерте кетсе
ң қайтеді, ішім пысады ғой.
– Сені
ң иісіңді сезген мұқым алтайдың аңы ауып кетер. Сыраны
той
ғаныңша іш те, сылқиып ұйықта. Қолың қышып бара жатса, анау
кеспелтек а
ғаштарды жарып, саржан сал... Бүгін мен сені танымай
т
ұрмын-ей...
Дастар
қан басында төрт көздері түгел жиналған соң, Нүрке кемпір
ала
қанын жайып, ерні жыбырлап бата жасады.
«Бисмилла» деп, 
қара ала кеседегі қаймақ жүзген құла шайдан
ұрттаған соң ғана, қалған үшеуі асжаулықтағы дәмге қол салған.
Т
үннен қалған етті жылытпалап қойған екен, буы бұрқырап, сорпасы
кілкілдеп т
ұр. Күндегіден гөрі бүгінгі ертеңгілік шай көңілді ішілді.
Әрқайсысы «ішімдегіні тап» деп томсыраймай, әр нәрсенің басын бір
шалып 
әңгімеге араласты. Қабағынан қар жауып, әр сөзі сатулы
болып отырар Ерік те еріккендей, тома
ға-тұйық мінезінің шарбағын
сындырып ал
қалы топ, алқа-қотан әңгімеге қосылғандай еді. Бүгінгі
дастар
қанның шырайын кіргізген, әркімге бір қалжың айтып, айызы
қана рақаттана күлген-ді. Нүрке кемпірдің де жүзі жайдары,
кимешегіні
ң жақтауын сырып қойып, балаларының жарасты
қалжың, жадыраңқы сұхбатына араласып қояды. айнаның екі бетінің

ұшына қан ойнап шыққан, әдейі бояса, дәл осындай жарасымдылық
таппас еді. К
үлгенде оймақтана қалар бетіндегі шұңқыры да,
м
өлдіреген бота көзі де, ұзын мойын, бүлкілдеген аппақ тамағы да −
б
әр-бәрі жаңаша сипат, соны сұлулықпен маңайына нұр шашады.
Отыздан ас
қан жасында өңіне қылаудай қырбаң түсірмей,
та
ңғажайып әдемі күйінде сақталып қалуы
– м
әңгі мәңгіріп жүрер Тағанды да тамсандырған-ды. Әсіресе, қолы
майысып шай 
құйылған кесені ұсынғанда, ұйқыдан шошып
оян
ғандай сәл-пәл дір етіп, іркіліп қаларын Ерік пен Нүрке
кемпірден жас
қана жасыратын. Ішкі әлеміне де ошақтан ыршып
т
үскен шоқ секілді осынау секемшіл, бірақ... Жаныңды жарылқар
сезімінен 
өзі сескеніп, айна жаққа қарамауға бар күшін салып бақты.
міне, кезекті та
ғы да келіншектің қолынан алуға тура келді. амалсыз
қарады. Ұрлығының үстінен шыға келетіндей, тынысы тарыла,
әншейінде қозғалақтап тыным таппайтын саусақтары
б
ұрынғысынан ары қалтылдады ай... Кеседегі шай шайқалып, төгіліп
кете жаздады. Осы бір ы
ңғайсыздықтан құтқарғысы келді ме, Нюра
Федоровна:
– 
Қалқам, қолың қашаннан бері дірілдейді? − деп сұрады.
– Ішкеннен бері, 
әсіресе похмель жасамаған күні тыным таппайды.
– Одан 
құтылудың жолы бар,− деді кемпір.
– 
Қалайша?
– Ішпеу керек.
– Ой, апа-ай, − деді Та
ған аузын тістеп алатындай нанды талмап зорға
жеп отырып. − Оны 
өзім де білемін ғой. маған қалай ішпеуге
болатынын 
үйретсеңіз.
– Ол да 
қиын шаруа емес, шырағым.
– О
ңай емес, шешей, оңай емес, бір жыл емделіп жазыла алмағанмын.
Елге орал
ған соң, табаны күректей екі ай шыдадым. Содан соң қайта
қосылдым үйіріме. Бұл дертке ұшырамаңыз, бір рет ауырсаңыз, өмір
бойы тас кенедей жабысып айырылмайды.
– 
Үзілді-кесілді қойып кеткендер бар ғой, − деді айна. − Біздің ауылда
бір 
әйел салынып қатты ішті. мас күйінде баласын емізіп отырғанда,
үстіне ұйықтап қалып, тұншықтырып өлтірді. Сол соққыдан кейін
қайтып татпай кетті.

– 
Өз баласын өзі өлтіріп алған соң, қойғанынан не пайда, – деді Ерік.
− Ондай 
әйелдің өзін тұншықтырып өлтіріп тастау керек. Құдай
біледі, сол 
қатынның өзге балалары бар болса, түгел жарымжан
шы
ғар.
– рас, − деп к
үйеуінің сөзін құптады айна. – Толғақ қысқанда, арақ
ішіп алып босан
ған кезі де болған. Байғұс күйеуі сиырға дейін өзі
сауып, б
үкіл үй шаруасын өзі істейтін.
– 
Өйтіп бала тапқанша...
– Осы 
әңгімені қойсақ қайтеді, − деп Таған жолдасының сөзін бөлді.
− 
Өңешім жыбырлай бастады. Тиесілі бір саптыаяқ сырамды ішіп,
отын жару
ға кіріссем деп едім.
Ерік орнынан 
үнсіз тұрды да, нан пештің іргесінде жабулы тұрған
а
ғаш күбідегі ашуы жеткен сырадан құйып әкеліп берді. Әлгінде
ғана моп-момақан болып кәперсіз отырған Таған көзі жайнаңдап бас
салып, сыл
қита жұтып ыдысты басына бір-ақ көтерді.
– У
һ, рақатын-ай, сені жамандаған адамның аузы қисайсын, – деп
дала
ға шығып кетті.
– Кісі болудан 
қалған. Бекер тәрбиелейсіз, − деді шешесіне.
– 
Ұлым! −деді Нүрке Еріктің сөзін жақтырмаған сыңайда. − Сен
өйтіп арыстай азаматтың обалына қалма, білдің бе... Сенің бұл
қылығың жөн емес.
– 
Үйбай-ау, тәте-ау, мен бе екен оны маскүнем қылған. Өзінің
осалды
ғы, иттігі. Бәлкім, тұқымынан солай шығар. Бар жазығым
аштан 
өлгелі жатқан жерінен жинап-теріп алғаным ба?
– Сен оны
ң тұқымына тиіспе. Оның асыл текті сойынан көрген
жа
қсылықты бұл дүниеде қайтару екеуміздің де қолымыздан
келмейді. мені
ң бүйтіп тірі отырғаным, сенің бүйтіп жер басып
тайра
ңдап жүргенің – Тағанның шешесінің арқасы, білдің бе?
– Ес білгеннен бері тірі жан
ға қарыз емес екенімді, бір адамнан бір
сом 
қарыз алмағанымды, өзімді өзім асырап жеткізгенімді ғана
білемін. ал одан б
ұрынғысының өтеуін өзіңізге тапсырдым, − деген
Ерікті
ң тік сөзі айнаның қасын дір еткізді.
– Енді 
ғана шүйіркелесіп шай іштік пе, ішпедік пе деп отырғанда...
– 
Өй, қойыңдаршы, мұқым сәбет медицинасы мен милициясы жөнге
сала алма
ған ақымақты қорғаштамай. Көзіне көк шыбын үймелетіп,
екі 
өкпесін тепкілеп жұмысқа салсаң ғана сандырағын қояды, − деп

дала
ға ата жөнелген ұлының соңынан жүзі сынық күйде қарап
қалған анасы:
– Та
ғаннан қай жерім артық деп ойлайды екен, − деп күрсінді.
– Апа-ау, апа. Та
ғанның шешесі жайлы айтып беріңізші. − Келінінің
б
ұл сөзі татулыққа, отбасының берекесіне икемдегені екенін ұққан
қария суық жанар, сұсты жүзіне жылу жүгіртті. Шамды шыр
айнал
ған көбелектей ұшып-қонып тыным таппай жүрген келіннің
жазы
ғы не? Жазығы – түзге отырғызып, моншаға түсіріп, дәретін
алдырып, асты-
үстін тазалап, «апалап» жүргені ме?
– Сада
ғаң кетейін, келінжан-ай, сен болмасаң, бір сабақ жіп
жалынбай ма. К
өзімнің қуанышы, көңілімнің жұбанышы өзіңсің.
Жал
ғыз ұлға теріс батамды бермеймін, бірақ, бірақ... осындай
қаттылығы қинайды мені. Таған жазғанның, атаанасы жайлы
әңгімені өзіміз бір оңаша отырғаңда айтып беремін. ал қазір анау
ұлдың қасына бар, долданып жүріп долы өзенге секіріп кетпесін, −
деп жанарын шыла
ған жасты бет орамалымен сүртіп тастады.
−апатайым-ау, б
үйтіп боларға да, болмасқа да босамаушы едіңіз ғой.
Ерік бізден асып 
қайда барар дейсіз. Өзі соңғы кезде бір түрлі боп
ж
үр. Әлгі вертолетші де кешікті. Сол келгенде, мәз-мейрам, қанбазар
болып 
қалушы еді.
айна дала
ға шыққанда, Ерік мылтығының ұңғысын тазалап,
қапшығын арқасына таңып, жол қамына қамданып тұр еді. Оғы жоқ
мылты
қтың дүмін кеудесіне тіреп, арғы жағалауды көздеп көрді.
Әйелі ептеп басып келіп иығына қол салғанда, сол қарауылға
қадалған қалпын өзгерткен жоқ.
– Омарта
ға екі қонжығын ерткен аю келді, − деді айна.
– 
Қашан?! − деп жалт қарағанда, оқыс қимылдан шошына шегінген
келіншек: − алды
ңғы күні түнде, − деді көзі жаудырап.
– Ендеше, ол 
ұзаған жоқ, осы маңайды төңіректеп жүр.
Іздеп табу керек.
– Оны 
қайтесің?
– Прохор 
үш жылдан бері аюдың терісін баласының терісімен қоса
тауып бер деп, 
қолқалап жүр емес пе. Бір нәрсеге көңілі ауса, қырық
жыл 
қыр соңынан қалмайды.
– Обал 
ғой, терінің қалаға қажеті қанша?

– С
әндік үшін. Екі креслоның басына екі қонжықтың терісін жауып,
журнальный столикті
ң алдына енесінің терісін жайып тасталық
делік... К
өз алдыңа елестетші, әдемі емес пе?.. Кейін қалаға көшіп,
үй сатып алсақ, өзімізге де керек.
– 
Құрысын ондай сәндігі. менің тілімді алсаң, ата көрме аюды.
– Е
ң әуелі атқыза ма деп сұрасаңшы... Жә, жолымды бөгеме,
аттанамын. Егер Та
ғанның таңдайы тақылдай бастаса, бір саптыаяқ
сыра ж
ұтқыза сал. Көзіңнен таса кетпесін, өртеп жүрер...
К
өкбестіге сарт етіп мінді де, тақымын қысып тебініп еді, иесінің әр
қимылына сыралғы болып қалған құр ат тайпала жөнелген. Қаққан
қазықтай тіп-тік болып, ат үстінде қаздиып отырған күйеуінің
ертегіні
ң батырындай болат мүсініне қарап, сүйсінген айна аспаннан
а
ғып түскен бөтен бір асыл азаматқа қызыққандай, жанары жанып
ұзатып салды. Тихойдыомыраулай кешіп, арғы жағаға өтіп, орманға
сі
ңіп көзден тасаланғанда ғана, қимай күрсініп кері оралды. Білегіне
шелек іліп бие сауу
ға беттегенде, үй сыртындағы отын жаппаның,
алдында 
әлденені күбірлеп, ағаш жарып тұрған Тағанды көрді.
моторлы щербекпен кеспедектей турал
ған қарағайды балтамен қақ-
қақ айырады. Қаруы қайтпаған әрі орман арасында өскендіктенау,
отын жаруды
ң айла-тәсіліне төселген ыңғай танытады. Жарылған
жа
ңқаларды жаппаның ішіне бақшалап жинап, тәлтіректеп жүрсе де,
шаруасынан шала
ғайлық жібермейтін ісіне құнтты көрінеді. «Не
айтып ж
үр екен, − деп ойлады айна.
– 
Өзімен сөйлесіп, әңгімесін тыңдаса... Қайдан көрдім? Жүзі күн
өткен сайын жылы ұшырап барады». «Қайдан көрдім?» деген сауал
тіпті тіміскілеп со
ңынан қалмай-ақ қойды. Бие сауып отырғанда да,
саумалды саба
ға құйып шыққанда да − осы бір қандауырдай
қадалған ойдан арыла алмады.
«
Қайдан көрдім?»
К
үн сәске болғанда, ақ тер, қара тер болып быршып терлеп, бет-
аузын жылымшы су бас
қан Таған балтаны лақтырып жіберді де:
«ш
өлдедім!» − деп, аю талағандай қорқынышты үнмен айғайды
салды дерсі
ң. Оның оспадар даусын төсек үстінде шегеленген кемпір
де естіді. мынау жылдар бойы тынышты
қ ұйыған ағашты аңғарда
ал
ғаш естілген айғай «жау шаптыдан» кем соқпап еді. Дүбірлі ел,
думанды жерден жеріп, осынау сы
ңсыған жыныс орманның

арасы
ңдағы алақандай ғана алаңқайға қашып тығылған ендігі
мома
қан өмірлері кісікиіктендіріп тастаған ба, немене, шошына
еле
ңдетіп, тіпті сол оқтай атылған оқыс айғайдың қайталануын
к
үткендей ме?.. Тәңірім-ау, адам дегеннің айдалада адасқан қаздай
болып жаны жабыр
қап жүдеп жүргенде осындай есіріктеу айғайды
са
ғынады екен-ау. Тәңірім-ау, айғай да адамның, серігі, бұл
жал
ғанның жарығын жариялар, өзіңнің қара жерді басып, тірі
ж
үргеніңді есіңе салар жаршысы екен-ау...
Сас
қалақтап үйге жүгіріп кірген айна саптыаяқты пеш үстіндегі сыра
ашыт
қан ағаш күбіге ала ұмтылып еді, оны кемпір тоқтатты.
– 
Қоя тұр, келінжан, − деді оң қолын жоғары көтеріп. – Келсін де өзі
осында. Ша
қыр.
Екі ортада саптыая
қты ұстап делдиіп тұрып қалған айна енесінің
үнінен зіл байқады. Бұл шақта алты айрығынан тер саулаған
Та
ғанның өзі де өз көлеңкесіне өзі сүрінгендей, қалбалақтап жетіп
қалып еді. Іші бос ыдыс ұстаған айнаға:
– Немене, к
үйеуінің визасынсыз сыра бермеуші ме едің? Табан ет,
ма
ңдай терімнің ақысы емес пе... Есікте жүрген құлдың да бір аяқ
асты
қ құны бар емес пе,− деп шаптыға ежірейді.
– Сен, шыра
ғым, өйтіп келініме кесірлігіңді көрсетпе. Ондай оспадар
с
өз, ожар қылыққа үйренбеген. Сен біздің емес, құлқыныңның
құлысың, білдің бе. алтайдың асқарына аяққолыңды матап әкелген
әміршің жоқ шығар. Келген екенсің, келімсек болмай жөніңе көш.
Енді б
ұдан былай сыраны тек менің рұқсатыммен ішесің. Көнсең
осы, к
өнбесең көшке берген тайыңды жетеле де, есің барда еліңді
тап. − Нюра Фадеевнаны
ң дәл мұндайлық сілкініп, зеки сөйлегенін
к
өрмеген келіні де арбалағандай абдырап қалды. Саптыаяқты пештің
т
өбесіне тастай салды да, біреу иығынан басып қалғандай сылқ етіп
отыра кетті. Табалдыры
қты басып, не ары жоқ, не бері жоқ сілейіп
т
ұрған Таған самайынан құлаған тер тамшысын сұқ саусағымен
с
үрткілеп, не істерін білмей абдырады. Төсек үстіндегі құс жастыққа
ар
қасын тірей мығым жайғасқан кемпірдің көкпеңбек көзінен ызғар
мен шо
қ сезілді, енді бір сөз қайырса, қарғып тұрып бас салатындай.
– Баспа табалдыры
қты, жаман ырым! Кір үйге! − деп еді, Таған
қаттырақ басса, тақтай сынып кететіндей мысық табандап үйге кірді.
– Отыр сереймей, осы 
үйдің бел ағашы сен төбеңмен тіремесең де

т
үсіп кетпес. Тегің қандай еді, елің қандай еді... сойына сойыл
ж
ұмсаған саудайы неме...
– 
Әй, апа, апатай, − деп қыбыжықтады, − мен сізді әлі сыйлап
отырмын, м
ұндай ауыр сөзді ешкімнен, ешқашанда естіп көрген
жо
қпын.
– Апа-ау, айналайын апам-ау, сырасын беріп 
құтылайықшы. Өңіңіз
б
ұзылып кетті ғой, − деп айна кемпірдің жанына барып қолынан
ұстады. − Сізге ренжуге болмайды.
– М
ұндай сөзді естімегендіктен есіріп жүрсің. Әкенің шапалағы,
ананы
ң алақанын көрмегеннің көргенсіз болары содан.
– Шеше, сіз Ерікке де осылай осып-осып 
ұрсасыз ба? − деп жуаси
с
ұрады Таған.
– Ол сен секілді 
өз ақылын өзі ішіп, көрінгеннің босағасында
итаршылы
қта жүрген жоқ.
– Немене, жуынды-шайынды
ңызға семіріп кетер деп қорқасыз ба...
– Бай
қасаңыз қайтеді, жігітім, − деді айна шыдай алмай ара түсіп.
– Келінжан, араласпа, б
ұл азаматпен арадағы айтыстың басы ғана.
Б
ұл − менің де балам, тек сезбей секіріп жүр. Жарықтық шешесі
аналы
қпен бірге мен де емізгем. ақ сүтімді ақтасын дегенім емес,
кіммен т
әжікелесіп тәйтік кетіп отырғанын білсін дегенім.
Та
ған: «Е, бәсе... дегенмен... ана ақ сүтін сатпас болар...» − деп
б
ұлғалақтай бастап еді, кемпір: «анаңмен айтысайын деп пе едің?»
деген со
ң, сөзінің соңын жөтелге жетелеп жіберді. айна енесінің
тарамыстанып, тамырлары адырайып шы
ғып кеткен қолын сипалап
байыз тапты.
– Егер осы 
үйде қыстағың келсе, қояр шартым бар − деді Нүрке
кемпір, − тек мені
ң ғана тілімді алып, айтқанымды істейсің,
айда
ғаныма жүресің.
– 
Үйбай-ау, шеше-ау, менің бассалым, тойыс, қожайыным − Ерік қой.
Сол кісіні
ң қарамағындамын. Бір басыма екі бастық ауыр тимей ме?
Я
ғни, менің бассалымның бассалы – маған бассал емес...
– Сиыр
құйымшақтатпа, бассал-массалыңды білмеймін, Ерік те менің
балам, с
өзімнен шықпайды. Жастайыңнан жан жолдасың болып
қалған ашқылтымыңды пышақ кескендей тыйып таста деп айта
алмаймын. Ондай ерлік екеумізді
ң де еркімізде емес, бірақ күнде
кешке монша
ға түсесің, жатар алдыңда сыраны аузыңа татып

алмайсы
ң. Бұл − бір. Екінші шартым − ертең, ерте тұрғанда, айна
қайнаған суға бұқтырып, дайындап берген шөпті ішесің. Оның,
неден жасал
ғанын, қандай шөп екенін сұрап әуре болмай-ақ қой,
б
әрібір айтпаймын, ал оның сырын жеті көкжарлы елінде менен
бас
қа тірі жан білмейді. Сол дәріленген сусынды ашқарынға ішкен
со
ң, жүгірген қалпың өзенге барып, шомыласың, алдымен денең
үйренгенше, жеңіл-желпі жуынып бастап.
– 
Үй-бай-ау, шеше-еке-ау, қыстыгүні қайтемін? − деп желкесін
қасыды. Әлпетінде әлі де болса әзіл, Нүркенің ақылына көне де,
сене де 
қоймас мысқыл бар.
– 
Қыста қармен жуынасың. Еңбектің де емдік қасиеті бар, балам, көп
қимылда − арам терің, арам асың шықсын. Құдайау, «Жаман иттің
атын б
өрібасар қояды» дегендей, сыраны да «ас» деппін-ау.
– Суы
қ суға түскенде, суық тиіп ауырсам қайтем. мынау ит өлген
жерге − екі 
қонып салт атпен әрең жетер ұры-түкпірге «Скорый
помыш» келер дейсіз бе?
−Т
әйтәрі, тілің менжағыңасүйенбей. Сұмырайсуішіпауырғаннан
суы
қ тиіп ауырған сауап, шырағым. Оңдай жеңілжелпі түшкіріп-
пыс
қыратын сырқаттың сыры мәлім, бір үшкіргенімнен қалмайды.
Сенбесе
ң сұра айна мен Еріктен. ал енді сен, Таған, айналайын балам,
ерте айырыл
ған атаанаңның аруағын сыйласаң, өлгендерді
өкпелеткің келмесе, орында осыларымды.
– 
Әке-шешемді есіме түсіре бермеңізші, апа, жылаймын...
– 
Әй, қайдам, сен жылауды да ұмытқан шығарсың. адамның көз
жасы − жаныны
ң нөсері, сіркіреп-сіркіреп алса, арты айығады, көңілі
к
өгереді.
– К
өндім, оллаһи, көндім айтқандарыңызға. Дегенмен... бүгінше сол
ережелерді б
ұзуға бола ма, ақырғы рет... ертең ерте бастасам...
– Ту
һ, бұған айтып сөз, ұрып таяқ өтпес, − деп шаршады айна.
– Бер, − деді кемпір, − ішсін атау-кересін. Біра
қ ертеңнен бастап
бас
қаша сайрайсың, ұқтың ба, ұлым!
– 
Ұқтым, апа, ұқтым, − деп, айна ұсынған сыраға қолдары қалтырап
ұмтыла берді.
– 
Қай-те-ей-ін, қарағым, әлі ештеңе ұға қойған жоқсың ау.
«
Қарғайын десем − жалғызым, қарғамайын десем – жалмауызым»
дегенді осылайша ты
ғырыққа тірелгенде айтқан екен-ау.

Сыраны сіміріп ал
ған соң, жеңін әдетінше иіскеп жіберіп, аузын соя
қолымен сүртіп өткен Таған:
– ал, апа, енді 
қарекетке кірісейін, − деді есікке қарай жылыстап.
– Бара 
ғой. − Нюра Фадеевнаның үні жұмсақ шықты, − бара ғой,
балам, кешке монша
ға түсуді ұмытпағайсың.
– Ой, ол тасмонша
ға жуынғанды қойып, түнеп шығайын.
– 
Үлкен борыштан құтылғандай ыржалақтай күліп, тысқа шықты.
Ол кеткен со
ң, енесінің жанында отырған айна:
– Осы кісіні
ң адам қатарына қосыларына күмәнім бар, − деді
т
үңіліп: − «Тұқымың текті еді, әке-шешеңді білуші едім» деп, қайта-
қайта пысықтай бересіз, қайраттансын деп қайрағаныңыз ба, әлде
расында да, мы
қты рудан шығып па еді?
– Рас, келінжан, рас, 
әкесі мен шешесінің өмір тарихын кейін айтып
беремін, ал атасы ма
қажан алтайды жайлаған Қаратайдың елді аузына
қаратқан ақыны еді ғой. Бұларды Дәулеттің ішіндегі Көкі дейді.
ма
қажанның түсінде Қызырассалам «Көген аласың ба, өлең аласың
ба?» деп, аян бергенде,
«
өлең аламын» деп, өлеңдетіп тұрған екен деседі. Қазақ айтты деген
асыл с
өз, жақсы өлең ертеректе көп естілетін, қазір оны білетін
адамдар 
қалмай да барады.
Тіпті 
Қаратайда аузы дуалы ақын, домбыра шертер күйші, шырқап
сал
ған әнші болмағандай тып-типыл, дауыл құлатқан қарағайдай
қабығы шіріп түсіп, молаққа айналғандай ма... ана елдің әні, ана
жерде ту
ған күй деп, радиодан айтып-ақ жатады, сонда деймін-ау,
алтай 
қазақтарының сай-сүйегіңді сырқыратар қоңыр да майда,
сы
ңсып салар мұңлы әні қайда? Кім оның жоқтаушысы?! Жаңағы
ащы су
ға алданып жүрген Таған ба, жоқ болмаса, дүниеқоңыз күй
кешіп ж
үрген өз ұлым Ерік пе? міне, менің көбі кетіп, азы қалған
өмірімде жанымды қинайтын осы жайт, айнам, осы... Ел азарда ер-
азаматы ата
қ қуғыш тақ құмар, қыз-келіншегі дүние қуғыш
ба
ққұмар келеді. ал «бақ дегенің – тойға келген қыз емес пе, байлық
деген – 
қолға ұстаған мұз емес пе, бала – артта қалған із емес пе»
деп, б
ұрынғылар бекер айтпаған. Қырықтан асқанша не үй, не күй
жо
қ Тағаннан не қайыр, не үміт. Кейде мен анау төбедегі тақтайға
жападан-жал
ғыз тесіліп қарап жатып ойлаймын: Тәңірім-ау, ат
т
өбеліндей ауыл тайлы-таяғы қалмай маскүнем болып кеткенде,

ерте
ңгі күні не болады, тоз-тозы шығып тозып таусылмай ма? Не
білген ойлары бар? Ішімдік деген п
әле бұл елге қашан дерт болып
жабысты? 
Қашан? Кейде ойлаймын, осы жұрт атау-кересінішіп
ж
үрген жоқ па деп. ал атау-керені – өлер алдында, ақтық демі
таусыл
ғанда ғана ұрттайтын.
– Мен білмеуші едім, − деді к
үрсіне тіл қатқан айна.
– Нені? − деді енесі с
өзін бөлгенге елеңдей сұрап.
– Атау-кере деген с
өздің төркінін.
– Алда-жалда ар
ғы дүниеге аттанар болсам, маған да ішкізесің.
– 
Қойыңызшы, апа, қайдағыны айтады екенсіз. Өздігіңізден жүре
алма
ғаныңыз болмаса, денсаулығыңыз мықты ғой. ауырсынып
отыр
ғандай, күн құрғатпай жиналасыз...
– Т
өрімнен көрім жуық екенін несіне жасырайын. Өмірдің қадірін
білу 
үшін, өлімді де ойла деген. мың жасайтын адам бар ма.Қорқыт
та ажалдан 
қашып құтыла алмаған. лұқпанһәкім де ажалдан айласын
асыра алма
ған...
Кимешек-шылауыш киіп аппа
қ шатырдың астында отырғандай
аналы
қ мол мейірім төккен Нюра Фадеевнаның әр сөз, әр
қимылынан кіршіксіз тазалықпен қатар, кісіні арбап алар кірпияздық,
кісіні баурап алар бауырмалды
қ, тек абзал бәйбішелерге ғана жарасар
жайса
ң мінез, саумал сабыр, самалдай байсалдылықты аңғарасың.
Ұзынша біткен ақ жүзі ренжіген сәттерінде сәл сұрланатын да, ал
к
өңілі хош, жаны жадыраңқы мезетте жүзі шырайланып, маңдайына
шуа
қ таратып, шешіле сөйлеп шешен болып кетер еді. Көбінесе үнсіз,
бір н
үктеге қадала қарап отыратын Нүрке кемпір жалғыздықтың
аралына адасып 
қалған қаздай үнсіздіктің торынан шыққысы,
қанатын қомдап, қаңқылдай ұшқысы келер еді. Сырттай бақылаған
пендеге: б
әрі бар, бәрі жеткілікті, құдайдан жалғыз ұлының тілеуін
тілеп отыра берер к
өшелі де көсем жасқа келді; өмірінің, барлық
ысты
қ-суығы соңында қалды, алдан күтер ештеңесі жоқ алланың
«аманатын» орындау 
ғана. Ол әсте де қара басының мұң-мұқтажын
емес, 
қаймана халық, қайран елінің ертеңін ойлап амалсызданатын.
Қартайған адамның талайына тән: баяғысын көксеп гөй-гөйлеу ме
б
ұл; әлде әлемнің барған сайын апшысы қуырылып, байсын жер
байсалдылы
ғынан айырылып, астаң-кестең күйге түсуі тыныштығын
б
ұзды ма екен, қалай десек те, төр жайлауда төсек үстінде, мамық

жасты
қтың бірін артына, бірін шынтағына тіреп, не ішем, не кием
десе де 
құзыры жүріп тұрған Нүрке кемпір мінезінде шатынау,
тірлігінде ала
ң бар. Әсіресе, анау маскүнем жігіт келгеннен бері
желсіз к
үнгі айна көлдей жаймашуақ мамырлаған өміріне өзгеріс
кірді, жылжы
ған жылдар, күркіреген күндер тасасында қалған
ғұмырнамасы қайта жаңғырығып, жап-жаңа қалпында көз алдына
келе берді.
– Неге екенін бір алланы
ң өзі біледі, соңғы кезде аруақтар түсіме көп
кіріп ж
үр, − деді аз-кем тыныштықтың тығынын қайта ағытып. −
Жары
қтық қайын атам құранын алдына өңгеріп, мұзтаудан құлдап
келе жатыр екен деймін. алдынан шы
ғып, қолтығынан демеп аттан
т
үсіремін... маңдайымнан иіскеп: «сусын бар ма, келінжан» дейді. мен
қымыз ұсынып едім: «бал сыраң болушы еді ғой» дегені қымызды
місе т
ұтпай. меккеге барып, қажы атанып қайтқан молда атамның
сыра с
ұрағаны мені қайран қалдырды. Өз ойымнан өзім шошып
ояндым... И
ә, жатқан жерің жаннат, қараңғы көрің жарық болғыр
атамны
ң, көзі тірісінде бұл ауыл арақ дегенді аузына алмаушы еді.
Қазіргі аңқау елдің араққа құмар молдалары сілекейі шұбырып, мас
болып отырып 
құран оқитынды шығарды. Өтірікті судай сапырып,
зуылдат
қан ондай арамзаның бетіне түкіріп жібергенім әлі есімде.
– Сіз де 
құран оқи аласыз ба? − деп әуестенді келіні.
– 
Әрине. Әйел заты құранды күбірлеп, ішінен оқиды, ал мен
дауыстап о
қушы едім. атам жарықтық «егер еркек молда жоқ болса,
о
қи бер» деп рұқсатын берген. Содан бері үйреніп кетсем керек.
– Намазды 
үндемей оқисыз ғой.
– 
Әй, аңқауым-ай, адалым-ай, енді осы жалғыз үйді басыма көтеріп
«
Құл-қу аллалап» отырсам, «апам құтырған екен» демейсіңдер ме.
Сенен с
ұрарым, − деді кемпір айнаның қолынан сүйіп. − анау
Та
ғанға қамқор бол. Көп ашуландыра бермеңдер. Қиялданған сайын
қышқылтымға ұмтылар. Кісі қарадан қарап жүріп ішімдікке құмар
болмайды. маск
үнемдікке итермелеген бір себеп бар. атасы мақажан
қандай қуғынсүргін көрсе де мойымай, ел мен жердің шырқын
б
ұзған Ісләмнәшінге:
Ар
қаға біткен қайыңды,
Білемін 
қалмақ жайыңды,

Жолаушы
ға беруші ек,
Тал
қан менен шайыңды.
Обада жатып 
өлуші ең,
К
өлденең тістеп найыңды,
Қазаққа кеп байып алған соң,
Ұмыттың ғой құдайыңды, −
деп, ежетекірекке алып еді-ау. 
Қайран, от ауызды, орақ тілді мақа-ай,
сен де к
үндей күркіреп, жаңбырдай сіркіреп өте шықтың мынау
жал
ғаннан; ұрпағың болса − анау, мәшина секілді − сыра құймасаң,
от алмай жатып алатын. Жайлауы
ңнан сән, ұрымыңнан мән кете ме
деп 
қорқамын.
– Ж
ұрттың бәрі олай емес қой, апа. Ерік екеуміз аузымызға татып
алмаймыз.
– Оны
ң да рас. Бірақ ішпегеннің бәрі тағы да ақылды, ішкеннің бәрі
а
қымақ емесін де білемін. менің білмейтінім − мақажанның жүрегі,
алты алашты аузына 
қаратқан көріпкел өлеңі қайда? Кім тонап
ал
ған? Неге жазбаймыз? менің ұлымда адамға керекті асыл қасиеттің
б
әрі бар, тек өлеңі жоқ. Өзінікін былай қоялық, тіпті өзгенікінің бір
ауыз жырын білмейді, тіпті м
ұрнынан болса да ыңылдап ән айтқанын
естімей 
өлетін болдым.
– 
Әншіміз табылды ғой, апа, бір тауға бір әнші жетер.
– Сен немене, к
үйеуіңді жамандағаныма ренжіп қалдың ба, келінжан,
– Н
үркенің бетіне күлкі үйірілді.
– Сізге ренжуге бола ма? − Екеуі жа
ңа табысқандай құшақтасып,
біріні
ң бетінен бірі сүйді.
– Айналайын, шошып оян
ғанда, қуанып уанатын жансерігім менің.
– Ойбу, биені
ң сауымы өтіп кеткен-ау, − деп, қабырғадағы таңдайы
та
қылдап, тілі салақтаған сағатқа қараған айна жаулығын түзеп
асы
ғыс шыға жөнелді. мейірлене мекіренген енесі біразға дейін
«бергені
ңе шүкір» деп, тәңірді жарылқап, сүйсіне күбірлеген. Тал
т
үске көтерілген күн ағаш үйдің терезесінен сығалап, ептеп сыздау
тартып, 
қоңыр көлеңкеленіп тұрар бөлмелерге жып-жылы сәулесін
құйды. айдың аты, күннің сәтінен календарьсыз жаңылмайтын Нюра
Фадеевна б
үгін жексенбі екенін білетін. Тура қарсы алдындағы есік
жа
қ қабырғадағы көгендеулі тұрған календарь бір жұмадан бері

жыртылмай т
ұрғанын көрді. «Ұмытып кеткен ғой». адамның өмірін
бір жапыра
қ қағазға тізіп, күн-күн сайын айырып, лақтырып тастап
отырар тірлікті
ң тұрлаусыздығы мен баяны жоқ өтпелілігіне
өкпеледің не, өкпелемедің не – ешқандай күш тоқтата алмайтын
сал
қар көш секілді, жасы жетіп қартайғандарды, ауру-сырқауларды
со
ңына қалдырып, түсіп қалған буыншақ-түйіншек жүктеріне де
қайырылмай, алладан сұрасаң да аялдамай ертеңіне – мүлдем белгісіз
т
ұманды сонарына соза тартып аттана береді. Осынау уақыт, замана
атты 
ұлы көштің шаңын жұтып, жұртта қалғандар қаншама,
сауса
қпен санап тауыса алмайсың, біреуді құдай қаңғыртады, енді
біреулер 
құдай бұйрығына көнбей өзі қаңғырады демекші,
зымыра
ған заманның зым-зия жоғалтқаны немесе өздігінен ізім-
қайым жоғалғаны қаншама. Ел шыдағанға бел шыдамай,
қиралаңдап қалса, оған кім кінәлі?! Тіпті осы кінәлілерді іздеп
табудан 
қиын не бар? Кейде, «мүмкін, өз әке-шешемнің, тым ерте
кеткен Та
ғанның әкесі мен шешенің жасын маған жиып берген
шы
ғар. Әйтпесе жетпістің жетісіне келердей алла тағалаға не өткізіп
қойыппын» деп ойлайтын. Осы ой арадай анталаса болды, ұлы көшке
ілесе алмай, жол ортада топыра
қ қауып қалып қойған құрбы-
құрдастары мұңая қарап:
«
Әй, қақпас, жалғыз ұлыңды алдыңа салып жүрме?» деп,
кін
әлайтындай, табалайтындай... мұның жазығы не? Жазығы көп
жаса
ғаны ма? «Жалғыз ұл» демекші, Нүрке кемпір өмірінде екі-үш
құрсақ көтерді. Шетінеді, түсік тастады. Шетінеткен сол кездегі
қилы-қилы заман, түсік тастатқан – ауыр жүмыс, зіл-батпан тағдыр.
Ерікті
ң құйрық-жалсыз қалғаны да содан. Құдай оны да көргендей,
бауырына бала бітірмеді. «
Құдайдың бөліп берері жоқ, біреуден
біреуге алып береді» деген с
өз, тегі, рас па. анау ойдағы ауылда он
баласы бар, біра
қ асырай алмай көпсініп, «өңкей боқташақ» деп,
қарғап-сілеп жүргендер қаншама. Құдай төбелерінен ұрсын, бір
қозы туса, бір түп жусан шықпай ма? асырай алмаса, өкіметтің
құшағы кең емес пе. Балаларын ашаршылық жылы да аман алып
қалып қалды емес пе бұл ел».
Ашаршылы
қ демекші... Нюра Фадеевнаның сол бір зауал кезең
туралы айтары к
өп, тіпті ендігі қалған өмірінде аманаттап тауыса
алмас 
ұзақ сонар, есіне түссе, қазір де ұйқысынан шошып оянар

қасіретті хал, қайғылы оқиға; қаймана қазақты оңдырмастай етіп
отап т
үскен лағнетті жыл; ашкөз адамдарды аздырып-тоздырған, мал
мен жаннан сипа
ңдай болып айырылған ақсүйек жұт, азамат малсыз,
ар
ғымақ жалсыз қалған қанқұйлы мезгілдің сор сорғалаған
құрығы өзінің де басына тиіп еді-ау, анталаған жау, антұрған ұры-
қарысы, ерегескен дұшпаны жоқ халықтың бостандыққа, теңдікке
қолы енді ғана жетіп, жетісеміз деп отырған шағында шаңырағы
ортасына т
үсіп, өрт шалған ормандай қара күйік болып қалуы −
қандай ғана қасиетсіздің қарғысы еді; қандай ғана қанды қолдың
ойлап тап
қан жәдігөйлігі, ар-ұят пен адамшылықтан безген
имансызды
ғы еді; бостандық келді» деп, жұмақ орнағандай
дала
қтаған қазақты аспаннан жай түскендей естанды күйге душар
еткен не? Ботадай боздат
қан, қайыршыдай қаңғыртып жіберген кім?
Жаназасыз, к
өмусіз, құнсыз қырылып қалған ауылдастарымның
обал-сауабы кімде? Енді 
ғана «аталап, апалап» тәй-тәй басқан
т
ұңғыш қызымның аузы аққа жарымай, әбден шандырланып бос
торсы
қтай болып қалған сүтсіз емшегіңді тырмалап, көзалдымда
к
өгеріп-сазарыпжантәсілімін бергенін қалай ұмытайын өзімнің де
аузымнан 
қара су ағып, аш иттей бұралып, ыңырсып жатқан жерімде,
осы Та
ғанның шешесі аналық емес пе еді, басымнан сүйеп нәр
сыздыр
ған; үйіне апарып бағып-кағып, жалғыз дәнді өзі жемей
ұсынған, апалы-сіңлідей жанымыз жарасып кетіп еді-ау...
И
ә, Нюра Фадеевна мен аналық апалы-сіңлілердей болып, ең бір
ауыр да азапты жылдарды бірге 
өткізді. «Достық қиындықта
сыналады» деген с
өзді жиі айтқанмен, осы құдіретті ұғымның
қадірін бұлардан артық ешкім білмейді, бұлардан артық туысқанды
әлемді әлденеше адақтасаң да таба алмас едің. Осы өр Қаратайдың
үйіріп қайырып, үрлеп ішіп отырған біренсаран байын тәркілеп,
т
әртіпке сала бастағанда, конфискацияның тізіміне Нүркенің күйеуі
Қандауыр да іліккен. Өздерінің күнделікті ішіп-жемінен аспайтын
орташа 
ғана шаруасы бар, сол орташа шаруасын ешқашан да шашау
шы
ғарып көрмеген үйелменнің басына да қара бұлт торлап тықыр
таян
ған. Әкесі Фадеймен талай дәмдес болып, арқаларынан қағысып
«тамыр» деп, тамашасынан 
қалдырмайтын, Фадей досынсыз ішкен
асы тама
ғынан өтпейтін Әбдікерім болыс бар малын тәркіге өткізіп,
құрық мініп қалған соң, арғы бетке қашып құтылды. Жалғыз кеткен

жо
қ, бала-шаға, ағайын тумасын ерте кетті. Сол Әбдікерім салдырған
Шы
ңғыстай мектебінде Нүркемен бірге Қатонқарағайдың талай
орыс-
қазақ балалары сауатын ашты. Әлі күнге дейін сол мектеп қаз-
қалпында, жарты ғасырдан асты, балаларға білім беріп келеді.
Қандауырды да алғаш рет сол мектепте көріп, танысып еді ғой,
айырылмастай болып табысып еді 
ғой. аумалы-төкпелі заман туып,
айрандай 
ұйып отырған халық қақ жарылған тұста да бөрі тигендей
б
өрліккен жұмысы жоқ елмен бірге жұмақ жер іздеп тау аса
к
өшкенде де, мұрнын тескен тайлақтай елпеңдеп еріп кетпеген. Сол
кезде 
қайраған қылыштай қылшылдаған жас жігіт Қаңдауыр мен
Та
ғанның әкесі Көкен құйрық-жалы жарасқан қос торыдай
үзеңгілес дос еді, лаң күндерде де қара басын сауғалап лаға қашқан
жо
қ, жаңа өкіметтің жағасына да жармаспады, «елмен көрген ұлы
той» деп, жа
ңадан құрылған қосшы, серіктікке де алғашқылардың
бірі болып кірді. «Орташаны
ң» тізіміне тізілсе де, тәргі басталмай
т
ұрып-ақ, бар малын өзі өткізді. Бірақ сол бір зауал шақта қара
тізімге бір ілінген адамны
ң көрге кіргенше көгергені, көңілі ашылып
сергігені бар ма, т
әйірі, өле-өлгенше қуғын-сүргіннен арылған жоқ.
Семьясымен жер аударамыз дегенде, дегендеріне к
өнді: «өзімді ит
жеккенге айдаса
ңдар да, әйелімді туған жерінде қалдырыңдар,
емшекте жас баласы бар, с
әбиді аяңдар, айналайын өкімет өкілдері»
деп, ая
қтарына бас ұрған соң, ана мен баланы қалдырып, оны
алдарына салып айдап кеткен. Содан к
өп ұзамай, байлардан тартып
ал
ған мыңғырған малдың көбін төменгі жаққа айдап әкетті,
қалғанқұтқанын ортақтастырамыз деп, шөбі жоқ қораға
ма
ңыратып, мөңіретіп қамады, ал арзан бағаға сатып алған түлікті
кедейкепшік 
қазақы мінезбен аз-ақ күннің ішінде мәз-мейрам сойып
жеп алды. Содан 1932 жыл, я
ғни мешін жылының ашаршылығы
басталды. Тігерге т
ұяқ қалмаған, бар үмітті, бар жақсылықты, бар
байлы
қты жалаулатып келген, алаулатып енген кеңес өкіметінен
д
әметті. Әсіресе, қазақтың дәметкіш көңілі «Өкімет деген − өзіміз,
ендеше, 
өзіңді өзің асырайсың» деген ұрда-жық ұранның байыбына
бара 
қойған жоқ. Құрсағын мықтап тұрып бір рет толтырып алды да,
к
өздері шүңірейіп аштан қырыла бастады. Қол ұшын берер,
қолтығынан демер, алыстан арбалап астық тасыр ешкімі жоқ, қайран
ғана аңқау да адал ел − ертеңгі күні белгісіз, ертеңгі күні тұманды –

ерте
ңгі күніне саусақ жая талпына дірілдеп, жел қопарған діңгектей
құлады-ай; сұлық түсіп сұлады-ау... Сол заманның қаттылығын
«
қателігі» деп ұғар зерде жоқ, «бұнымыз асыра сілтеушілік» деп
айтар пенде жо
қ, осынау «жоқтардың» жоқтауын естір құлақ жоқ,
қынадай қырылды, арқасүйер ардақтысынан айырылған Нюра
Фадеевнаны а
ғаштан қиып салған үйінен қарашаның қары түскенде
қуып шығып, жаңа ұйымдасқан қосшының бастығы кіріп алды.
ананы
ң ақ жүзі қуарды, ақ сүті суалды: бір жастан енді ғана асқан
қызын бауырына басып, баспанасыз далада қалды. міне, осы кезде
аналы
қ жетелеп өз үйіне апарды, асырады, сақтады. алтайдың
созала
ңдап таусылып бітпейтін ұз-а-ақ қысынан ілдалдалап әрең
шы
қты. Қарны тойып тамақ ішпеген ананың омырауынан сүт
шы
ғушы ма еді, екі үйлі жанның қарап отырған қара сиырына
жегізер ш
өп тақа таусылып, ағаштың бүрі мен теректің қабығын
сыдырып беріп асырап еді, к
өтеремге айналған хайуанның емшегі
шандырланып суалды. Наурыз туа, 
әбден тулақ болған сиыр көзі
алайып 
қорада қатып қалған. Көкен айдалып кеткен Қандауырдың
мылты
ғын иығына асып аң қарады. алғашында күпсек қарға
малты
ғып өлген елікті тауып алып талғажау жасап еді, бұдан соң
жаз
ғытұрымның қара қатқағында қарға мен сауысқанға ауыз
сал
ған. ауыл адамдары, әсіресе, қарттар жағы бірінен соң бірі өле
бастады. Оларды арулап к
өмер дәрмен жоқ, көк аязданған тоң жерді
қазар әл-қуат жоқ, жер жібігенде қабірлерміз деп, мәйітті қармен
б
үркеп жасырған еді. Кейбірі азық іздеп алысқа ұзап кетті. алтай
асып, Ойман
ға ауды. Үлкен Нарынға құлдады. Сол сапардан
орал
ғандары бар, орала алмай жол бойында қол шанасын сүйретіп
қатып қалғандар бар. Бұл өр алтайда наурыз айында да қардың
к
өбесі сөгілмей, сіресіп жататын. Күннің көзіне арқасын тосқан
үйдің төбесіндегі, жолдың ернеуіндегі қардың шеті ғана еріншектене
ерігені болмаса, тау-тас, жон-
қыраттар ақ күпісін оңайшылықпен
шеше 
қоймайтын. Осындай бір қара қатқақ күннің бірінде, түнде
ғана бүлкілдеп, шешесінің омырауын сипалап, қыңқылдап жатқан
қызы мәңгілікке көзін жұмып еді. Қойнында тар құрсағын кеңіткен,
тас емшегін жібіткен ту
ған баласы емес, бір кесек мұз жатқандай
шошына ай
қайлап тұрған Нюра ақ қар, көк мұзды далаға жалаң аяқ,
жала
ң бас атып шықты. аналық пен Көкен Бұқтырмаға қарай

безектеген келіншекті 
әрең дегенде қуып жетіп, кері қайтарған. Нюра
Фадеевна сол с
әтте шынымен-ақ өлгісі келіп еді. Өмірді бар ділімен
жек к
өрді, ол құдайды ит терісін басына қаптап қарғап-сіледі. Кейін
ес-а
қылын жиып, баяғыдай қуаттанған шақта, алла тағаладан
ашумен айт
қан ғайбат сөзі, жасаған күнәсі үшін талай рет
жалбарынып кешірім с
ұрады. Екі жылдан соң еліне қайтып оралған
к
үйеуі
– 
Қандауыр: «Сонда сен құдайдан рақым күтіп, кешірім сұрадың?
м
ұхаметтен бе, әлде Христостан ба?» − деп, талай рет әзілдеп,
ызаландыратын. «
Құдай біреу, − деген сонда Нюра Фадеевна ыстық
ы
қылас, бар махаббатпен. − Тек пайғамбарлар мен сенім ғана әр
ұлтта әр басқа. Ендеше, мен жер бетіндегі немесе қолдан суретін
сал
ған бұрыштағыларға емес, аспандағы құдіреті күшті Құдайға
сыйынамын 
әрі сенемін!» Обалы, кәне, Қандауыр дінсіз еді,
таби
ғаттан тыс тылсым күш барына иланған емес, тек өзіне, өз
к
үшіне сенетін. Қалай дегенмен ұлы Еріктің кейбір қылықтары,
әсіресе, қатты да қайратты мінезі әкесіне тартқан, тек өзімшілдігі
ғана бөтен...
Бесіктен белі шы
қпай жантәсілімін берген, көпе-көрнеу аштан
өлтіріп алған тұла бойы тұңғышының қазасы көпке дейін көз
алдынан кетпей 
қойды.
«
ӨЗІ ДЕ БҰЛ ДҮНИЕГЕ СЫЙМАЙТЫНДаЙ ӘДЕМІ ЕДІ-АУ.
ЖАНАРЫ ОТТАЙ ЖАНЫП Т
ҰРАТЫН», − деп күрсінді Нүрке кемпір.
Дегенмен, алтай 
қазақтары дәл арқадағыдай жаппай қырылған жоқ-
ты. Тісіні
ң суын сорғандай боп қыстан шығып, көктемге
ілінгендеріні
ң негізгі қорегі табиғаттың жүгірген аң, ұшқан құсы
болса, кейбірі ата-бабасыны
ң салтында жоқ, сүйегіне таңба болып,
ұрпағын ұятқа қалдырар іске амалсыз барғандары да бар, яғни ит
етін де 
қорек етті. Кейін сол ауыл «Бес ит жеген» аталып кетті... ал
к
өктем туып, ой-қырдың қары еріп, көк шыққанда, ауылдың тамам
ж
ұрты тайлы-таяғы қалмай жайлауға көшті. Сонда таудың сай-
саласы, 
қыратжотасы көгеннен ағытылған қозыдай жамыраған
халы
ққа толып, көзіне көрінген өсімдікті талшық ете бастады.
Әсіресе, беткей-беткейдегі бұл өңірдің елі «бек» деп атайтын −
с
әбізге ұқсас шөпті түбін қазып жеп, қарнын құр қампайтып, екі
езуінен к
өбік аққан аш-жалаңаш адамдар Нюра Фадеевнаның күні

б
үгін көз алдында. Әсіресе, жайлаудың жап-жасыл шалғынына
малша жайыл
ған бала-шаға, әйел-еркек, кемпір-шалдардың сол
кеспірі мен 
ұсқыны күндіз есінен, түнде түсінен шықпайды. Жастар
жа
ғы алтайдың омырауынан саулаған сансыз бұлақтың өн бойын
қуалап, белуардан су кешіп, балық ұстап жеді, күзде балқарағай
д
әнін талғажау жасады. Әйтеуір, өлмегенге өлі балық жолығып, жан
са
қтады. Таңғы нәсібін тәңірден күтетін қазақтың жайбасарлығына
асыра сілтеуді
ң сауатсыз саясаты қосылып, сандаған жұрағат жан
тапсырды да, мы
ң өліп, мың тіріліп үйренген қара табан, қара жон
сорма
ңдай елдің тірі қалғандары қыбыр-жыбыр тіршілігін қайта
бастады. 
Қайран қазақтың басына туған осынау қасіретті тең
б
өліскен тұрғылықты орыстар алдындағы малы, ауылындағы
жанынан айырыл
ған «тамырларын» бұдан ары қарай қалай аштан
өліп, көштен қалмаудың жолын нұсқап, егіншілікке үйренуде
м
ұрындық болды. Өкімет тарапынан тиген азын-аулақ астықты
со
қаға өздері ат болып жегіліп, жер жыртып септі. Бұрынғыша «ал»
деп асап 
қоймай, бір дәннен бір масақ алды, бір малын төлдетіп екеу
етті. 
Қосшыға бірікті. Қор жинады. міне, көп түкірсе көл дегеңдей,
та
ғдырдың тәлкегін оңбай тартқан халық еңсесін қайтадан
к
өтерген. Еңсесін қайта көтерген тұста...
«Халы
қ жауы» қаптап кетті.
«У
Һ, АЛЛАМ-АЙ, ОЛ ДА БІР ЗАУАЛ БОЛДЫ ҒОЙ, −ДЕП ТАҒЫ
К
ҮРСІНДІ НҮРКЕ КЕМПІР. − АЙТЫП-АЙТПАЙ НЕ КЕРЕК,
ҚҰСАЛЫҚПЕН ӨТКЕН ЖЫЛДАРДЫ ЖОҚТАП ЖЫЛАҒАННАН
К
ӨЗ ЖАСЫҢ ТАУСЫЛМАЙДЫ ЕКЕН».
...1932 жылды
ң ызғары артта қалып, еңсені езіп, ел мойнына қыл
б
ұрау байланған заманның зары мен шерменде шерін ұмытып, құба
т
өбел тірлікке көшкен сәл жылымық шақта, іргелес отырған екі үй –
Қандауыр мен Көкеннің де шаңырағынан шуақ жауғандай еді.
Жазы
қсыз айдалып, байланып кеткен «орташа» Қандауыр ағарып
қайтып оралды, Көкен болса жаңадан ұйымдасқан «ынтымақ»
колхозыны
ң бастығына сайланып, ал Қандауыр оның еңбеккүн
жазатын есепшісі болды. С
өйтіп, бұрынғы аяқ-табағы араласып
отыр
ған қос семьяның да ошақ оты жылтыңдап, қазаны қоңырсып
иіс шы
ққан. Тойып тамақ ішпесе де, торқадан көйлек кимесе де,
ашаршылы
қтан соңғы аз жылдың тыныштығына жылынғандай еді.

К
үйеуі аман-есен қайтып оралған соң, Нюра Фадеевна екінші құрсақ
к
өтерді. аяғы ауыр құрбысының барлық күтімін әзірше сыбай-
салта
ң жүрген аналық тағы да өз қолына алды. айы-күні жетіп
тол
ғақ қысқанда да, құр керіп, «түс-түстеп» келсап түйген,
перзентіні
ң кіндігін кесіп, тұмсығынан сығып алған да – айналайын
аналы
қ еді-ау.
«АНАЛЫ
ҚТЫҢ ЖАҚСЫЛЫҒЫН ҚАЙТІП ҰМЫТАЙЫН», − деп
к
үрсінді Нүрке кемпір.
Бір жыл 
өткен соң, аналықтың өзі де жүкті болып, ұл туды. Бұл
өңірдің ең үлкен байлығы – картошканы мол ғып асып, той
жаса
ғандары әлі есінде. Екі үйдің ортақ малы – қоңыр тайынша
б
ұзаулағанда, қандай қуанып еді. Иә, ол кезде болар-болмас нәрсенің
барлы
ғы қуаныш, көңілге жұбаныш болушы еді. Жоқтан өзгеге
алданатын жас баладай, а
ңқау да адал мезгілдің жалғыз-ақ ұраны бар
болатын – ЛЮБЫМ СПОСОБОМ ВЫЖИТЬ!
Осы бір со
ңғы сөз ойына оралған сәтте, атам заманда қазақ әйеліне
айналып кеткен кемпір 
өз-өзінен селк етіп, шошынып қалды.
«
Құдайдың құдіреті, алжиын дедім бе, кейінгі кезде кейбір нәрсеге
орысша ойланып ж
үргенім не?» − деп күбірледі.
айтпа
қшы, Нюра Фадеевнаның екінші бөпесі де қыз еді. аналықтың
ұлынан бір жарым жыл үлкендігі бар, бесіктегі жас сәбиді алданыш
етіп, тірі ойыншы
ғы секілді әлдилеп, тербетіп ойнап, жанынан
щы
қпайтын. айрандай ұйыған достықтарына көз алартып, қызғаныш
білдірушілер де табылды. К
үні кеше ғана зұлпаттың аямай соққан
дауылын м
үлдем ұмытқандай ұлы көштің соңынан қайта
салпа
қтаған ағайынның айғайсүреңі қайта басталып, аз күнгі
тынышты
қты көтере алмай, болымсыз тірлікке мастану бар еді. Тап
ретінде жойып жіберген 
қоңдылар мен орташалардың қашпай,
қамалмай жүрген қалғанқұтқандарының бессадыра жүдеу де мінді
к
үйін көп көргендей пыш-пыштап, түртпектеп күн көрсетпейді.
«Бізді
ң жазығымыз не, жазығымыз: табан ет, маңдай термен тапқан
малымызды орта
қтастырғанымыз ба? Өздерің ойлаңдаршы: жалшы
ұстадық па, қанап-тонадық па, ерінбедік, ел қатарлы еңбек еттік.
асып-тас
қан жоқпыз, ағыл-тегіл шашқан жоқпыз, бір малымызды
екеу етіп, таланымыз
ға біткен бақты шайқамадық, шаруамызды
д
өңгелетіп ұстадық. Осы айып па? Егер жетесіз болсаң, есінеп-

құсынаған еріншек болсаң, біздің кінәміз не, қай қоғамда өмір
с
үрсең де, қайыр сұрап, тентіреп кетпейсің бе?» міне, осы бір
қағидасын қанша рет қақсаса да, ұрда-жық жұртқа ұқтыра алмай-ақ
қойған Қандауыр бұрынғы ауыр да тентек мінезін тастап, колхоздың
есеп-
қисабын қисайтпай шотқа салудан бөтен іске араласа қоймады.
ауылда
ғы ат төбеліндей ағайын тіпті Көкеннің де бастықтығына
қызыл көздік жасаған еді. Оны да орташаның қаралы қатарына
қосып, ауданға арыз айдаған. Екі күннің бірінде тергеп, тексеріп маза
бермейтін. ал оны
ң әкесі мақажанның бар байлығы – өлеңі еді. Егер
қорасы қордалы болса – ол тек өнеріне разы болған жұрттың сый-
сияпаты, тарту-тарал
ғысы; жол-жоралғысы; ұрлап та, сұрап та алған
жо
қ. ал Көкеннің иелігіндегі сол мақажан жарықтықтан қалған
то
қты-торпақ болатын. Әкесіне тартқан арқалы ақын болмаса да, хат-
қағазға жүйрік, ел билігіне әуес, отты кісі еді. Осы ынтымақ
колхозын 
өз қолымен құрып, аяғынан тік тұрғызған да сол – Көкен.
Әуелі арабша, артынан латынша әріпті тізгін ұшынан қағып алып, тез
ме
ңгеріп кеткен. Оның жалғыз-ақ арманы бар еді – оқып, білімімді
к
өтерсем, таудың қуысында жатқан аядай ауылдың адамдарын
жаппай сауаттандырсам деп барын салды. 
Өзі оқи алмай қалды, бірақ
Бек-ал
қаға әуелі ликбез, артынан мектеп ашып, бала-шағаның хат
танып, сауатын ашу
ға көмектесті.
«Жігітті
ң сұлтаны еді-ау», − деп күбірледі Нүрке кемпір. 1937
жылдан бастап тонны
ң ішкі бауындай болып отырған екі үйдің
ша
ңырағы шайқала бастады. Осы жылан жылы туа, екі үйдің ғана
емес, м
ұқым елдің берекесі бей-берекет болып, бір-біріне үрке
қарайтын, бір-бірінен сескенетін тайғанақ тағдырға тап болды.
алтайды
ң аясындағы үркердей ғана ауылдан «қара ниет халық жауы»
табылып, 
қазан құлағындағы қатынға дейін тергеліп, ататегін
а
қтарып, сөзін бағып, ойын оқитын аңдыс науқан басталды.
Қатынқарағай ауданының секретары Төлегенов «Жапонияның
шпионы» деген айыппен 
ұсталыпты дегенде, төбелерінен жай
т
үскендей болды. Ең сұмдық оқиға ол да емес, аң қарауға шыққан
Қандауыр аудан бойынша ұсталған он шақты «халық жауын»
орманны
ң ішіне апарып, атып тастағанын өз көзімен көріпті. Баудай
т
үсірген өліктердің бетін де жаппастан тастап кеткен. Шекарамен
шектесетіндіктен, 
әсіресе, бұлжақта, қаталөткенсаясиайыппен

қамалған «жауды» заң жүзінде жауап алып, мойындатып, соттап әуре
болып жатпайтын. Іздеуші, с
ұраушысыз ізімғайым жоғалатын.
Орманны
ң ішінде жайрап қалған бейкүнә азаматтарды Қандауыр мен
К
өкен жан адамға білдірмей түнделетіп көміп келді. Тықыр бұларға
да таяй бастап еді. Неге екені белгісіз, 
құрықты ең әуелі Нюра
Фадеевна
ға салды. айыптың үлкені – Фадей атты бұғы ұстаған
шонжарды
ң қызы екені, демек, байдың қызы да − бай тұқымы, біздің
советтік 
өкіметке жау. Ендеше, мұндай помещиктің қызына қызыл
қоғамның ортасында орын жоқ. Жауапқа шақырғанда, Нюра
Фадеевна т
өрт жасар баласын ертіп барды. Тергеушінің бір қолы
шола
қ, ала көз қазақ еді. Нюраның бас-аяғын тінтіп қарап шықты да:
«а
ңқос күйеуіңді, ит-мысық, малдарыңды неге айдап келмедің», −
деді жекіре кекетіп.
– Немене, олардан да жауап аласыз ба? − деп айтып 
қалса да, баласын
бауырына тарта сескеніп 
қалды. Өйткені, осы інкібіді (НКВД)
басты
ғы, бұл өңірде Шолақ қол атанып кеткен адамның аса қатал,
алдына бар
ған кісінің қаққанда қанын, соққанда сөлін алатын
қатыгез деп естіген. аудандық комитеттің хатшысы Төлегеновті
«партия билетін сенен ал
ғам жоқ, бермеймін» деп қарсыласқанда,
шола
қ қолымен бір ұрып құлатыпты. Түсі өте суық, сол жақ көзі
өзінен-өзі жыбырлап тұратын. Шолақ қолдың әр қимылын аңдып,
к
өзі бақырая қараған бала шошына жылап қоя берді.
– Бала
ң жаныңды алып қалмас, жылатпа, онсыз да халық жауларынан
жауап аламын деп басым ауырып т
ұр, − деді қолын артына ұстап,
ерсілі-
қарсылы адымдаған нәшәндік. − Сонымен әуелгі сұрағым:
– Шеше
ң арғы бетке ауа қашқанда, неге еріп кетпедің? Бұл – бір.
Екінші – сен осында ты
ңшы есебінде қалғансың, арғы беттен келетін
байланысшы
ға Сәбет өкіметінің барлық құпиясын хабарлап
т
ұратының рас па?
– С
әбет өкіметінің бүкіл құпиясын маған кім айтады екен?− деді
Нюра 
қарсы сұрақ қойып.
– Т
өлегенов пен сенің күйеуің Қандауыр сыбайлас болған.
– Ол кісіні т
үсімде де көрген емеспін.
– Сені
ң көруің міндет емес.
– Ендеше...

– До
ғар... сөзді! − деп айғай салғанда, боздап тұрған бала селк етіп,
жылауын тыя 
қойды. − Сен тіпті Жапонның жансызы болмаған
к
үннің өзінде, помещиктің сілімтігісің. Осы факті де жетеді түрмеге
қамауыма.
– а
ғатай-ау, − деп кемсеңдеді Нюра, − мен – үй ішіммен, әсіресе,
шешеммен ат
құйрығынкесіскен, бір-біріміздікөрмеске
анттас
қанадаммын. Қандауырға тұрмысқа шыққаннан бері тіпті
ту
ған шешем болса да араласып, амандасқан емеспін. Қарақан
басымда 
Қандауыр мен жалғыз қызымнан басқа ештеңе жоқ. Нақақ
қинамаңыз...
– К
өлгірсіме... Жарайды, ол сөзіңе де сенейік. Бірақ күйеуіңнің
Т
өлегеновпен сыбайлас болғанын растайтын қолхат бер. Сонда ғана
бала
ң екеуің бостандық ала аласың.
– Буынсыз жерге пыша
қ ұрмаңыз. Ол – біреудің ала жібін аттамаған
адам.
– 
Әрине, төсекте жатқанда таза болып көрінеді. амал жоқ, түрмеде
т
үнеуіңе тура келеді. Қазір бізбен бірге ауданға барасың, − деді де,
сы
ңар қолымен-ақ сырт киімін шапшаң киіп алды.
Нюра Фадеевна т
үрмеде үш күн түнеді. Жауапқа шақырған жоқ.
Қараңғыда сыз бөлменің салқыны тиген бала ыстығы көтеріліп
ауыра бастады. Кезекші милиционер 
әкеліп берген қара нан мен қара
суды 
қанағат тұтпаған, «мама, үйге қайтайық» деп ботадай боздап
жыла
ғанда, қапаста қамалған ана да айтуға сөз, жұбатуға тамақ таба
алмай ді
ңкесі құрып еді-ай, лажы таусылып, жігеріқұмболып,
сырттан хабарала алмай 
қорланған; тілсіз қарайған бөренелер, өмір
ба
қида бір рет те жуылмаған тақтай еден, ауа кірмей ауыр тартқан
сыз б
өлме – бәр-бәрі Нюра Фадеевнаның жүрегін жұлмалап, сезімін
сірнеледі-ай; жылапжылап талы
қсып барып ұйықтаған баласын
қойнына тығып, ағаш нардың үстінде жамбасы ойылғанша, сәбиі
оян
ғанша жататын; бүрісіп ұйықтаған бала анда-санда ішін тарта
өксіп, жаман ырымға бастағандай – шешесінің жанын одан әрі
жаралайды. «Т
әңірім-ау, сенен де айырылып қалмайын» деген қауіп
ме
ңдеп, ішіне шоқ түскендей шошынатын, бір лаңнан құтылдық па
дегенде, екіншісі бас салып, осы сой
қанды кім жасап жатқанын және
не 
үшін жасайтынын зерделер санасы сансырап, ойлай-ойлай басы
м
әңгіріп, мұң мен наланың, азапты жаланың тұңғиығында

т
ұншығып еді; әйелдік долылықпен шашын жайып, бажылдап
т
үрменің есігін тоқпақтамады, өзөзінен булығып, өз-өзінен
қысылып тұншыға ұзақ жылаған; бүйтіп күнәсіз қорлық көргенше,
өлейін деген ой жылт етуі мұң екен, қойнында жүрегін жылытып,
б
үлкілдеп жатқан баланың ертеңі есіне түсіп, ол ойынан айныған;
тіпті басы
ңды қабырғаға тоқпақтамасаң, бұл бөлменің ішінде бір
саба
қ жіп жоқ – жаулығына дейін шешіп алған, үстінде көйлегі мен
бешпеті 
ғана бар. Қандауырдан хабар жоқ, үш күннен бері бір
жапыра
қ қара нан мен қара су тасыған қазақ оқта-текте қатынағаны
болмаса, тірі жанны
ң бет-жүзін көре алмады, ол да тілі кесілгендей
үндемейді; темір есік салдыр-гүлдір ашылғанда, қараңғы бөлмеге
сырттан саулап жары
қ кіріп, Нюраның көр соқыр болып қалғандай
к
өзін қарықтырды; бала оянып кетті, ояна салып, «мама, үйге
қайтамыз ба?»деп сұрады, күзетші алғаш рет: «тұр, нәшәндік
ша
қырады» деді, келіншек қараңғы қапастан жарық дүниеге қуана
ұмтылды...
Нюра Фадеевна мен 
ұлының бостандығы тым қымбатқа түсті. мұны
т
үрмеге қамаған күннің ертеңінде Қандауырдан жауап алған.
Та
ғылған айып екеу: байдың қызына үйлендің, Жапонның шпионы
Т
өлегеновтің тыңшысысың. Ол азар да безер мойындамаған, өздері
жаз
ған мойындау қағазға қол қоймай қасарысқан. НКВД-нің шолақ
қол бастығы бір беткей жігіттің жігерін жасытып, жанын жарақаттау
үшін жаңа айла ойлап тапқан.
Е
ң әуелгі сұрағы, стол үстіндегі жатқан газеттерді нұсқап:
«Газет о
қисың ба?» дегеннен бастады.
– Анда-санда 
ғана, шаруадан қол тие бермейді...
– И
ә, сендер саяси сауатсызсыңдар... Орталық газеттерде не жазылып
жат
қанын білмеу – ұят! Халық жаулары алматыда да өріп жүр, тіпті
әлгі өлеңшілер... не деуші еді... жазушылардың да жаулары көп...
алашордашыларды
ң ала күшігі мен Жапон шпиондарын әкесіне
танытып жатыр....
– Оны ма
ған несіне айтасыз. Оқыған адамдар арасында ондайлар
болатын шы
ғар.
– Білсін деп... ж
ә, әйелің бар айыпты айтып берді, сенің өкіметке
жаса
ған астыртын әрекетіңнің түгелін түгендеп берді, – деді
әдетінше кеңсенің ұзындығын өлшейтіндей тыным таппай адымдап.

– Сенбеймін, − деген 
Қандауыр. − Сенбеймін. мойындаса, сауаты бар,
қол қойдырып алған шығарсыз, көрсетіңіз.
– Мал
ғұн! − деп бақырды нәшәндік. − Жаусыңдар! − Шолақ
қолымен жағынан салып жіберуге оқтала бергенде, шапшаң
қимылдаған Қандауыр одан бұрын қағып жіберді. азуы алты қарыс
жоянбыз деп 
әспенсіген азаматтарды жалғыз құлатқан Шолақ қол
м
ұндай қағылез қарсылықты көрмеген басы шошына тұрып қалған.
– Мы
қты екенсің, − деп, өп-өтірік күлді. − Бірақ сендей асаулардың
талайыны
ң мойнын астынан келтіргенмін. Күресесің бе? «мынау
жынды шы
ғар» деп ойлады Қандауыр:
– Жы
ғылсам босатасыз ба, әлде жықсам босатасыз ба, осыған келісіп
алайы
қ.
– Ултиматым 
қоя бастадың ғой. Оны көреміз.
– Ендеше, к
үреспеймін.
– Жа
қсы олай болса аядай кеңседе апыр-топыр алысып жатқанымыз
ұят болар. Тоғай ішіне баралық. Кеттік.
Шола
қ қол жеке атта, Қандауыр милиционер жігіттің артына жайдақ
мінгесіп жол
ға шықты. Боқмұрын баланың ат артына салған
к
өргенсіздігіне қанша намыстанса да, көнбеске амалы жоқ.
Б
ұқтырманың жағалауындағы қалың тоғайға жетелер жалғыз аяқ
со
қпаққа түсіп асықпай аяңдап келеді. Қашып кетер деп қауіп қылды
ма, т
ұтқынның қолын артына қайырып байлаған және оны ел
к
өзінен жасыра үстіне шапан жапқан. Бұл қалпында балық аулауға
шы
ққан бейбіт адамдардың сықпытын аңғартады. Құйрық тістесе
артта – 
әдейі артта келе жатқан Шолақ қолдың тақымына
кыстырыл
ған құрығы бар.
милиционерді
ң артында отырған Қандауыр мысық пен тышқан
ойна
ған бастықтың қылығына өлердей қорланды, қарсылық
к
өрсетуге де, қашып кетуге де дәрмен жоқ, жер болып жасыды,
амалсыз к
өнді. Әншейінде қолына су құюға жарамас жаманның
соншалы
қ басынып, басына әңгіртаяқ ойнатқаны кінәмшіл жігіттің
намысын 
қанша осқылағанымен, жан тәтті де; өзінің өмірін қойшы,
алланы
ң әмірінен қашып құтыла ала ма, анау екі көздері төрт болып,
тар 
қапаста қамаулы жатқан әйелі мен баласына тиер кесірі, ендеше,
әліптің артын бағып, қайбір мазағы мен қорлығына да шыдау керек;

мейлі – жы
қсын, мейлі – атсын, итжеккенге қызыл табан қылып
айдасын – не к
өрмеген қу бас, лажсыз көнтері күй кешіп көндігеді.

Өзеннің арылы естіліп, шыбын-шіркей көбейіп, алаңқайдың шетіне
ілінгенде, ат басын іркіп аялдады. Шола
қ қол жанжағына мұқият
қарап алды да: − Осы жерге тоқтаймыз, − деп, әмір етіп аттан түсті.
Сы
ңар қолымен көлігін қайыңға байлады да, жап-жасыл шалғынды
жапыра кешіп бар
ған күйі аяғымен түрткілеп, шөп басып бұғып
жат
қан бұтақ, тастарды теуіп, алысқа лақтыра бастады. «Жанының
т
әттісін» деп ойлады ат артында әлі отырған Қандауыр. Бастығына
милиционер жігіт те к
өмектесіп жүр. Қандауыр астындағы атты
тебініп 
қалып желе жөнелгісі келді-ақ, бірақ тоғайға сіңіп
үлгергенше, атып жіберуі әбден мүмкін еді. «апыр-ай, жалғыз қолмен
қалай күрескелі жүр, расында да, алпауыттың нағыз өзі болған
со
ң...» Шолақ қол: − алып кел ана мықтыны, әуселесін көрейін, − деп
а
қия бұйырды. Жүгіре басып келген жігіт аттан өзі-ақ секіріп түсіп,
қарсы жүрген Қандауырды итермелей жеткізді.
– Т
үйгіштеме, шірік неме!
– 
Қолын шеш те, мылтығыңды оқтаулы ұста, − деді бастығы.
– 
Қорықпай-ақ қой, қашпаймын, − деді Қандауыр, «сізден» «сенге»
қалай көшкенін өзі де байқамай қалды.
– Сенен 
қорыққаным – қара қойдан үріккенім, − деді сырт киімін
шешіп, к
үреске бар ынтасымен дайындалған Шолақ қол. Қандауыр
қарысып қалған қолын уқалап, екі білегін сипалап ұйығанын жазып,
қанын таратты. Желбегей жамылған шапанын шешті. Осы кезде
сар
қырай ағып жатқан өзен жиегіндегі баз тал қозғалып, құрығы
сорайып бір балы
қшы орыс шал шыға келді. артына жалт қарап,
тапаншасына жармас
қан Шолақ қол: − Уходи от сюда, стреляю! − деп
ай
ғай салып еді, ана байғұс жып беріп тоғайға қайта сүңгіп кетті.
К
өңілі жайланған нәшәндік тапаншасын белбеумен қоса шешіп,
милиционерге берді.
– Кел, батыр, к
өрсет күшіңді.
– Бір 
қолымды таңып тастасам қайтеді, ұят қой...
– 
Қорлама! − деп аузынан ақ көбік ата жекірді. − Осы бір қолыммен
а
қ шу асауды құлағынан ұстап тұқыртып, құйрығынан басып
шы
ңғыртқамын.
Кителін шешіп тастап, а
қ шыт көйлегінің жеңін түрінгенде, шолақ
қолының басы тұп-тұқыл, қып-қызыл екен... Бір басып, екі басып
жа
қындаған Қандауырдың зәресі зәр түбіне кетті. амал жоқ,

пенжагын шешіп, к
үреске дайындалды. Екі көзі шолақ қолда.
Бесатарды кезей 
ұстап тұрған жігіт аузын аңқайта ашып, қызықты
жал
ғыз өзі тамашалайтынына мәз болғандай ырсияды. Балуандар
әуелі аңдысты. Байқап көрді. Оңтайлы сәтті күтті. Шолақ қол
к
үреске түскенде шабыттанып, екі көзі қызарып, ұрт еті жыбырлап,
жыпылы
қ жанары жырбыңдағанын тыйып ұшқынданып кетеді екен.
Қандауырда жайбарақаттық, салмақты сабыр бар, лажсыздық басым.
а
ңдысу ұзаққа созылып бара жатқан соң, Шолақ қол: «Қатын
болмаса
ң, тақалсаңшы, белдесейік», − деп зірк етті. Қарсыласы
«Жарайды, ендеше» дегендей, адымдап 
қалып, оң қолын ту сыртына
сала бергенде, ба
ғанадан босқа шолтаңдатпай арқасына қайыра ұстап
ж
үрген мұқыр жілік автоматтай сарт етіп ағытылды да, оттан
шы
ққан көсеудей қып-қызыл күйінде Қандауырдың бауырына
с
үңгіді де кетті. Тура бауырдан ондырмай тиген ауыр соққыдан көзі
қарауытып, басы айналып мең-зең есеңгіреген «жауының»
ыш
қырынан оң қолымен шеңгелдей ұстаған қалпы қатты тартып
қалып, шолақ қол сумаң етіп құлақ-шекеден баса оң жамбасына сала
бергенде, жан-д
әрмен қимылдаған Қандауыр ырқына көнбей
б
ұлқынып, жауырыннан құшақтай алып, бұл тәсілден аман
құтылды. Бұл қарсы қимылды қалай жасағанын өзі де білмейді.
«
Құдай сақтады» деді ішінен. Оның сыртынан қапсырған темірдей
құшағында қалған нәшәндік жан-дәрмен жұлқынып еді, онысынан
еште
ңе өнбеді. «Жібер, атамын» − деп айқайлады мылтығын кезей
сас
қалақтаған милиционер.
– Оттама, с
үмелек! − деп намыстанды Шолақ қол. Содан соң
Қандауырға: «Босат, ана потшиноныйдан ұят, қайта күресейік»,− деп
сыбырлады. Босатты. Босата салысымен арыстандай атылып ал
ға
шы
ққан ол алақанына түкіріп қайта ұмтылды. Түрі айдаһар
қуғандай қорқынышты еді. Жаңағы әдістіқайталаған жоқ.
Т
ұқылбілекербеңдепбосқалды. Не болса да белдесіп көрейін деген
оймен белдікке 
қол сала бергенде, Шолақ қол тұмсығына қарай зу
етіп тигенде, шал
қалай барып құлады. мұрнынан дірдектеп қан
саулады. Біра
қ қарсысындағы қасқырдай тісі ақсиған нәшәндік
кеудесіне міне т
үсем дегенде, шапшаң аунап жер қаптырды да, лып
етіп т
ұрып үлгерді.

– Ой, а
ғайын, мынауың күрес емес қой, төбелес қой, − деді тағы
та
қалған Шолақ қолға.
– Енді 
қалай деп едің, қолым біреу-ақ қой.
– Олай болса мен де ж
ұдырық жұмсайын ба?
– Жо
қ, сен күресіп жық, қолың екеу ғой.
– Жарайды, ендеше, − деді м
ұрнының қанын жеңімен сүртіп.
К
үрестесінің барлық қуаты мен сенері монтансыған, мүсәпірсіген
шола
қ қолында екенін сезген Қандауыр бүкіл назарын сол сом темірді
а
ңдуға аударды. ал жауынгер қолды дәрменсіздендіру үшін сауына ие
болу керек. «И
ә, аруақ!» − деп сыйына екпіндеген НКВД бастығының
арты
қ нәстедей шолтаңдаған шолақ қолынан шап беріп ұстай алды
да, 
өзіне қарай пәрменімен тартып қалды. ананың беті қатты
ж
ұлқыстан былш етіп мұның иегіне тиді. Көз ілеспестей
шапша
ңдықпен кіндік тұстан шеңгелдей ұстап кеудесіне тік көтерді.
Үйіріпүйіріп әкелді де, серпе лақтырып жіберуге шақ қалды. Не
істерін білмейді. Жы
қса – пәлеге қалуы мүмкін, ал жықпаса намысқа
шап
қан нәшәндік ыза буып, одан ары ушығуы мүмкін.
Не істеу керек? Ол 
қол тоқпақтай ғып көтерген күйі мылтығы
шошай
ған милиционер жігітке жақындады. Ол сасқалақтай шегінген.
– Ат, ат н
әлетті! − деп даусы шыға ақырды бастық.
– А
ғатай-ау, сізге тигізіп аламын ғой! − деп безектеді. Қандауырдың
кіндігінен т
өмен көздей беріп еді, жоғарыда тыпырлаған шолақ
қолды сусыта төмен түсіріп, мойнынан қылқындыра алдына қалқан
ете 
ұстай қойды.
– Таста мылты
қты, әйтпесе буындырып өлтіремін мынаны.
Ши
қандай бетінің қаны қашып, боп-бозданған нәшәндік тілге келуге
шамасы жо
қ, қолы ербеңдеп анаған «таста» дегендей белгі берді.
Жігіт 
өз мылтығын бастығының тапаншасымен қоса лақтырып, дөй
дала
ға тырағайлай қашты. Шолақ қолды сілке бұрап жықты да,
мылты
ққа жүгірді. Әлгінде ғана әспенсіп тұрған інкібіді бастығы
қақпанға түскен қасқырдай, амал жоқ, шоңқайып отыр. Қандауыр
мылты
қты кезенген жоқ, бірін иығына асты, екіншісін жай қолына
ұстай салды да, Шолақ қолдың тура алдына келіп жайғасты. Бұл
қалпында әңгіме-дүкен құрып отырған екі жолдастың пошымы
секілді еді. Н
әшәндік меселі қайтып жасып қалыпты. Ләм демеген
к
үйі бір тал шөп алып, соны тістелеп, құлағына қонған шыбынды

айдап Б
ұқтырманың сарынына құлақ түргендей жайбарақат та
ме
ңіреу. «Дегенмен, мықты, діні берік жігіт, − деп ойлады Қандауыр.
− 
Әйтпесе мені жекпе-жекке шақырар ма еді. Тек арам болып
ж
үрмесін. Тамырын басып көрейін».
– Жолдас басты
қ, менде не ақыңыз бар? Ұзында өш, қысқада кегіңіз
жо
қ еді ғой. Жолыңызға көлденең тұрған жерім бар ма еді? Тіпті
бір-бірімізді жы
ға танымаймыз да ғой.
– Сен – халы
қ жауысың, − деді ол марғау қалыпта.
– Оны кім айтты сізге? Д
әлеліңіз қайсы? Әйелім мен бесіктен белі
жа
ңа шыққан баламның жазығы не?
– Жазы
ғы сол – байдың қызы.
– Онда т
ұрған не бар? Әке-шешесінен кетісіп кеткелі қашан...
– Сен, шыра
ғым, басымды ауыртпа. менің де жаным екеу емес.
Қатынқарағайдан 150 халық жауын табу керек деген жоспар бар
жо
ғарыдан. Сонда сендердің орындарыңа өзім қамалуым керек пе?
– Сонда менімен толтыру керек пе?
– Сонда сені
ң орныңа ауыз жаласқан досың – Көкенді ұстаймын ба?
«Сол жау» деген ай
ғақ бер, өзіңді табан астында босатайын да, соны
қамайын.
Қандауыр сөзден тосылды. рас-ау. Жүз елу жауды тауып беру бұған
да 
қиын.
– Білемін, − деді 
қаздай тізілген көк көйлек, ақ балтырлы қайыңдарға
қараған күйі. − Білем, мені қарғап-сілейсіңдер, бірақ жазығым не?
Жазы
ғым үкімет міндетін адал атқарып, бұйрықты орындағаным ба?
И
ә-иә, мен орындаушы ғанамын... Кейде осы ісімнің ақ-қарасын
ажырата алмай дал болып, тіпті та
ң атқанша көз ілмей шығатын
кездерім бар. ал к
өзім ілінсе болды, бір жүндес қол қолқама саусағын
тарбайта 
ұмтылады... Тапанша жастап ұйықтамаған кезім жоқ, тек
сол суы
қ қару ғана жан досым... айтшы өзің, менің орнымда болсаң
не істер еді
ң?
– Сізді
ң орныңызда болмағаныма қуанамын.
−
Қуансаң–сол. Сенен гөрі менің бас бостандығым жоқ. Жетектесе −
ж
үрем, айтақтаса – үрем. Әйтпесе, бұл қазақтың бөлісе алмай
жат
қан несі бар.
– Тастамайсыз ба б
ұл мазасыз қызметті.
– Д
әл қазір болмайды. атып тастайды.