65. Мәтінді және тарихи білімдеріңізді пайдалана отырып, қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымының ерекшеліктерін түсіндіріңіз.
Көне түркілер жерімен Ұлы Жібек жолы арқылы қаншама діндер өтсе де, түркілердің негізгі сенімі Тәңірлік дін, әруаққа табыну болды. Саяхатшы Вильгельм Рубрук түркі жұртын аралаған кезінде олар өздерінің Тәңірге табынатынын және оны таза рухани мән ретінде түсінетінін атап көрсеткен. Түріктер дүниетанымының бастау бұлағы, қайнар көзі – табиғат. Бұл табиғатпен біте қайнасып бірге өскен, соның өзгерісін, құбылысын жіті бақылайтын көшпелілер әулетінің қоршаған ортамен тығыз байланысты екенін білдіреді. Көптеген салт-дәстүрдегі наным, тыйымдар осы табиғатпен біте қайнасудан туындаған ұғымдар жиынтығы болып саналады. Осы табиғатты жаратушыны «тәңірі» деп танып, оның туындысы табиғатты аялау арқылы оған құрмет көрсетілген. Бұл үрдіс қазірге дейін осы халықтардың жалғасы боп саналатын көптеген халықтардың салт-дәстүрінде орын алған. Исламға дейінгі Қазақстандағы діни наным-сенімдер тарихы https://e-history.kz/kz/e-resources/show/13280/сайтынан алынған
Жауабы: Түркі дәуірінде Орталық Азия аумағында діндер қатар өмір сүріп, бір-біріне әсер етті. Бұл осы аймақтың әлемдік тарих білмеген мәдени орталыққа айналуына ықпал етті.
Бірақ түріктер жаңа дінді қабылдай отырып, әрқашан өз сенімдерінің ең үлкен бөлігі – тәңіршілдікті сақтап қалды.
Тәңіршілдік-адамзаттың алғашқы монотеистік діндерінің бірі. Тәңіршілдіктің салт - дәстүрлері басқа діндерге әсер етіп, оларды толықтырып, жетілдірді.
Тәңірі-Аспан немесе ғарыш. Тәңірі-әлемнің жаратушысы.
Әйел құдайы-Умай, үйдің қамқоршысы, балалар. Жер-Су (жер-су) құрғақ құдайлардың үштігіне кірді.
Ең бастысы-ата-баба культі-аруах, қазақтар арасында әлі күнге дейін өз маңызын сақтап келген культ. Ата-бабаларды құрметтеу мысалында тарихты құрметтеу, үлкендерге ерекше көзқарас тәрбиеленеді.
Түркілерде Тәңірге байланысты делдал болып саналған Қорқыт ата құрметті және құрметті болды және солай болып қала береді.
Қазақтардың дәстүрлі дүниетанымы, шын мәнінде, Ш.Уәлиханов "Қос сенім"деп анықтаған исламның ежелгі көзқарастар, нанымдар мен культтардың салт-дәстүрлерімен синкреттік бірігуі болды.
Дәстүрлер-бұл ұлттың мәнін бейнелеу, ол өмір сүретін, ойлайтын, сенетін нәрсенің көрсеткіші. Қазақтың негіздері де осы анықтамадан ерекшелік емес. Олар ғасырлар бойы қазақтың көшпелі өмір салтынан қалыптасып, уақыт, кеңістік және уақыттың алдына қойған барлық кедергілерден өтіп, бүгінгі күнге дейін өзгермейтін, ал кейбіреулері біршама деформацияланған күйінде жетті. Бірақ бүгінде қазақ халқының бәрін емес, өзінің дәстүрлі салт-дәстүрлерінің көпшілігін есте сақтайтыны және құрметтейтіні ұлттың одан әрі дамуы үшін сөзсіз плюс болып табылады.
Қазақ қоғамы бүгінгі күнге дейін дәстүрлі, яғни дәстүрмен байланысты. Дәстүр-бұл қоғамның барлық мүшелеріне ұсынылатын мінез-құлық стереотиптерінде және белгілі бір рәсімдерде көрсетілген топтық тәжірибе. Дәстүр-тамырлы, терең әдет-ғұрыптың көрінісі. Дәстүрлерді ұрпақтан-ұрпаққа беру маңызды.
Қазақ қоғамында дәстүр өмірлік цикл (туу-үйлену-өлім) рәсімдерінде ерекше күшті.
Мысал: ана мен баланың денсаулығы мен әл – ауқатын қамтамасыз етуге бағытталған босану рәсімі-жүктілік кезінде белгілі бір тыйымдарды сақтау; бала туылғаннан кейінгі алғашқы 40 күнде сиқырлы рәсімдерді орындау, мұның бәрі терең мағына мен руханилыққа ие. Балалардың рәсімі де маңызды, оны сақтау зұлымдықтан қорғаудың бір түрі ғана емес, сонымен бірге балаға мәдени-генетикалық кодтың негіздерін ана сүтімен сіңіруге мүмкіндік береді.
20 ғасыр модернизация жағдайында дәстүрлі қоғамның дағдарысын тудырды, мәдени-генетикалық кодты сақтау қаупі туындады. Бұл жағдайда патриотизм тілге, дәстүрлі мәдениет пен дәстүрге ұқыпты қараудан тұрады.
Дәстүрлер ерекше саланы – отбасылық және әлеуметтік қатынастарды реттейді, көбінесе оның тасымалдаушыларының моральдық көзқарастарын, рухани құндылықтарын анықтайды.
Ата-бабаларымыздың экологиялық дұрыс өмір салты сияқты дәстүрін есте сақтау және сақтау өте маңызды.
Ең қиын кезеңдерде дәстүрлі қоғамның құндылықтарына сүйене отырып, қазақ халқы өз үлесіне түскен қиындықтарды жеңіп, басқа халықтарға көмектесті.
Мысалы, қонақжайлылық әдеті. Қазақ қоғамының бұл сипатын 19 ғасырдағы шетелдік саяхатшылар ерекше атап өтіп, қонақтың қожайынының қорғауында екенін, сондай-ақ қонақ аса (кез келген қонаққа тегін ем және түнеу) мен айыпаның ат-тонын (даланың қасиетті әдет-ғұрпын қорлағаны үшін айыппұл)атап өтті
АСАР әдеті.
Ауылдың түкпір-түкпірінен адамдар жиналып, тегін жұмыс жасады. Осылайша, қысқы тұрғын үйлер салынды, құдықтар қазылды. Асар-бауырластықтың, халық бірлігінің жарқын көрінісі. Қазіргі уақытта бұл әдет-ғұрып тірі, мысалы, Отанына оралған қандастарға көмек көрсету.
Осылайша, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер руханилықты, адамгершілік құндылықтарды, туған жерге деген сүйіспеншілікті және өзін-өзі қамтамасыз ететін адамдарға табынуды сақтауға көмектеседі.
