Бағдарламасының ( Syllabus) титулдық парағы Нысан пму ұс н
Көптік категориясы және көптік жалғаулары
жүктеу/скачать 336,43 Kb. Pdf көрінісі
|
| Көптік категориясы және көптік жалғаулары. Түркі тілдерінің коне
дәуірлеріне қатысты мүралар тілінде де жекелік мәнді білдіретін арнайы аффикстер болмағаны мәлім. Коптік мән арнайы жалғаулар арқылы да, яғни, морфологиялық төсіл, сөздің игксикалық мағынасы, яғни, лексикалық төсіл арқылы және сөз пркестері, яғни, синтаксистік төсіл арқылы да берілген. Кейбір жеке сөздердің лексикалық мағынасының өзінде тасу, жинақтау үғымы жатады. Мысалы, йылқы (жылқы), барым щу іік дуние) тәрізді сөздер қолданылуына қарай жекелік те, топтау 11 ымын да берген. Сонымен бірге, көптік үғым сан есім мен зат •і Імиің тіркесі арқылы да жасалған. Мысалы,
зерттеушілер бұл қосымшаны да көптік жалғаулардың тарихи түрінің бірі деп қарайды
Тәуелдік категориясы және тәуелдік жалғаулары. Меншіктік пен меншіктелуші арасындағы қатынас, яғни, тәуелділік категориясы түркі тіддері қүрамындағы байырғы қүбылыстардың бірі. Мүңдай түжырымға дәлел — түркі тіддері тарихыңдағы ең көне мүралар тілінде де қазіргі тілдегі тәуелдік категорияеы мен оның көріністері көп өзгеріссіз (қазіргі тілмен салыстырғанда) берілген. Көне түркі тілінде тәуелдік категориясы морфологиялық тәсілмен (арнаулы қосымшалармен), морфология- синтаксистік тәсілмен (ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің тіркесі), синтаксистік төсілмен (ілік жалғаулы жіктеу есімдіктері арқылы) берілген. Тәуеддік жалғаулары көне мүралар тілінде мына төмендегідей болып отырады:
Жекеше: I ж. -м, (ым, -им, -ум, -ум, -ам, -ем)ң будун-ым (халқым), қаң- ым (әкем), қут-ым (қутым, бақытым). II ж. -ң, (-ың, -иң, -уң, -үң, -уң, -аң, -ең): қут-ың (сенің бақытың). III ж. -ы, -сы, (-ы, -и, -сы, -си, -зы, -зи): уйасы (оның уясы, урпагы), қаганы (ханы) айгучысы (уәзірі). Тәуелділіктің үшінші жағының бастапқы түлғасы -ың, -сын (-ин, -син) деген пікір бар. Ал Орхон-Енисей жазбаларында мынадай сөйлем бар: ...табғач будунка беглік үры оғылың кул болты, сілік қыз оғлың күң болты (табғач халқына мықты үлы қүл болды, таза қызы күң болды). Осы сөйлемдегі оглың, қыз создері тәуелдік жалғаудың III жағыңда түр, бірақ өдеттегідей -ы емес, -ын. Көптік: I жақ: -мыз (-мыз, -миз, мүз, -мүз, -ымыз, -имиз, -умуз, -амаз, -әмәз), ханымыз, ечимиз, қағанымыз. II жақ: -қыз, -киз, (-ыңыз, -иңиз), -унуз, -үнүз: адашыңыз (сіздің жолдасыңыз), қағаның (сеңдердің хаңдарың). III
жақ: -ы, -сы, -си, (-зы, -зи) —сылар, -силар. Жазбалар тілде төуелдікте түрған сез жіктеу есімдіктерімен тіркесіп те, тіркеспей жеке де айтыла береді. Яғни, қазіргі қазақ тіліндегідей, бірде менің кітабым, бірде кітабым түріңде жеке де айтылады. Төуеддік жалғауларының ашық дауыстылардан басталатын варианттары кене түркі тілі ескерткіштерінің бәрінде бірдей кездесе бермейді. Бүл варианттар көбінесе Шығыс Түркістаннан табылған жазбалар тілінде (манихейлік текстер, сол сияқты кейбір үйғыр жазбаларында) ғана үшьфасады, яғни, үйғырлық вариантгар. Тәуелдшіктің II жағыңдағы сөз езінің аддындағы сөздің ілік септікте түруьш бірде керек етсе, бірде керек етпейді. Бүл жағынан да қазіргі қазақ тілінің заңдылықтарымен астасып жатады. Сонымен қатар, қазіргі қазақ тілінде тәуедділік мән синтаксистік жолмен де берілетіні де мөлім. Мысалы: біздің үй, сіздің дала, т. б,/ Меншіктілік мән туғызудың нақ осы тәсілі ежелгі түркі ескерткіштерінің тіліңде де кездеседі: Бегін ат (бектің аты) (КТ). Мүңда да тіркестің соңғы сыңары тәуелдік жалғаусыз келген. Орта ғасыр ескерткіштерінде мүндай конструкцияның мына темендегідей варианты кездеседі: Бу Мекке біздің турур — Бүл Мекке біздікі. Бу бәйіт анындүр — Бүл әлең онікі. Бүл көмекші етістікпен келген, қазақ тіліндегі -нікі түлғалы конструкцияға сәйкес қолданылған. Бүл фактілерге қарағанда, "бүл кітап — менікі" тәрізді конструкциялар осындай тіркестердің негізінде пайда болса керек, —-нікі аффиксі қүрамы жағынан күрделі, тарихи жағынан екі бөлікке бөлінеді: -нің жүктеу/скачать 336,43 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|