Байгожина дана онирбековна


ЦИФРЛЫҚ ҚОҒАМДАҒЫ МӘДЕНИЕТ МЕДИАТИЗАЦИЯСЫ-НЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БАҚ-ТАҒЫ КӨРІНІСІ



жүктеу/скачать 2,17 Mb.
бет19/38
Дата17.01.2023
өлшемі2,17 Mb.
#61731
түріДиссертация
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   38
2 ЦИФРЛЫҚ ҚОҒАМДАҒЫ МӘДЕНИЕТ МЕДИАТИЗАЦИЯСЫ-НЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БАҚ-ТАҒЫ КӨРІНІСІ


2.1 Мәдениеттің медиатизациялану үдерісіндегі медиа форматтарды қолдану: мәдени код және парадигма
Бүгін лингвомәдениеттік зерттеулерде мәдени код тақырыбы белсенді дамып келеді, мәдени кодтардың интерпретациясы және оларды түсіну мәселесі жиі талқылануда. Код қарама-қарсы символдардың жүйесінде белгі беруші мен таңбаланушының сәйкестігін айқындайтын белгілер жүйесін білдіреді. Код қатысатын элементтердің үйлесімділік мүмкіндіктерін ұйымдастырады және шектейді [171, 56 б.].
Кодтау үдерісінде тіл маңызды десек, тіл – қоғам мүшелері арасындағы қарым-қатынас құралы, мәдениеттің өзекті аспектілері. Тіл құрылымы екі маңызды фактордың туындауынан негіз болады: ішкі (сөйлеушінің ақыл-ойы) және сыртқы (сол тілде сөйлейтін басқа адамдармен ортақ мәдениет): «Білім беру құрылымдарында тілдің когнитивтік негізін құрайтын ұлттық кодтар жинақталады» [172]. Когнитивтік лингвистика тілді ақпаратты кодтауға қатысатын когнитивті тетік (механизм) ретінде зерттейді. Адамдар кодталған бірліктер мен әмбебап пәндік кодтың негізін құрайтын тұжырымдамалар бойынша сипатталады, онда тіл ойды жеткізу құралы деп беріледі. Алайда оны кодтау кезінде пайдаланылатын білім тек тіл туралы біліммен шектелмейді. Әлем туралы білімдерді, пікірлердің әлеуметтік контексі туралы сақталған ақпаратты шығару, дискурсты жоспарлау және басқару қабілеттерін және т.б. маңызды мәселелерді қамтиды. Бұл ретте білім түрлерінің ешқайсысы түсіну үдерісі үшін аса маңызды болып табылмайды, олардың ешқайсысына анық артықшылық берілмейді [173].
В.Н. Телияның пікірінше, мәдениет адамның табиғи, әлеуметтік және рухани болмысының құндылық жағын маңызды жағдайларға қатысты тұлғалық және топтық рефлексия үдерістерін тарихи түрде өзгертетін, адамның сана-сезімін бейнелейтін әлем картинасының бөлігі деп қарастырады. Яғни, мәдениет дегеніміз – адамның өмірлік тәжірибесінде адамның рефлексивті өзін-өзі тануы туралы ақпаратты бейнелейтін білімнің ерекше түрі [174].
Қазір мәдениет семиологиялық, психологиялық, моральдық тұрғыдан зерттеліп жатыр. Мағынаны бейнелеу үшін мәдениет табиғаттан, артефактілерден, адамның қоршаған және ішкі әлемінен өз мағынасын жүзеге асыруға арналған белгілер алады [175]. Мәдениеттің мазмұны түрлі салалардан тұрады: әдет-ғұрып, тіл мен жазу, киім, қоныс, еңбек, білім, экономика, қоғамдық-саяси құрылым, құқық, ғылым, заң, техника, өнер, дін, халықтың рухани дамуының көріністері. Тілдегі бұл бағыттардың барлығы мәдени кодтар жүйесі ретінде жүзеге асырылады. Мәдени кодтар – әлем картинасын кодтау үшін түрлі құралдарды пайдаланатын екінші деңгейлі белгілер жүйесі. М.В. Пименованың айтуынша: «Мәдени код – бұл категориялық қасиетімен біріктірілген әлем бейнесі, объектілер сипаттамаларының макрожүйесі. Тілді жеткізуші және өзінің ішкі әлемін санаттап, құрылымдап, бағалайтын ұғымдық тордың бөлігі. Сипаттамалар бір кодтан екінші кодқа ауысқанда тілде метафора мен метонимия пайда болады». Мәдени код – табиғи және адам жасаған үдеріс (биофактілер мен артефактілер), біріктірілген әлем картинасы элементтерінің таксономиясы, сыртқы және ішкі мифтердің объектілері (физикалық және психикалық құбылыстар) [176]. Р. Барт (фр. Roland Barthes) өзінің «S/Z» [177] еңбегінде код мәдени үдеріспен мәдениеттің белгілері бар қатынасының сипаты ретінде көрсетсе, У. Эко код ақпараттық хабарлама алушының көзқарасы, күту жүйесі деген [171, 95 б.]. Мәдени код – мәдени мағыналардың тасымалдаушыларына айналған материалдық және рухани әлем белгілерінің жүйесі. Адамның әлемді игеру үдерісінде осы белгілерде оқылатын мәдени мағыналарды қамтиды [178]. Р.Барт мәдени кодтар «дәйексөзден, білімнің кез-келген саласынан немесе адамның даналығынан алынған үзінділерден басқа ештеңе емес деп атап өтті. Еске сала кетейік, Р.Барт жұмысты және оған сәйкес мәтінді талдағанда оқылатын бес кодты анықтады, оны мәдени мағыналардың жиынтығы ретінде түсінді. Р.Барт интерпретациясында герменевтикалық, нарративтік, мәдени, символдық және коннатативтік кодтар бар. Ғалымның тұжырымында код деп сипатталатыны «код – бұл цитаталардың перспективасы, құрылымдардан алынған мираж. Тек талдауға жататын мәтіндік нәтижелер, мұның бәрі оқылған, көрген, орындалған, тәжірибе алған нәрселердің үзінділері, код осы жүйелердің ізі» [179, 44 - 45 б.б.]. Мәдени код терминінің анықтамасына мұндай көзқарас мәдени лингвистика саласында, саяси лингвистика саласында зерттеулер жүргізуге пайдалы. Бұл интерпретацияда мәдени код интермәтіндік, гипермәтін, стереотиптер мен архетип құбылыстарымен үйлеседі. Мәтіндік хабарламалардың ерекшелігі олар әртүрлі деңгейдегі кодтардан тұрады. Мәдени кодтар ассоциативті өрістерді, мағыналардың супермәтіндік ұйымын жасайды, олар белгілі бір құрылым идеясын таңдайды. Мәдени кодтар әлемді категорияландыру үдерісінде көрініс табады. Категориялардың өзі біздің санамызда қоршаған ортаның нақты талаптарына сәйкес қалыптасады, кез-келген тіл сөйлеушілерге мәдени маңызды ұғымдар мен қатынастарды білдіру құралдарымен өз мәдениетіне қызмет етеді [180]. Тіл мамандары кодтаудың матрицалық табиғатын атап көрсетеді. Р.Барт желінің кодтарын салыстырады, мәтінге тастағанда түрлі кодтау деңгейіндегі ақпараттар табылуы мүмкін екенін болжайды [178, 20 б.].
В.В. Красных: «...мәдени код – мәдениет қоршаған әлемге әсер ететін, оны жіктейтін, құрылымдайтын және бағалайтын тор» - деп тұжырымдайды. Осылайша, мәдени кодта лингвомәдени бірлестіктердің құндылықтары, категорияларға сәйкес келетін мәдениеттің жалпы кодындағы негізгі тұжырымдамалық жүйелер, олардың бір-біріне қатысты позициясы және тұтастай алғанда қоршаған шындық туралы ақпарат бар. В.В. Красных ұсынған мәдени кодтардың тізімі кең тараған, ол соматикалық, кеңістіктік, уақытша, тақырыптық, биоморфты, рухани кодтарды анықтайды және кодтардың көп болуы мүмкін емес деген тұжырымды негізге ала отырып сипаттайды [181]. Д.Б. Гудков және М.Л. Ковшова мәдени кодтардың басқа классификациясын ұсынып, вербалды, акционалды және нақты мәдени кодтарды бөліп көрсетеді. Вербалды амалға басымдық бере отырып, зерттеушілер өздерінің назарын мәдениеттің нақты кодына аударады, оған табиғи ландшафт (орман, теңіз, таулар, су, құм-топырақ және т.б.), сәулеттік-үй құрылымы (есік, табалдырық, үй шатыры және т.б.), белгілі бір дәрежеде зооморфты соматикалық және бірқатар басқа кодтар кіреді [182]. Бұл тәсілдер бір-бірін толықтырады, мәдени кодтаудың нәтижелерін жинақтайды және кодтар туралы ақпаратты зерттеуші үшін сыртқы жоспарға шығарады. Ұсынылған классификациялар түрлі координаттар жүйелерінде орындалады. В.В. Красных тұжырымдамасындағы мәдени кодтау адам рухының әлеуметтік маңызды және дамыған салаларына негізделген мәдениеттің вербалды, акционалды және нақты кодтарының жүйесін кодтаудың жаһандық көріністерінің болуын болжайды. Кодтау жүйелері, элементтерінің өздері кодтау бірлігі ретінде қызмет етеді. З.З. Чанышева мәдениет кодын мәдени құндылықтар мен қондырғыларды тасымалдаушылардың ішкі байланысты жүйесі ретінде жалпылама анықтауды ұсынады, мәдени келісім нәтижесінде мәдениет тілдері шегінде қалыптасатын және мәдениеттің терең семантикалық өрісін білдіреді [183]. Когнитивті лингвистикада зерттеушілерді тілдік категорияларды бөлудің нақты принциптері, олардың таксономиясы және иерархияны құру, лингвистикалық санатқа байланысты бағыттары қызықтырады.
Дж.Лакофф (ағылш. G.Lakoff) категорияларды танымдық құрылымдар қалыптастырады деген болжам жасайды, оны идеализацияланған когнитивтік модельдер деп аталады (idealized cognitive models), олар тілдік категориялардың негізінде жатқан арнайы когнитивті субъектілерді білдіреді. Дж. Лакофф (ағылш. G.Lakoff) олардың төрт түрін ажыратады:
1. Категория элементтерінің сипатын, олардың қасиеттері мен олардың арасындағы қатынасты анықтайтын пропозициялық модельдер;
2. Бейнелік-схемалық моделдер, категориялық кластарды қалыптастыратын негізгі бейнелі көріністерді көрсетеді;
3. Метафоралық модельдер кейбір абстрактілі, оны басқа өріспен сәйкестендіру арқылы елестетуге мүмкіндік береді. Әдетте, нақты және эмпирикалық зерттеуге қолжетімді келеді;
4. Идеализацияланған танымдық модельдердің алғашқы үш түрімен бірге әрекет ететін және жиынтықтың бір элементінің сипаттамаларын барлық жиынтыққа беруді қамтамасыз ететін метонимикалық модельдер [184]. Когнитивті лингвистикада метафораға деген қызығушылық сақталады және концептуалды метафораға деген қызығушылық артады. Бұл ойлау негіздерін, әлемді дамыту үдерісін тіл арқылы жүзеге асырумен байланысын түсіндіруге деген ұмтылыспен түсіндіріледі. Метафоралардың әмбебап (көптеген тілдерге тән) модельдеріне ерекше назар аударылады. Түрлі тілде сөйлеушілерге арналған метафоралардың басым үлгілері кеңістіктік (бағдарлық), уақытша және мәдени болып бөлінеді. М.В. Пименованың пікірінше, түрлері мен алуан түрлілігі бойынша ең кең метафоралардың мәдени моделі. Тіл адамның ойлау қабілетін көрсетеді, табиғи және әлеуметтік ортада өмір сүріп, физикалық әлемге, оның ішкі әлеміне, оның объектілеріне антропоморфты, биоморфты және объективті сипаттамаларды беру болып табылады. Ол адамның құбылыстарды әртүрлі аймақтардан байланыстыру қабілеті, оларда ортақ белгілерді көрсете отырып, әр мәдениетте кездесетін мәдени кодтар жүйесінің негізі. Мәдени кодтардың негізін мифологиялық символизм құрайды, оның мәні нақты заттардың суреттерін дерексіз құбылыстарға (оның ішінде ішкі әлемге) көшіру болып табылады. Физикалық (нақты) және виртуалды (иллюзиялық) шындық объектілерінің параллелизмін белгілеу арқылы мифологиялық сананы салыстыру мен сәйкестендірудің эпистемологиялық операцияларына негізделеді [185].
Мәдени кодтардың алуан түрлілігін Ю.М. Лотман болжаған болса, ғалым мәдени кодтау және мәдени семиосфераның жұмыс істеу мәселелеріне қатысты еңбегінде «оның тілдерін көбейту механизмі барлық тірі мәдениетке енгізілген» деп атап өтеді [186]. БАҚ дискурсы түрлі әлеуметтік бағыттарды, жүйелік мәдени кодтарды қолданумен сипатталады. Олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Медиадискурсы күрделі көп деңгейлі, түрлі деңгейлі семиотикалық жүйе ретінде жұмыс істейді. Қазіргі лингвистикалық зерттеулер саяси тұжырымдамаларды лингвистикада ұсынудың белгілі бір әдістері мен құралдарын талдау арқылы қайта құруға үлкен қызығушылық танытады, олардың бірі тұжырымдамалық метафора болып табылады. Олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Сондықтан метафора әрқашан ол орналасқан тілдік және мәдени кеңістіктегі қоғамның мәдениеті, тарихы, дәстүрлері мен тәжірибесінің ізін қалдырады. Қазақстандық БАҚ дискурсында тұжырымдамалық метафора түрлі функцияларды орындайды, бірақ ақпаратты өңдеудің және ретке келтірудің когнитивті функциясы жетекші болып табылады. Жетекші құндылықтар мен символдар жүйесін, түрлі ұлттардың ұжымдық идеяларын, ұлттық стереотиптерін қарастыра отырып, біз басқа немесе өз елінің тұтас бейнесін көре аламыз. Ұлттық стереотиптер қоғамның өткен тәжірибесін көрсететін концептуалды құралдардың бір түрі ретінде әрекет етеді және схемалық, тұрақтылық, консерватизмге байланысты осы тәжірибені мәңгі жасауға ықпал етеді. Кодпен бір-біріне қарама-қарсы қойылған рәміздердің репертуарын, мағыналы белгілердің арасындағы сәйкес белгілер жүйесін қарастыруға болады. Код қысым элементтерінің құрамдастыру мүмкіндіктерін реттеп шектейді, кодтың өзі белгілі бір энтропиямен сипатталады.
Алғаш рет «ғылыми парадигма» ұғымын ғылыми айналымға американдық тарихшы және философ Томас Кун енгізген болатын. Ғылыми парадигманың семантикалық диапазоны лингвистикалық зерттеулер мен қазіргі тілдің ғылыми сипатын қамти түсті. Ғалым «The Structure of Scientific Refolutions» [187] атты еңбегінде ғылым мен қоғамның тарихи дамуындағы өзара терең байланыстарын қарастырды. Ғылыми қызметтің логикалық субъектісі – ғылыми бірлестік деп тұжырым жасаған. Мұндағы ғылыми бірлестік дәлелсіз қабылдайтын бірыңғай стандарттар жүйесі – парадигмалардан тұратынын сипаттаған.
Ғылыми мәселелердің қойылуы мен оларды шешудің жолдары және ғылыми бірлестіктердің мүшелері мақұлдаған ғылыми жетістіктерін «парадигма» деп атаймыз. Парадигмалардың сипатына теориялар, заңдар және оларды қолдану тәсілдері, қажетті жабдықтар жатады. Ал, ғылыми бірлестіктердің белгілеріне жалпы тұжырымдар, құнды мақсаттар, концептуалды модельдер, шешімдер, белгілі бір мәселелер мен міндеттерді шешудің үлгілері енеді.
Мәдени коммуникацияны әлеуметтік мәдениеттің пәні ретінде қарастыруға болады. Мәдени коммуникация техниканы және делдалдықты қажет етпейтін тікелей және кері байланыс орнатылып жатады. Бұған оффлайн дәрістер, пікірталастар, конференциялық жиындар, сұхбаттар және әңгімелер жатады. Мұндай тікелей қарым-қатынастар әрқашан тұрақты мәдени маңызға ие болды. Өнердегі де тікелей мәдени байланыс ерекше рөл атқарады. Музыкант орындаушының таспаға жазбадан, радиодан, телеарнадан тыңдау ешқашан тыңдаушының залда жеке қатысуын алмастыра алмайды. Алайда, тікелей байланыс мәдениеттің бірқатар түрлері үшін шектеулі келеді. Мысалға, көркем әдебиетке қатысты. Жазушы оқырмандарымен қанша кездессе де, сұхбаттаса да оның негізгі байланысы жазбалары, кітап арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ, ғалымдар кітаптары және ғылыми мақалалары оның ортамен байланысының негізгі формасы болып табылады. Екіншіден, тікелей мәдени байланыс әрдайы аз және шектеулі болып жатады. Ежелгі уақытта білімді адамдардың шеңбері тар болған кезде тікелей қарым-қатынас басым рөл атқарды. Қазіргі мәдениетті тұтынушылардың аудиториясы кең болған кезде, жанама мәдени қарым-қатынас ерекше мәнге ие болды. Атап айтқанда, рухани мәдениеттің құндылықтарын сақтауға, таратуға және тұтынуға арналған коммуникацияның мәдени маңызы басым болып және оларды нақты әлеуметтік институттар қамтамасыз ету керек. Рухани мәдениеттің сақтаудың төрт түрін атауға болады:
1. Қоғамдық, мәдени маңызы бар құжаттардың сақталуын қамтамасыз ететін мұрағаттар – саяси қайраткерлердің, ғалымдардың, өнер және дін қайраткерлерінің шығармалары, жобалар, сызбалар, тарихи құжаттар, оның ішінде жарлықтар, шешімдер, заңдар және т.б., тарихи маңызы бар мәдени қайраткерлердің хаттары, олардың күнделіктері, естеліктері.
2. Мәдениеттің заттық бірлігін сақтайтын музейлер – суреттер, мүсіндер, құндылықтар, кәсіби және фольклорлық қолөнер үлгілерін, техниканың, заттарды, күнделікті тұрмысын және т.б. сақтайды.
3. Кітаптарды сақтайтын кітапханалар және оларға халықтың қол жетімділігін қамтамасыз етеді. Музыкалық жазбаларды және бейне жазбаларды сақтау үшін арнайы дыбыстық таспалардың қорлары да мәдениеттің сақталуын қамтамасыз етеді.
4. Сәулет және бейнелеу өнерінің құнды туындыларының өмірін сақтайтын, қалпына келтіретін шеберханалары.
Дискурс ұғымы сияқты медиатизация ұғымы гуманитарлық білімнің барлық салаларын медиалогия, мәдениеттану, психология, әлеуметтану, философия және т.б. анықтауға тырысты. Медиа қоғамның мәдениеті мен әлеуметтік маңызы бар ақпарат арасындағы делдар ретінде ғана емес, мәдениет пен қоғамның құрылымдық элементі ретінде көрінеді. Осылайша, медиатизация қоғамдағы және мәдениеттегі медианың рөлін жаңаша түсінуге алып келді.
Медиатизацияның қазіргі заманғы тұжырымдамалары бұқаралық ақпарат құралдары арқылы түрлі институционалдық салалардың (саясат, спорт, бизнес, мәдениет, дін және т.б.) қоғамдық өмірге қалай енетіні, түптеп келгенде қоғамдық санаға, шындығымызға қалай әсер ететінін түсіндірді. Мысалы, саяси жаңалықтар саясат аясындағы оқиғаларды бейнелеп қана қоймай, өздігінен адамдардың саяси көзқарасына әсер етеді, ал мәдени жаңалықтар ағартушылық функциясын атқарады, қоғамдағы мәдени кодтарды сақтайды.
Медиатизация тұжырымдамасы бұқаралық ақпарат құралдарының жеке адамға және қоғамға жалпы әсерін, керісінше, адамның бұқаралық ақпарат құралдары мен медиа ортаға кері әсерін анықтауға көмектеседі. Осы өзара іс-қимылдың нәтижесі адамның жаңа медиатизацияланған болмысын қалыптастыру және дамыту болып табылады. Қоғам бұқаралық ақпарат құралдарының заңдарына бейімделеді, бірақ БАҚ-тың өзі де әлеуметтік заңдардың әсерінен өзгеріп, қайта құрылып жатады. Осылайша, медиатизация батыс ғалымдарының тұжырымдағанындай бұқаралық ақпарат құралдарын тасымалдаушы ретінде пайдалануға байланысты негізгі салаланың ерекше мәселелерін, өзектілігін жоғалтты дегенді білдірмейді. Бұқаралық ақпарат құралдары мәдениеттен және қоғамнан бөлек, олар тек медиатизация үдерісін қамтамасыз ететін түсіндірме модельдерге сүйене алмайды. Бұқаралық ақпарат құралдары – ұйымдар немесе жеке адамдар өз қалауынша қолданатын немесе қолданбайтын технология ғана емес. Бұқаралық ақпарат құралдары мәдени салада, жалпы қоғамда да әлеуметтік-мәдени тәжірибенің құрылымдық шартына айналады. Бұқаралық ақпарат құралдарының өзі әлеуметтік-мәдени саланың бір бөлігі болып табылады. Сондықтан қазіргі батыс медиалогиясында медиатизацияны жаһанданумен қатар макроәлеуметтік үдеріс ретінде қарастырылады, өйткені оның әсері тұтастай қоғамның дамуына әсер етеді. Медиатизация – бұл әлеуметтік институттар медиа логикаға, медиа мақсаттар мен шектеулерге бейімделуге тиісті үдеріс. Медиатизацияға деген көзқарастардың көптігі оны бірмәнді анықтауға мүмкіндік бермейді, өйткені бұл медиатизация үдерісінің өзін түсінуде редукционизмге алып келеді.
Қоғам мен мәдениеттің өзара ықпалдастығына қатысты мәселелерді жаңа тәсілдермен тұжырымдайтын әлеуметтік өмірдің түрлі салаларында (мәдениет, саясат, экономика, ғылым, әлеумет және т.б.) медиатизациялау мәселесі стилистиканың жүйелі зерттеулерінде өзгермейді. ТМД-да алғаш рет медиатизация және медиатизацияның стилистикалық мағынасы «Медиастилистика» [27] монографиялық зерттеуінде ерекше жаңа лингвистикалық саланы құруға жасалған әрекет екенін атап көрсетіледі.
Медиатизация – қоғамдық пікірталас саласына тарту, әлеуметтік қызметтің түрлі аспектілері туралы жария ету және қоғамдық өмір мен қоғамдық санадағы өзгерістерге әкелуі мүмкін. Қазіргі кездегі БАҚ-тың маңызды әлеуметтік функциясының бірі – қоғамдық өмірді медиатизациялау болып тұр. Өзге дискурстарды өз кеңістігіне тарта отырып, салыстырмалы түрде өзіндік заңдарымен түрлендіреді. Медиатизацияның өзіндік стилистикалық маңызы бар. Басқа институционалдық дискурстармен медиадискурстың қиылысуы аймағы бірегей стилистикалық жағдай туғызады, яғни медиадискурс қызметінің әртүрлі салаларында контекстер бар. Дегенмен, бұл байланыстардың барлығы медиадискурстың бірыңғай кеңістігінде сыртқы өмірдің үзінділері біртұтас медиа әлемге айналады, ондағы байланыстар ақиқатын, шынайлығын күшейтуге арналған [188, 30-38 б.б.].
Мәдениетті медиатизациялау үдерісіндегі кез-келген ұлттық медиадискурстың кеңістігінде мәдениеттің жаңа түрі ретінде өзіндік медиамәдениет құрылады. Медиастилистиканың ғылыми міндеттерін шешу үшін медиатизация екі аспектіде: стилистикалық – бұған әртүрлі мәдениеттердің мәтіндері мен сөздік белгілерін қосу арқылы медиадискурста медиамәдениетті қалыптастыру тәсілі қарастырылса; екіншісі, әлеуметтік бұқаралық ақпарат құралдарын институттандырудың және медианы делдалдан, байланыс арнасынан трансформациялаудың ерекше үдерісі ретінде қарастырылады. Әлеуметтік салалар цифрлық дәуірде қоғамның дамуы үшін шоғырландыратын, бейімдейтін және нақты қалыптастыратын функцияларды жүзеге асыратын тәуелсіз институтқа айналады. Қазіргі ғылымдағы медиамәдениетті түсіну медиатизацияны түсіну сияқты көп мәнді.
Ресейлік ғалым Н.Б. Кириллова Батыс ғалымдары П.Бурдье, Р.Барт, Ж.Бодрийяр, П.Вириль, Ф.Джеймисонның тұжырымдамаларын талдап, «бүгінгі медиамәдениет – бұл ақпараттық ағымының қарқындылығы, ең алдымен кино, бейне, компьютерлік графика, ұтқыр байланыс, интернет, мультимедиа және т.б., адамның қоршаған әлемді оның әлеуметтік, адамгершілік, психологиялық, көркемдік, интеллектуалды аспектілерінде кешенді игеру құралдары» - деп сипаттайды. Олардың пікірінше, медиамәдениет – кең тараған динамикалық бейнелерді, бейнелеу мен дыбысты (кино, теледидар, бейне, мультимедиа жүйелері) жазудың және таратудың қазіргі заманға техникалық тәсілдерін көрсетумен байланысты мәдениет саласы. «Медиамәдениет – адамзаттың мәдени-тарихи даму барысында жасаған жеке адамның әлеуметтенуіне және қоғамдық сананың қалыптасуына ықпал ететін ақпараттық коммуникациялық құралдар жиынтығы». Ол ақпаратты беру мәдениетін және оны қабылдау мәдениетін қамтиды, белгілі бір медиа мәтінді қабылдауға, талдауға, бағалауға, медиа шығармашылықпен айналысуға, медиа арқылы жаңа білімді меңгеруге қабілетті тұлғаның даму деңгейлерінің жүйесі бола алады. Медиамәдениет медианың синонимі немесе медиалық технологиялардың, білім мен іскерліктің синонимі болып табылмайды. Медиамәдениет – мәдениеттің жаңа түрі, БАҚ-та ол медиатизациялау үдерсінде туындайды.
Медиатизация ХХ ғасырдың соңында пайда болды, бүгінгі күні танымал болып, тіпті сәнге айналуда. Медиатизация Ф.Арнольд Брокгауз (нем. F.Arnold Brockhaus) және И.А. Ефрон сөздігінде жекелеген жерлерді қайта бағындыру үдерісі ретінде түсіндірілген. Тікелей императордан ірі феодал арқылы жанама түрде медиатизацияланған олардың аннексиясын білдіреді. Бізді қызықтыратын омонимдік термин, өмірді бейнелейтін институциядан қоғам өмірінің және қазіргі заманғы тұлғаның елеулі сәттерін айқындайтын факторға айналатын медианың әсерінен туындаған мәдени, әлеуметтік коммуникациялардың сапалы өзгерістер үдерісін білдіреді. Бұл өзгерістер бірінші кезекте технологиялық, яғни кез-келген жерден және кез-келген уақытта әркімге қолжетімді жаһандық ауқымдағы электронды ақпараттық ресурстармен қамтамасыз етіледі.
Технологиялардың мүмкіндіктері ақпараттандыру, виртуалдандыру, цифрландыру, жаһандандыру, дараландыру, коммерцияландыру сияқты бірқатар өзекті үдерістер аясында іске асырылады, бұл олардың нәтижелері мен салдарын бірнеше есе көбейтеді. Медиа дамудың әсерінен өмір сүрудің сапалы өзгерістерін 1960-шы жылдары канадалық ғалым М.Маклюэн алға тартты. Бұқаралық ақпарат құралдар санының артуы, олардың жылдамдығы мен барған сайын маңызды аудиторияны қамтуының нәтижесінде адамның ой-өрісінің дамып, ол өзінің коммуникативті және өркениетті мүмкіндіктерінің дамуын табиғи деп санады. Алайда медианы дамытудың заманауи деңгейі кезінде медиа арқылы анықталып, әркімге қатысты мәдени-әлеуметтік өмірдің жаппай сапалық өзгерістерін тікелей бақылауға болды. Медиатизация ұғымы отандық медиалогияға, философияға, әлеуметтануға жүгінеді. Сонымен қатар соңғы кезде гуманитарлық зерттеулерде авторлар медиатизация ұғымын үнемі қолданады, аксиоматикалық тұжырымдамалардың қатарына жатады [189], оның коммуникативтік табиғатын [190] және әлеуметтік институттардың жұмыс істеуімен тығыз байланысты бірінші кезекке қоя отырып, медиатизация феноменін қарастырады [191]. Ең кең таралғандары, негізінен, мәдениет, саясат, құқық, спорт, жарнама бағыттары.
Жекелеген салаларды зерттеушілер зерттеу стратегияларын нақтылады, мәселен, жарнамаға қатысты медиатизацияда технологиялық өзгерістерді, институционалдық өзгерістерді, сондай-ақ хабардың мазмұнын ұйымдастыруды, медиа тұтыну белсенділігі мен эксперименттілігін қамту ұсынылады [192]. Бүгінде медиатизацияның көріністері мен салдарын анықтау ғана емес, оны зерттеу стратегиясын әзірлеу маңызды. Медиатизацияның жалпыға бірдей қабылданған тұжырымдамасы әлі толық көрсетілмесе, оны зерттеу тәжірибесіне және айтылған идеяларға сүйене отырып, медиалингвистика шеңберінде медиатизацияны зерттеу бағдарламасын белгілеуге болады. Бұндай тәсіл медианың коммуникативтік табиғатына және медиакоммуникацияның түрлі сәттерінде медиатизацияның жаңа әлеуметтік жағдайларының, салдарының жаңалығы мен ерекшелігінің анықталуына негізделеді.
Зерттеудің әдіснамалық негізі – медиалық сөйлеу, автор мен адресаттың факторын, сөйлеу саласы мен негіздемесін, мәтін жанрын ескере отырып, медиа шындықтың дәйекті қарауға арналған болжамды құралдары [193]. Медиалық тәжірибе оның түрлі параметрлерінің барлық спектрінде көрінеді, бұл ретте медиамәтін басты назарда болады. Тек классикалық журналистік шығармаларды ғана емес, сонымен қатар жарнама, PR-коммуникация мәтіндерін, әлеуметтік желілердегі блогтар мен репликаларды қоса алғанда барлық фактуралық және жанрлық түрліліктері кеңінен түсіндіріледі. Бұл дегеніміз – медиамәтін медиасферада жүгінетін медиа өнімнің элементі ретінде қарастырылады дегенді білдіреді. Зерттеуді ұйымдастырушы – сөйлеу саласы (коммуникация, қарым-қатынас), бұл медиатизацияны сфералық зерттеудің жинақталған тәжірибесіне сәйкес келеді. Бұл ретте медиатизацияның көріністері әлеуметтік маңызды сипатқа ие болған, мәдени-әлеуметтік ақпаратты енгізетін және оларды өздерінің коммуникативтік мінез-құлқын өзгертуге мәжбүрлейтін коммуникация салаларының барлық шеңберін анықтау маңызды. Ақпараттық кеңістіктің мәселесін түсінудің бүгінгі деңгейінде білім беру салалары неғұрлым маңызды, діни қарым-қатынас, спорт және мәдени-әлеуметтік ақпараттарды тұтыну неғұрлым қызықты болып табылады. Зерттеуді жүргізу кезінде медиатизацияны бірінші кезеңнің өзінде екі өлшемде – мәдени-әлеуметтік және тұлғалық тұрғыдан зерделеу керектігі түсінікті болады.
Біріншіден, жалпы қоғам үшін өзгерістердің, оны басқару мен оның өмірін ұйымдастырудың сипаты ашылады. Екіншісінде қазіргі коммуникацияларға қосылу және өз өмірінің сипатын айтарлықтай өзгерту мүмкіндіктері бар тұлғаның өмір сүру салтының өзгеруін қадағалауға болады. Дискурстық мониторинг, сараптамалық сұхбат, сондай-ақ сауалнамалық әдістер сияқты әрекеттерсіз медиа шындықты эмпирикалық байқау мүмкін емес. Салыстырмалы зерттеу әдісі ерекше орын алады, олар жеке және әлеуметтік коммуникацияның түрлі салаларын, түрлі мәдениеттердегі медиа коммуникацияның тілдік деректерін зерделеуде анықталады. Барлық бағыттардағы медиатизация аспектісі мәдени-тарихи принцип болып шығады, өйткені медиатизацияның көріністерін, жаппай коммуникацияға медиатизация кезіндегі белсенділік формаларын салыстырған кезде көреміз.
Медиатизация медианы хабардар ету үдерісі ретінде ұғымдардың феномені мен қатынасын зерттейтін мәдениеттанушылар, әлеуметтанушылар үшін қызығушылық тудырады. «Медиация», «медиатизация» сияқты терминдер қазіргі қоғамның өмір сүруінің органикалық ортасы, медиа ортаны зерттейтін филологтар үшін медиатизация әлеуметтің кез-келген саласының ажырамас және қажетті құрамдас бөлігіне айналды. Медиакеңістіктің жеке адам санасы мен өміріне әсері медиалық адам тұжырымдамасының қалыптасуына әсер етті. Профессор Е.Л. Вартанова медиалық адам ұғымын қоғамның мүшесі ретінде, оның болмысы белгілі бір коммуникациялық қатынастары мен мүдделерін анықтайды. Профессор Е.Л. Вартанова осы ойын өз сұхбатының бірінде дамыта отыра: «бәріміз медиалық адамның кішкентай бөлігін алып жүрміз. Бүгінде телефонсыз, компьютерсіз, теледидарсыз, бір сөзбен айтқанда, цифрлық құралдарсыз, ақпаратсыз өмір сүре алмаймыз» [194]. Медиатизация ұғымының қазіргі заманғы түсінігі тұтастай алғанда медианың қоғам өмірінің түрлі салаларына кірігуіне, әлеуметтің бірыңғай мәдени-коммуникациялық жүйесін қалыптастыруға әкеледі. Ақпараттандыру дәуірінің негізі мәдениет сегменттерінің бірі бола отырып, медиамәдениет ақпараттық фрагменттерге қарамастан жұмыс істеуі мүмкін емес, қалған барлық мәдени үзінділерді басып өтеді [195]. Медианың даму жағдайында бүгінде «медиация», «медиатизация» және «медиализация» ұғымдары зерттеушілер арасында пікірталастар туғызып отыр. Дегенмен, аудармадағы қиындықтар мен түсініктердің айырмашылықтарына қарамастан, медиатизацияның түсінігін анықтаудағы негізгі үдеріс іс-әрекетке, медиа коммуникацияның сипатына баса назар аудару қажет. Медиатизацияның мақсаты өзінің жиынтығында кез-келген жеке тұлғаға ақпараттың ең алуан түрлі көздері мен деңгейлеріне қол жеткізуін қамтамасыз ететін жеке, тұлғааралық және топтық коммуникация, оның нысандарына байланысты жаңа жүйелерін әзірлеу мен енгізуден тұрады. Бүгіннің өзінде медиатизация инженерлік-техникалық құбылыс болып саналмайды, ол әлеуметтік-мәдени және адам тіршілігінің тетіктерінде терең ілгерілеулерді көрсететін ерекше гуманистік мағынаға ие болып отыр. Адамдарға рационалды дәлелдермен әсер етудің орнына бейнелерге негізделген басқа техника дамыды. Осыдан қазіргі мәдениетті, білім беруді, кітапхана ісін дамыту саласында тез арада шешілуін талап ететін көптеген мәселелер туындады. Мысалы, ақпараттық қоғамның тұжырымдамаларында басты назар ақпараттық коммуникациялық технологияларға аударылады, ал кітаптар мен кітапханалар мүлдем аталмай жатады немесе ақпараттандыру объектілері ретінде көрініс табады. Ақпараттық қоғамдағы ақпарат пен білім архаикалық құжаттық қорларда емес, барлығына қолжетімді кез-келген жерде, кез-келген уақытта жаһандық ауқымдағы электрондық ақпараттық ресурстарда жинақталған. Интернет бүгінде дәстүрлі кітапхана, библиографиялық мекемелерге қарағанда құжаттарды, библиографиялық іздестіруді, электрондық жеткізуді толық және жедел түрде қамтамасыз етеді. Осыдан өте пессимистік болжамдар туындайды. Себебі жалпы әлем мен Қазақстан қарқынды, түбегейлі өзгеруде. Түбегейлі өзгерістерден кітапханалардың жойылып кету қаупі де бар [196]. Бүгінгі қалыптасқан жағдайға түсінік бере отырып А.В. Соколов: «Бұндай шектеу ұлттық қауіпсіздік үшін қауіпті, өйткені ол қоғамның дегуманизациясына алып келеді. Дегуманизацияланған қоғамда әдепсіздік, аштық, жемқорлық, билікке деген сенімсіздік, халықтың пассивтілігі, зорлық-зомбылық, терроризм өршиді» [197], - деп түйеді.
Кітапхана ісі ақпараттық технологияларға емес, ақпараттық технологиялар кітапхана ісіне қызмет етуі тиіс. Кітапхана қызметкерлері жергілікті және қашықтағы ақпараттық ресурстарды пайдалана отырып, homo informaticus ақпараттық қажеттіліктерін қанағаттандыруға міндетті. Бірақ кітапханалардың басты және шынайы миссиясы – ақпараттық қызмет көрсету емес, ақпараттық қоғамды дегуманизацияның зиянды ауруынан құтқару.
«Медиатизация» терминін алғаш рет 1990 жылы Дж. Томпсон ғылыми айналымға енгізді [198]. Оның бүкіл әлемде таралуы цифрлық технологиялар негізінде бұқаралық коммуникациялардың дамуына және тиісінше осы феноменнің әлеуметтік салдарын, оның мәдени әсерлерін зерттеуге байланысты жарияланымдардың көбеюіне байланысты болды. Осы мәселені қарастыра отырып Т.В. Шмелева «Медиатизация как феномен современной культуры и объект исследования» мақаласында қоғам өмірінің және қазіргі заманғы тұлғаның елеулі сәттерін анықтайтын фактор ретінде медианың рөлін атайды [199]. М.Кастельс «шынайы виртуалдық» мәдениетін бөліп көрсете отырып, виртуалдық біздің шындығымыз, дәл сол арқылы, біз, өзіміздің мәдени бағытымызды жасаймыз деп атап көрсетеді [200]. С.Жижек адамның әсерінен және виртуалдылықтың көмегімен шындықпен байланысын жоғалтуына байланысты мәселелерді қарастыра отырып, субъектінің имитациясы, симуляциясы сияқты терминдерді саралайды [201]. Осыған байланысты жеке тұлғаның медиатизацияланған мәдени ортамен өзара іс-қимыл мәселесі айтарлықтай өткір тұр.
ХХІ ғасырдың басынан бастап түрлі ғылыми бағыттағы ресейлік мамандар мәдени ортаны медиатизациялаудың, жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуына әсер етуінің жағымсыз және жағымды факторларын зерделеу үдерісіне, модификациялауға және инновациялық адам, мәдениеттің өзара іс-қимыл нысандарын өзгерту мәселелерін белсенді түрде қарастырды. Бұл зерттеулердің векторлары түрлі болғанымен, олар тұжырымдамалық тұрғыдан екі бағытқа бірікті. Бұл бағыттардың бірі медиа центристік болып табылады. Осы тәсіл аясында медианың рөлі қазіргі әлеуметтегі адамның рөлінен едәуір асып түсті. Осыған байланысты адамды медианың теріс әсерінен, бірінші кезекте интернет технологияларының өсіп келе жатқан мүмкіндіктерінен сақтандыру, қорғау қажеттілігі атап өтілді. Мысалы, бұл өмірлік кеңістікті компьютер экранының көлеміне дейін қысқартатын ойын тәуелділігі немесе әлеуметтік желілерге тәуелділік формаларында көрініс табуы мүмкін. Бұл жағдайдағы салдарға жоғары агрессивтілік, троллинг пен буллингке бейімділік, еңсерілмейтін коммуникативтік кедергілердің өсуі, басқа да әлеуметтік мінез-құлық сипаттамалары кіреді. Мәдени ортаның медиатизациялануы жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуына әсер ететін түрлі жағымсыз, жағымды факторлар салдарын шығармашылық қызметке белсенді қосумен қатар, жеделдетілген әлеуметтену, жиі қарама-қайшы ақпараттық ағымдарды түсінудің мүмкін еместігіне байланысты әлеуметтік бейімделу болып табылады. Жаппай коммуникациялардың барлық жүйесі тұтынуды жандандыруға, тауарлар мен қызметтерді тұтынушылардың жағдайын арттыруға бағытталған. Оның үстіне тұтынудың мәні өзгеруде. Бұл дегеніміз – жеке тұлғаның медиатизацияланған мәдени ортамен өзара іс-қимыл мәселесі эскапизмнің қарқынды дамуына байланысты түрлі зерттеулерде жағымсыз, жағымды репрезентациясы бар феномен. В.И. Белов оның түрлі әсерлерге ұмтылу жолындағы, әдеттегі шындықтан қашу секілді жақтарын атап көрсетеді:
– әлеуметтік нормалардың белгісіздігінен танылмайтын сәйкессіздік қорқынышы;
– жеке тұлға мен әлеуметтің өзара ic-қимылы кезінде жүйелі шешілмейтін ішкі қайшылықтардың салдары ретінде наразылық білдіру;
– адамның өзі туралы түсінігі мен отбасындағы жеке адамдармен ішкі қақтығысы, соның салдарынан өзін-өзі құрметтеудің жетіспеушілігі.
Медиа жасайтын жағдайлар жалпы қабылданған стандарттар мен ережелердің күнделікті және болжамды дағдыларын еңсеруге ықпал етеді. Осының салдарынан, белсенділіктің түрлі нысандарын виртуалды шындыққа көшіру болады. Бұған блогерліктің даму жылдамдығы, компьютерлік ойындардың танымалдығының артуы, көптеген әлеуметтік желілерге аудиторияның тартылуы дәлел. Ғаламтордағы білім беру және рекреативтік жобалар дәстүрлі оқыту немесе ақпараттық пікірталас бағдарламаларынан ақпарат интерактивті нысанда берілуімен ерекшеленеді. Мысалы, дәл қазіргі уақытта баттл – жастар арасындағы әлеуметтік-мәдени мәселелерді талқылаудың ең танымал нысандарының бірі ретінде қарастырылды.
Мәдениетті медиатизациялау медиамәдениетке технологиялық, институционалдық және эстетикалық аспектілерде ықпал ететін үдерістердің жиынтығын білдіреді, әрбір нақты адамның мәдени тәжірибе алуында фасилитатор қызметін атқарады [202]. Медиатизациялау барысында мынадай құндылықтар өзекті:
Біріншіден, жаңаға ұмтылу және инновацияларды іздеу. БАҚ үнемі жаңа ақпаратты алу қажеттілігін ынталандырады. Тұрақты ақпараттардың барған сайын тұрақты әдеті адам қызметінің барлық салаларында инновацияны қалыптасуына ықпал етеді. Н.Луманның пікірінше, ақша төлемдері негізінде оқшауланған экономика сияқты, жұмсалған ақшаны өтеуге үздіксіз туындайтын қажеттілікті туындатады. Сондықтан бұқаралық ақпарат құралдары артық ақпаратты жаңа ақпаратпен ауыстыру қажеттілігін тудырады. «Fresh money and new information» – қазіргі заманғы қоғамдық динамиканың негізгі мотивтері, экономикадағы, ғылым мен өнердегі инновацияларға деген тікелей невротикалық құмарлығымен нақтыланған. Бұл ретте жаңалықтың қайдан келетінін және оның қоры қаншалықты үлкен екенін ешкім білмейді.
Келесі мәселе, мәдени дәстүрді сақтау. Медиатизация мәдениет мекемелерін қамтиды және мемлекеттік мәдени саясаттың негізгі элементтерінің біріне айналады. Мұражайлар мен кітапханалардың цифрлық технологияларды кеңінен пайдалануы көптен бері күнделікті тәжірибеге айналып келеді. Бұл жағдай мұражай және кітапхана коллекцияларына дереу қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз етіп қана қоймай, мәдени мекемелерге жаңа функциялар ұсынады. Олар жаңа тәжірибе беру платформасына айналуда. Мұражайлардың медиа кеңістікте орналасуын үш негізгі сөзбен сипаттауға болады: пайдаланушылық мүмкіндіктер (user experience), интерактивтілік және қатысу [203].
Мәдени дәстүрдің сақталуына есте сақтаудың медиатизациясы ықпал етеді. Әлеуметтік желілерді пайдалану ортақ, өйткені бар адамдарды іздеуге, табуға және біріктіруге мүмкіндік береді. Осылайша өткен дәуір бойынша ностальгия орын алатын орта қалыптасып, ескі мифтер өзектеніп, жаңалары пайда болады. И.Ушановтың мемориалдық тәжірибесінің өзіне тән ерекшеліктерінің қатарында отбасылық және жеке жадының үстемдігін, демократизм мен есте сақтаудың жасырын болуын көрсетеді [204]. Сонымен бірге мәдени дәстүрдің медиатизациялануы белгілі бір мәдениетке байланысты құндылық қатынастарын қабылдау үдерісін қиындататын кем дегенде екі негізгі мәселенің пайда болуымен қатар жүреді.
Біріншіден, оның шындықты сезіну сияқты маңызды бөлігі мәдениет жетістіктерімен танысу үдерісінен кейін біртіндеп кетеді. Мұражайға бару енді физикалық экспонаттармен танысуды білдірмейді, ондағы виртуалды көрмелерді қарауды қамтуы мүмкін Екіншіден, есте сақтауды дараландыру, оның әртүрлі медиа және мәдени кеңістікте жойылуына немесе ұмытылуына әкелуі мүмкін [202, 3 б.]. Үшіншіден, ұқсастықтарды таңдау еркіндігі. «Гипер қосылу» жағдайында әрбір адам барлық дерлік мәдениеттердің ресурстарына қол жеткізе алады. Басқа адамдармен әртүрлі өлшемдер мен мүдделер негізінде кез-келген қоғамдастыққа еркін біріге алады. Бұқаралық ақпарат құралдары бірегейліктің, оның ішінде ұлттық бірегейліктің негізгі конструкторларына айналады [205]. Нәтижесінде ұқсастықтар нарығы сияқты феномен қалыптасады, факторлар өздерінің мифтерімен, нарративтерімен және символдарымен әртүрлі ұқсастықтар жиынтығын жеткізушілер ретінде әрекет етеді. Бұл нарықта адам өзіне жеке сәйкестіктер пакетін еркін сатып алады, оның ақысы адалдық болып табылады [206]. Біртектілікті таңдау еркіндігінің жарқын көрінісі цифрлық номадизм болып табылады, ол өзінің шеткі формаларында қандай да бір ұқсастықпен байланыстың жоқтығын көздейді.
Төртіншіден, коммуникациядағы эмоционалдылық дәрежесін арттыру. Медиатизацияның барлық жерде байқалатын әсерлерінің бірі –коммуникацияны театрландыру болып табылады. Жеке және көпшілік кеңістіктер арасындағы шекара шайылып, әлеуметтік желіге салынған әрбір реплика немесе фотосурет іс-әрекетке айналады. Адам өзін медиа тұғырнамасының сахнасында актер ретінде көрсетіп, ілтипат білдіреді. Коммуникацияда сурет, смайликтер және эмодзи түріндегі визуализация басым бола бастайды. Визуализация мен дараландыру бір-бірін толықтырады. Бұл селфи, инста-фото және т.б. жанрлардың дамуында көрінеді. Осылайша, коммуникация салт-дәстүрге айналады, қандай да бір нақты мақсатқа қол жеткізуге емес, қатысушылардың коммуникация үдерісінен қанағаттанушылығын жеткізе отырып, өздігінен құндылыққа ие болады. Бұл ретте коммуникацияның салт-дәстүр ретіндегі маңызды ерекшелігі эмоцияға жүгінуіне қарамастан, жаңа құндылықтарды жинақтай алмайды, мәдениетте бар құндылықтарды ғана қолдай алады.
Медиа символдық тұрғыдан құрастырылған нормаларды, мәндерді және ұқсастықтарды жүзеге асыру платформасына айналады. М. Маклюэннің медиа хабар деген атақты тезисін жүзеге асыруды білдіреді. Осылайша, коммуникация usable culture – іс-қимылдағы мәдениет болады [205, 116-117 б.б.].
Тұтастай қорытындылап алғанда, медиатизацияның мәдениет құндылықтарына тигізетін әсерінің негізгі нәтижесі, ең алдымен, бірегейліктерді, әлеуметтік рөлдерді және олармен байланысты құндылықтар қондырғыларын іздеу, таңдау саласындағы жеке бостандықтардың айтарлықтай өсуі болып табылады. Бұл жағдай коммуникацияның салт-дәстүр модусының үстемдігімен үйлесімде адамның белгілі бір ұқсастықтар жиынтығымен ассоциациясының беттік және жиі уақытша сипатын алдын ала анықтайды. Алынған мәдени тәжірибе жиі түсіндірілмейді. Құндылықтар әртүрлі адамдар тобын, әдеттегі мәдени, этникалық, конфессиялық шекаралардың үстіне біріктіретін шексіз көптеген қоғамдастықтармен бөлшектенеді және өзгереді. Осы қоғамдастықтар арасындағы үйлесімді қатынастарды орнату және дамыту таяу болашақтағы стратегиялық коммуникациялардың басым міндеттерінің бірі болып табылады.
Қазіргі уақыттағы мәдениет – адам жұмыс істейтін өмір әлемінің толық өзгеру үдерістерімен байланысты түбегейлі өзгерістер. Бұл өмір әлемі қазіргі уақытта қарқынды өзгерістерге байланысты мәдениетте, экономикада, саясатта, әлеуметтік қатынастарда, рухани салада іргелі сілкіністерді бастан кешіруде. Жаһандану деген атауға ие болған үдеріс осы сілкіністердің объективті негізі болып табылады. Кейбір сарапшылар бұл ұғымды пайдаланудың заңдылығына күмән келтіргенімен, ал зерттеушілердің басым көпшілігі адамзат өмірінде болған ең ұлы төңкерістің куәгерлері және қатысушылары екеніне сенімді. Экономикалық, экологиялық, саяси, коммуникациялық, әлеуметтік және психологиялық, жаһанданудың мәдени аспектілері ерекшеленеді. Жаһанданудың экономикалық аспектілері әртүрлі мемлекеттер мен мемлекеттік емес құрылымдардың экономикалық өзара іс-қимылының өсіп келе жатқан интеграциясынан көрінеді. Бұл өзара іс-қимыл әлемінде көптеген елдердің бір-біріне тәуелді болатын шаруашылық жүйесінің қалыптасуына әкелді. Тарихта алғаш рет капиталды басқару нақты уақыт режимінде жұмыс істейтін жаһандық қаржы нарықтарында үздіксіз жүзеге асырылады.
Экономиканы жаһандандырудың негізгі драйверлері трансұлттық компаниялар болып табылады. Қазіргі кезеңде трансұлттық корпорациялардың стратегиялары өңірлік, көбінесе жаһандық желілерді құруға ұмтылыспен сипатталады, олардың шеңберінде ғылыми зерттеулер мен әзірлемелер, материалдық қамтамасыз ету, өндіру, бөлу және өткізу интеграцияланады. Атап айтқанда, трансұлттық корпорациялардың инновациялық белсенділігінің таралу үдерісі байқалады.
Қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды дамыту жағдайында жаһандық экономиканың пайда болуы жаһандық желілердің қалыптасуына әкелді. Тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің жаһандық нарықтарының пайда болуы өнімнің ұлттық тиесілілігін жоюға әкеледі. Жаһанданудың мәдени салдары көптеген антижаһандық көзқарастағы элиталарда ерекше алаңдаушылық тудырады. Көптеген зерттеушілер жаһандану мәдени дәстүрлерді стандарттайды, батыстан тыс өркениеттік құрылымдардың өміршеңдігіне нұқсан келтіреді деген қауіп айтады. Бұл ассимиляцияның өсіп келе жатқан қаупін білдіреді. Ұлттық азшылықтың мәдени сипаттамалары үлкен ұлттың мәдениетінде жою, басқа елдерге жаппай көшіп кету кезінде ұлттық мәдениетін ұмыту және онда азаматтық алумен көрінеді. Шекараның ашықтығы және толассыз дамып жатқан мәдени қарым-қатынас ықпадастығы бүкіл әлемге бірдей мәдени үлгілердің таралуына кеңінен жол ашуы мүмкін деп болжайды. Осыдан дәстүрлі мәдени құндылықтарды жүйелеу және құндылық бағдарлар жүйесінің тасымалдаушысы ретінде мәдени мұраны мұрағаттау талабы туындайды. Көптеген елдердің мемлекеттік институттары өздерінің мәдени бірегейлігін қорғауға, кейде құрастыруға баса назар аударуда. Жергілікті мәдениеттердің, шағын этникалық топтардың дамуын жеделдетуге, олардың егемендікке деген талаптарын күшейтуге деген ұмтылыс жандануда. Жаһандану тұтастай алғанда мәдениетті және еркіндік кеңістігін ұлғайтудың арқасында әртүрлі халықтар мен қоғамдастықтардың мәдениеттерін дамыту үшін кең мүмкіндіктер ашады. Бүгін мәдениет күрделі және көп өлшемді болып келеді деп айтуға болады. Егер қамтылатын аумақ сияқты өлшемге бағдарланатын болсақ, онда жалпы алғанда мәдениеттің үш түрін бөліп көрсетуге болады:
1. Дәстүрлі жергілікті мәдениет, яғни өлкенің, облыстың, қаланың немесе жеке адам тұратын өзге де елді мекеннің мәдениеті. Бұған кейбір этностық мәдениеттер, әртүрлі әлеуметтік топтардың мәдениеттерінің енуі мүмкін.
2. Белгілі бір мемлекеттің азаматы үшін танылуы міндетті деп есептелетін құндылықтар мен көріністер конгломераты болып табылатын жалпы мемлекеттік мәдениет деп атауға болатын мәдениет. Әсіресе, мәдениеттің ерекшелігі және оның ұлттық мәдениеттен айырмашылығы көптеген ұлттар мен халықтарды қамтитын қазақ-орыс мемлекеттерінде көрініс табады.
3. Біздің көз алдымызда пайда болып, барған сайын қуатты болып келе жатқан жаһандық мәдениет – басқару мен ақпарат мәдениеті. Мұндай жағдайда заманауи адам бір емес, бірден бірнеше мәдениетке бейімделуі тиіс.
Жаһандық мәдениеттің қалыптасу үдерісінде маңызды бір жайт бар. Жергілікті мәдениеттердің барлығы белгілі бір дінмен байланысты болады. (Бұл жағдайда «дін» ұғымы әлемді түсіндірудің кез-келген тілдік тұжырымдамасын қоса алғанда, өте кең ұғынылады.). Оның үстіне теориялар өте танымал, оған сәйкес діни табынушылық кез-келген мәдениеттің бірінші негізі болып табылады. Жоғарыда айтылғандардың барлығы «коммуникациялық мәдениет» және «медиамәдениет» деп аталатын мәдениеттің ішкі жүйесімен тікелей байланысты. Бұл ұғымда коммуникация саласында жинақталған білім, құндылықтар мен нормалар, біріншіден, коммуникация функцияларын түсінудің мағыналық шеңберін белгілейтін әртүрлі философиялық-идеологиялық тұжырымдамаларда және екіншіден, коммуникациялық матрицалар ұғымымен белгілеген коммуникация технологияларында көрсетіледі. Осы ұғымды пайдалана отырып, коммуникациялық мәдениеттің қарама-қайшы емес моделін құруға болады, ол өз құрамына коммуникация субъектісінің бастамашысын, адресатының коммуникативтік құзыреттілігін сипаттайтын бірнеше міндетті кешендерді қамтиды. Тиісінше, коммуникативтік құзыреттілік коммуникация мәдениетін иелену шарасы ретінде, яғни өзара іс-қимыл жағдайларының белгілі бір шеңберінде тиімді коммуникация құру үшін қажетті ішкі ресурстар мен реттеушілер жүйесі ретінде қарастырылады. Коммуникативтік мәдениет санатын мұқият зерттеудің қажеттілігі ақпараттық мәдениет термині үстемдік ететін ғылыми және танымал әдебиеттері бар туындыларға байланысты. Бұл туындыларда ақпарат теориясының ұғымдық аппаратының үстемдігі ең жоғары танымалдылыққа ие. Басқалар құптаған ақпарат теориясының ұғымдық аппаратының жоғары танымалдылығына байланысты бұл үстемдік коммуникацияны ақпарат алмасу үдерісі ретінде ғана түсінуді ынталандырады. Бұл жағдайда ақпарат ұғымының өзі органикалық байланысты құбылыс ретінде түсіндіріліп, коммуникацияның мағынасын кедейлендіреді. Осылайша, түсінілетін коммуникативтік мәдениет жүйенің бір бөлігі, дәлірек айтқанда, көрініс беру нысаны болып табылады. Коммуникациялық универсум ұғымын білдіреді. Универсум тұжырымдамасы өзін-өзі ұйымдастыратын адамды қоса алғанда, өзін-өзі ұйымдастыратын жүйелердің әлем туралы түсінігімен байланысты. Бұл табиғат саласы, таным саласы және адам өмірінің саласы арасындағы байланысты түсінуге мүмкіндік береді. Коммуникациялық универсумның негізгі сипаттамалары ретінде төмендегі ерекшеліктерді атауға болады:

  • Жеке тұлғаның еркінен тәуелсіз, барлық тірі жүйелерге кіріктірілген өзара әрекеттесу механизмі;

  • Көп деңгейлі жүйе ретінде көрінеді, оны түсіну үшін желілік және иерархиялық тәсілдерді үйлестіру қажет;

  • Коммуникациялық әлемде оның өзін-өзі жаңғыртуды қамтамасыз ететін нормалары, дәстүрлері, құндылықтары, оны аударудың, өзгертудің және көбейтудің айқын немесе жасырын механизмдері бар;

  • Өзін-өзі ұйымдастырудың және өзін-өзі реттеудің күшті тетіктері бар;

  • Ашық субъектілер мен объектілер оқшау емес, өз позицияларында оңай өзгертіледі;

  • Адам қызметінің ықпалымен жүзеге асырылып жатқан тәжірибелердің арқасында жаңғыртылып, дамып келеді.

Негізгі үш моделге тоқтала кетсек, олар: технократтық, коммуникативтік мәдениет және гуманитарлық мәдениет.
Технократтық коммуникативтік мәдениет – бүкіл заманауи өркениетті машиналық немесе техногендік деп түсіндіреді. Өркениеттегі адам өзінің құндылығы жоқ жүйенің элементі, винтигі ретінде қарастырылады. Технократтық ойлау қатаң схемаға, механикалыққа, сызықтық пен стандарттауға бағдарланады. Ойлау мен әрекет етудегі технократизм адам әлемінің құнсыздануына ғана алып келмейді. Оның маңызды салдары мақсатқа жетудің үлкен, күрделі жүйесінде адамды басқарудың кең мүмкіндігі, бұл жүйеде хабардан тыс және одан да көп жағдайда үдеріске қатысушы адам орындаушының әсер ету аймағынан тыс қалады.
Коммуникативтік мәдениет – бүгінгі жағдайда коммуникация саласындағы кәсіби мамандардың мақсатын дұрыс тұжырымдауға, коммуникацияның тәсілдерін таңдауға және нәтижелерін бағалауға көмектесетін психология, коммуникативистика, нейропсихологиялық бағдарламалау, басқа да білім салаларындағы ең заманауи ғылыми деректерді пайдалануы тиіс деген түсінікке сүйенеді. Осыдан коммуникация саласындағы ғылыми зерттеулерге, коммуникация адресатымен кері байланысты ұйымдастыруға әзірлігі, интеграцияланған коммуникациялар саласындағы эксперименттер және т.б. қызығушылықтары туындайды.
Гуманитарлы коммуникативтік мәдениет – қандай да бір түрде бекітулер жүйесіне шығады, осыған сәйкес адамды бостандыққа, бақытқа, өз қабілеттерін дамытатын, танытатын әлеуметтік институттарды бағалаудың ең жоғары құндылығы мен өлшемі болып табылады. Ал теңдік, әділдік қағидаттары, адамгершілік адамдар арасындағы қарым-қатынастың қалаулы нормасы.
2.2 Мәдениеттің медиатизациялануындағы ұлттық идеологияның мазмұндық тренді
Мемлекетімізде қазіргі кезде азаматтарға саяси, әлеуметтік, мәдени және т.б. ақпараттардың кез-келген түрін еркін таңдап, қабылдауға мүмкіндік туды. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары БАҚ-тың басым бөлігі мемлекеттік болып келсе, бірте-бірте жеке меншік және коммерциялық болып бөліне бастады. Бірақ БАҚ-нан еркіндігінің нәтижесінде батыс елдерінен менталитетімізге жат медиа өнімдер, музыкалар, кино фильмдер және т.б. медиа кеңістігімізге ене бастады. Осындай өтпелі кезеңдегі үдеріс адамдарды сан-саққа бөлініп кеткен рухани құндылықтарына әсерін берді. Бұқаралық ақпарат құралдарының сол кезеңде қалыптасып және жұмыс істеуіне саяси, экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, мәдени негіздерінің саралануы үлкен ғылыми ізденістерді қажет етті. Қоғамның өркендеуінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістер ақпараттық кеңістікке тән бола бастады. Пікірлер плюрализмі, сөз бостандығы, жеке меншік ақпарат құралдарының пайда болуы ақпараттық кеңістігіміздегі демократиялық үдерістердің нәтижесі. Бұл үдеріс қоғамның алдында жаңа белес, жаңа құндылықтарды қалыптастырды. Өзіндік ұлттық ерекшеліктермізді, ұлттық болмысымызды қайта тануға түрткі болды. Мәдени-тарихи, рухани-әлеуметтік қазыналарымызды бүгінгі кезеңнің өзгерістері талап еткен үдерістермен сабақтастыра қарастырған абзал. Жеке тұлғаның күнделікті өмірінің жандануы, жаңа үдеріс жетістіктеріне жетуі әлеуметтің мәдени деңгейіне байланысты. Қоғамның мәдениетін қалыптастырушы, өзгертуші негізгі субъект – адам, түрлі халықтар және мемлекеттер болып табылады. Мәдениет әлеуметтік бағыттағы терең тарихи құбылыс және негізгі өзекті бағыттары, салалары әлеуметтік субъектінің жетілу үдерістерімен негізделе дамиды. Ақпарат кеңістігінде түрлі көзқарастар мен пікірлер плюрализмі тоғысып жинақтала келе объективті қоғамдық пікір туғызады. Қоғамдық сананы қалыптастырып ғана қоймай, халықтың саяси-әлеуметтік белсенділігіне ықпал етеді. Қоғам пікірлер төңірегінде өздерінің жеке түсінігін қалыптастырады. Адамның жеке көзқарастары қоғамның басқа мүшелерінің пікірлерімен алмаса келіп, бұқараның көзқарастарына ұласады. Өзара сүзгіден өтіп келіп, қоғамдық пікір қалыптасады. Әрине, бұл жерде ұлттық болмыс ерекшелігі, ұлттық құндылықтар табиғаты назарда болуы шарт. Мәдениеттің медиатизациялануындағы ұлттық идеологияның мазмұндық трендін айқындауда маңызды қадамдар жасаған Алаш қайраткерінің тағылымды мектебі бүгіндері де өміршең. Қаламгер Ж. Аймауытұлы «Ақылды дана, рахымды әділ, шынға сусаған, қыңырды жөнге, қисықты тезге салмақ болған, бұзықтықпен аласып өткен Абай» кемеңгерлігіне бойлап, Қаражан Үкібайұлы сынды ұлт меценаттарының қаржылай демеуімен «Абай» журналын жарыққа шығарған еді. Басылым «Бұл заманда жан сақтауға, бас қорғауға, тұрмысты түзетуге қалып отырған құрал – өнер, ғылым, қысқаша айтқанда – мәдениет» құдыретінен асқан күш жоғына иландырды. «Оқымай мәдениет жоқ: мәдениетсіз ел, қандай кәп болсын, күшті болсын, ұлтшыл болсын, ұлттығын сақтап, табанды ел болып тұра алмайды» [207] деген ұлағатымен елдік мәселелерге ерекше екпін жасады. Алаш қалам қайраткерлері «Қазақ» басылымы негіздеген ұлттық мәдениет бірегейлігін сақтауда өзге елдер руханиятымен ықпалдасуы мен тоғысуындағы ұлттық идеология маңызын бір сәт те естерінен шығармады.
Әлемдік тәжірибенің сипаттамасы бойынша БАҚ-ты белгілі бір адамдар немесе мекемелер бақылап, қажет болса басқарып отыратыны белгілі. Әлеуметтің құқықтық негіздегі ақпарат құралдары мемлекеттік заңдарды сақтай отырып, қоғам және саяси ұйымдар, бірлестіктердің қадағалауы арқылы жүзеге асырылады. Әлемнің көптеген елдерінде БАҚ-тың этикалық нормалары мен заңдылығын сақтап, қадағалап отыратын арнайы органдар бар. Қоғамның өтпелі кезеңінеде рөл атқаратын фактор – ақпарат құралдары өкілдерінің, мерзімді басылымдар мен телерадио компанияларының саяси мәдениеті мен таным деңгейі. Өкінішке қарай, қоғамдағы жаңа мәдени құндылықтар мен саяси-әлеуметтік нормалардың қалыптасып үлгере алмай жатқаны сияқты ақпарат құралдарын қадағалау әлі күшейтілу керек, өзара түсіністіктің әлі де жетпеушілігін аңғартады.
Қоғамдық дамудың бүгінгі кезеңінде өркениеттің жетістіктерін материалдық және рухани игілік ретінде сақтап, болашақ үшін оны тиімді пайдаланудың артықшылықтарын халыққа тарату болып табылады. БАҚ-тың рухани, мәдени-танымдық қызметіне сұраныс тумақ. Қазіргі заманда қоғам бір ритмде өмір сүре алмайды. Әлемнің барлық түкпіріне хабар бірнеше секунд ішінде тарайды, осы кезең ең қымбат капитал ақпарат екенін танытады. Мемлекетті мекендейтін халықтардың рухани бірлігі демократиялық құндылықтар мен мәдениетті қалыптастырып, саяси-әлеуметтік және этнос аралық тұрақтылықты нығайту болып табылады. Қоғамның дамуы бір орында тұрмайды, үнемі өркендеу кезінде үдерісте ескі мен жананың күресі ерекшеленеді. Идеялық-саяси өзгерістер алаңы саналатын ақпарат кеңістігі ерекше рөл атқарып келеді. БАҚ-тың нарық кезеңінде өмір сүруінің негізгі үш факторы бар: 1) ақпарат кеңістігінде еркін бәсеке өзінің мүмкіндігі мен орнын анықтап алуы; 2) өзгерістер бәсекеде өзіндік ұстанымы, бағытының болуы керек; 3) қажетті шығармашылық, қаржылық, техникалық мүмкіндігінің деңгейі болуы қажет. Бұл үш фактор қалыптасқан саяси-экономикалық жағдайға байланысты дамиды. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары көптеп ашылған тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары түрлі экономикалық қиындықтарға төтеп бере алмай біртіндеп жабыла бастады. Өтпелі кезеңде қоғамдағы экономикалық және шығармашылық мүмкіндігі барлары ғана қызмет жасау құқығын сақтап қалды. Мемлекетіміз өзін тәуелсіз мемлекет деп жариялаған кезеңнен бастап жаңа саяси, экономикалық жағдай қалыптасты. Болашаққа қойылған мақсат-міндеттер ел экономикасының жаңа ахуалын қалпына келтіріп, одан әрі өркендету, қоғамдық-саяси тұрақтылықты нығайтып, халықты әлеуметтік жағынан қорғау, құқықтық-демократиялық мемлекет құру болып табылады. Қазақстанның БАҚ-ы тұтастай алғанда қоғамның демократиялық өзгерістеріне талпынып, тәуелсіз мемлекетті қалыптастыруға белсене араласты. Тәуелсіздіктің эйфориясы бұрын жабық саналып келген көптеген тақырыптардың көтерілуіне мүмкіндік берілді, төртінші билік иелерінің шығармашылық, кәсіби қызығушылығын туғызғаны анық.
Қазақстанның басты тірегінің бірі – ұлттық идея болса, сол ұлттық идеяны айқындайтын, бұқаралық сананы жетілдіріп, қоғамдық пікір қалыптастыратын құрал – бұқаралық ақпарат құралдары мен коммуникация арналары. Ұлттық идея – мемлекет және ұлттық жолсерік жұлдызындай көпқырлы ұғым. Ал, бұқаралық құбылыс өзіндік қағидалары бар көпшілік құбылыс ретінде саналады. Ұлттық идея тарихи оқиғалармен қатар өрбіп, өніп отыратын ұғым. Қазақстандықтарды біріктіріп және әрбір азаматты толғандыратын ортақ мәселе – ұлттар мен этностар арасындағы байланыс, оның ішінде экономика, тіл, мәдениет, білім, ақпарат және т.б. байланыс. Бұқаралық ақпарат құралдарында еліміздің көп дінді және зайырлы мемлекет, барлық ұлттардың тең құқықтығы, ұлтаралық бірлік сияқты тақырыптың жиі, әрі орынды көтерілуі ұлттық идеяны бұқаралық құбылыс ретінде көпшілікке ортақтығын тағы бір дәлілдей түседі. Алдыңғы қатарлы мемлекеттерге ұмтылған қоғамда теңдік мәселесі және гендерлік теңсіздік ұлттық идеяны айқындауыш факторлар қатарында сипатталады. Жаһандану жағдайында Қазақстанның ұлттық идеясын ұсыну қажеттілігі билік пен қоғамның алдында тұрған өзекті міндетке айналып отыр. Ұлттық идея бүкіл қоғамды және елді жұмылдырушы фактор болуы тиісті. Еліміздің жаһандық масштабқа лайықты кірігіп, жаһандық күрделі үдерістерге оңтайлы қатысуына жағдай жасауы керек. Ұлттық идеяны іске асыру бүкіл қоғам мен әрбір қазақстандықтың игілі тұрғысынан еліміздің дамуын қамтамасыз ету үшін жаһанданудың осы заманғы сынақтарына пара-пар жауапқа айналуы тиіс.
Ұлттық идеяның қажеттілігі жаһандану жағдайындағы мемлекет пен қоғамның алдында тұрған бірқатар міндеттерден туындайды. Ең әуелі бұл –қоғамды топтастыру міндеті. Қоғам көптеген өлшемдер бойынша жіктелген, меншікке деген қатынасы, табыс деңгейі, нарықтық өзгерістердің үстем үдерістеріне интеграциялану деңгейі, елдің саяси өміріне қатысу сипаты мен дәрежесіне қарай және т.с.с. Қазақстан азаматтарының этностық, саяси, діни сана-сезімі тым әрқилы. Қазақстандықтардың құндылықтар жағынан бағдарлануы айшықты емес және бұл тұрғыда топтасуы да әлсіз. Әлеуметтік мінез-құлық моделіне айналатындықтан, біздің азаматтардың әлеуметтік құлшыныстары түрлі арнада жүреді, олардың бұл тұрғыдағы бірігушілігі бөлек. Қазіргі жағдайда топтасуға этностың өзін-өзі біріздендіруі көмектеспейді. Көп ретте ол өткенді алға тартады, дегенмен өткеннің қаншалықты құнды болғанына қарамастан, жаңа мақсаттар мен жаңа міндеттерге негізделген біріздендіруден өтпесе, оның өзі осы заманғы сынақтар алдында дәрменсіздік танытады. Демек, ұлттық идея ұлтты топтастырудың осындай көпқырлы міндетін шешуге қабілетті болуы керек, ол мақсаттар мен құндылықтардың екі ұштылығын жойып, біртұтас қоғамдық сананның қалыптасуына жәрдемдесуі тиіс.
Ұлттық идея қоғамды сапалық тұрғыдағы ұмтылысқа бастайды. Қазіргі Қазақстан бастан кешіп отырған мәдени, саяси-экономикалық жағдайлардан қарыштап өтуге жұмылдыруда ұлттық идеяның рөлі ерекше. Тұңғыш Президент Жолдауына өзек болып алынған өзекті мәселе Қазақстанды дамыған елдер қатарына көтеретін жедел жаңару үрдісі ұлттың ұлт болып топтасуын ғана емес, сонымен бірге жаңарудың стратегиясын терең ұғынумен де байланысты. Өрелі мақсатқа жету үшін айқын стратегиялық бағыттағы жолды айқын түсіну қажет. Бұл тұрғыда да ұлттық идея қоғамды жұмылдыруға, осы жолдың бағытын көрсетуге, Қазақстанның даму арнасын белгілеуге тиіс. Азаматтық теңдік және мәдени сан алуандық қағидаттарына негізделіп құрылған бірыңғай Қазақстан ұлтын қалыптастыру мәселелерінде ұлттық идеяның рөліне баға жетпейді. Демек, ұлттық идеяны қалыптастыру қажеттілігінде қазіргі кезде Қазақстанның алдында бірқатар міндеттер туындап отыр. Бірақ ұлттық идеяны қалыптастыру қажеттігі өзінен-өзі тұжырымдалуына бірден қол жеткізе қоймады. Ұлттық идеяның дамуына деген қоғамдық сұраныстың қандай да бір әлеуметтік топ, тіпті билік ресурстарына ие топ тарабынан немесе тұтастай қоғам тарабынан түсінілуі, ұлттық идеяның қалыптасуына жәрдемдесетін маңызды да шешуші факт болып саналады. Қазіргі кезде ұлттық идеяны тұжырымдаудың тәжірибелік міндеті туралы айтуға әбден болады. Біз дербес ұлттық саясат жүргізудің маңызды тәжірибесін жинақтадық. Осылайша, Қазақстанның ұлттық идеясын тұжырымдауды мүмкін ететін нақтылы жағдайлар қалыптасты.
Әлемдік тәжірибеде барлық кезеңдерде шынайы әрі ықпалды ұлттық идеяның туындауы белгілі бір елдің тұтас халқын бір мақсатқа жұмылдыруға уақыт қажет екенін көрсетеді. Адамзат тарихында мұның бірқатар белгілі мысалдары бар. Америка Құрама Штаттарының құрылуымен бір мезгілде пайда болған осы елдің Конституциясында «Ортақ береке және қоғам мен оның ұрпағын азаттық игіліктерімен қамтамасыз ету» деп тұжырымдалды. «Америкалық арман» деп аталған идея АҚШ-тың әлемдегі ең күшті державалардың біріне айналуына көмектесті. Бұл елдің осындай тарихи қалыптасуын қамтамасыз етуде «америкалық арман» бір жағынан, түрлі этностарды азаматтық қауымдастық ретінде бірыңғай американ ұлтына біріктіруге бағытталған топтастырушы идеяға айналды. Екінші жағынан рухани әлеуеті айтарлықтай таяз таза прагматикалық пайдаға бас иетін идея болып шыққаны да жасырын емес. Осы тұрғыда «америкалық арман» табысқа жетудің өзіндік бір моделі бола отырып, қатардағы әр америкалықтың материалдық және әлеуметтік жағдайына қарамастан табанды да қажырлы оптимизм, жоғары дәрежедегі кәсіпкерлік қабілетінің болуын көздеді. Әлемдік тәжірибеден белгілі бір елдің тарихында ұлттық идеяның ықпалды да шешуші рөл атқаруының басқа көптеген мысалдарын келтіруге болар еді. Алайда жоғарыдағы аталған әлем мемлекеттерінің мысалын алсақ, олардың дамуында ұлттық идея тарихи миссияға айналып, ұйыстырушы қызмет атқарғанын көруге болады. Бұған қоса бұл мемлекеттердегі ұлттық идея белгілі бір елдің әлемдік ауқымдағы тарихи миссиясымен қатар бұл елдерде өмір сүретін барша азаматтар ұрпағының да сол миссиядағы шешуші рөлі мен жауапкершілігін айқын көрсетіп берді.
Қазақстанның ұлттық идеясын қалыптастыру және ұсыну мүмкіндігі туралы әңгіме болғанда кез келген белгілі ұлттық идеяның «құтқарушылық» ерекшелігі назардан тыс қалмауы тиіс. Мұнымен қатар мемлекеттің ұлттық идеясының мазмұнына жаһандану үдерістерінен туындайтын күрделі мәселелер барған сайын көбірек ықпал ете бастады.
Жаһанданудың ұлттық идеяға ықпалы екіұдай күй тудыратына бар. Жаһандану осы заманғы кез-келген феноменнің өзіндік мазмұнын терістеп, ұлттық біргейлікке қауіп тудыру үдерісіне ие екендігі белгілі. Сондықтан ұлттық идея жаһанданудың ықпалымен болмыстың жалпы адамзаттық мәнімен ұштасып, нақ сол ұлттың ұлттық сипатына байланысты өзіндік ерекше мазмұнын жоғалтуы тиіс болатын. Алайда ұлттық идея жаһанданумен бірге бетпе-бет келіе отырып, ұлттық санада ұлттың өз ерекшелігінен айырылуына қарсылық тудырды. Осы заманғы жаһандық үдерістердің ықпалымен ұлттық идея өз бойында ұлттық сипаттың мәнін сақтай отырып, өзіндік болмысын сақтап қалуда өміршең болып шықты. Жаһандану ұлттық идеяны қалыптастыруға әсер етпейді деп біржақты кесіп айтуға болмайды. Жаһандану тек ұлттық идеяның мазмұны мен түріне қосымша талаптар жүктейді. Бұл қосымша талаптар бүгінде ұлттық идеяны ұлт пен мемлекетті таза оқшаулауға соқтырмауы тиіс. Ұлттық идея әлемге таралуы тиіс болса, ол өз бойында ерекше ұлттық мазмұнды және жалпы адамзаттық құндылықтар мен құлшынысты табиғи түрде үйлестіруге тиіс дегенге саяды. Жаһандану адам атаулы тіршілігінің барлық жайттарын объективті түрде бірдей етуге бастайтын жағымды үрдіс ретінде ұлттық идеяны әлеуметтік әділдік пен өзара құрметке деген ұмтылыс, ар-намыс тазалығы іспеттес кез келген ұлт үшін маңызды қасиеттердің өз мәнін жоғалтпауы арқылы да ықпал етеді. Кереғар жағдайда ұлттық идея ділдік және психологиялық ерекшеліктерін жоғалтады. Жаһанданудың келеңсіз ықпалына халықтың дәстүрлі құндылықтарының әлжуаз тұстары түседі. Сондықтан дәстүрлі құндылықтардың ең болмағанда аздаған нышандарын ұстанып қалуға тырысатын ұлттар жаһанданудың келеңсіз ықпалына көбірек ұшырайды. Демек, ұлт әлемдік қауымдастық тарабынан қабылдануы үшін ол өзінің ұлттық идеясының мазмұнына дәстүрлі мәдениеттен туындайтын мұраттар мен құндылықтарды ғана жинақтамауы тиіс.
Ұлттық идея күшті мемлекетті қажет етеді, тек күшті мемлекетте ұлттық идеяны нақты жүзеге асырудың мүмкіндіктері болады. Жаһандану мемлекеттің егемендік деңгейін төмендетіп, ұлттық мемлекетті осы заманғы аса маңызды көптеген мәселелер бойынша дербес ұстанымнан айырады (бұл үдерістерді халықаралық қаржы институттары, трансұлттық компаниялар, халықаралық құқық нормаларын бұза отырып, іске асырады). Егемендігінің елеулі бөлігін жоғалтқан мемлекет ұлттық идеяның іске асуына қажетті деңгейде жағдай жасай алмайды, сондықтан ұлттық идеяны іске асыру жөніндегі функциясының бір бөлігін қоғамның өзіне жүктейді. Жаһанданудың ұлттық идея мазмұнына ықпал етуі жоғарыда айтылған мәселелерден жинақтала келіп, оның мазмұнының бұзылуына соқтырады. Сондықтан жаһанданудың осы саладағы сынақтарына жауап бере білуде төмендегі мәселелер ескерілгені жөн. Біріншіден, нақтылы елдің ұлттық құндылықтары, мақсаттары үшін жаһанданудың нақты салдарын түсіну шарт. Екіншіден, ұлттық идеяда ұлттық негіздегі дәстүрлі және жалпы адамзаттық әлемдік құндылықтардың үйлесуі қажет. Үшіншіден, ұлттық идеяның жаһандану сынақтарына жауап ретінде тұрақты іштей дамуға қабілеттілігі үнемі шыңдалып отыруы керек. Осы шарттар орындалған жағдайда ұлттық идея өзінің құрылымдық мәнін сақтауға және ұлтты өзгермелі дүниеге бейімдеуге толық қабілетті болады.
Қазіргі жағдайда ұлттық идеяның мазмұнына қойылатын бірнеше талапты даралап көрсетуге болады. Біріншіден, ұлттық идея ұлт үшін табиғи, құрамдас, ойдан шығарылмаған, қандай да болсын күшпен таңылмаған, ұлттың нақты болмысынан туындауы керек. Сонымен бірге кез-келген идея сияқты ұлттық идея жай «нақтылықтың көшірмесі» емес, идеяның өзі болып саналады. Сондықтан ұлттық идеяның мазмұны өрелі мұраттар, өміршең ұлттық арман-аңсар, экономикалық және әлеуметтік-cаяси жоба түрінде міндетті түрде көрініс тапқаны дұрыс.
Ұлттық идеяның құрамында ұлттың қазіргі жай-күйі ғана емес, сонымен бірге оның өткені мен болашағы көрініс табатыны туралы айтуға болады. Алайда мұның өзі ұлттық идеяның уақытқа байланбағанын және оны ұлт біржолата тұжырымдайтынын білдірмейді. Керісінше ұлттық идея мәселелерін зерттеушілер ұлттың тарихи даму үдерісінде оның бірқатар ұлттық идеяларды бірнеше рет ауыстыру жайттарын атап көрсетеді. Осыдан келіп ұлттық идея шартты түрде айтқанда екі топтамадан туындайтыны көрінеді. Бірі – ұлттық идея мәнінің тұрақты, тұрлаулы, өзгеріссіз көрінетін құрамы, ал екіншісі – дамуға, өзгеруге, тарихи жаңа мазмұнмен толығуға қабілетті құрамы. Осылайша ұлттық идея болашақпен ұштасып жатады. Бұл тұрғыдан келгенде ұлттық идеяның айтарлықтай нақты тұжырымдалуы, жинақы, тіпті, қанатты сөз тұрғысында болуы тиіс. Ұлттық идеяның нышандық жайты оны біршамакең ауқымды, өз бойына жаңа әрі өзекті мазмұн сыйғызуға қабілетті ететіні бар. Өйткені нышандар жаңа мәселелерді қамтып, оларға деген жаңа сұраныстармен толығу қабілетіне ие.
Үшіншіден, Қазақстан қоғамы сияқты көп этносты қоғамда ұлттық идея қандай да бір этностың идеясы бола алмайды. Бірақ та ұлттық идеяны көптеген этностардың ұлттық идеяларының жиынтығынан да құрастыруға болмайды. Ұлттық идея жалпыұлттық болуы тиіс. Алайда дәл осында ең елеулі мәселе жатыр. Атап айтқанда, жекеленген этностардың ұлттық идеясына әрі олардың ұлттық идеяларының жиынтығына телінбейтін жалпыұлттық идеяны қалай тұжырымдау керек? Атап айтқанда, қазақтар Қазақстандағы барлық этностық топтардың мүдделерін осы топтарға нұсқан келтірместен жүзеге асыру жауапкершілігін толық өз мойнына алған жағдайда, қазақстандық қоғам қазақ халқының төңірегіне топтасу үдерісін қайталайтынын терістей алмаймыз.
Төртіншіден, ұлттық идея барынша ерекше ұлттық мазмұнға ие десек, мұның өзі оны адамзаттық жиынтық болмысынан даралап тұрады. Ұлттық идея бойынша өзгелер нақ осы ұлттың мәнін тани отырып, бір мезгілде дәл осы ерекшелігімен әлемдік қауымдастыққа кірігіп, өзін осы қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретінде мәлімдейді. Яғни, ұлттық идея өзінің ұлттық идеясында шектелетін Қазақстанды оқшаулауға емес, оны осы заманғы әлемге терең интеграциялауға жұмыс істеуі тиіс. Оның ұлттық идеясының нақ осы ерекшелігі Қазақстанды әлемге қажетті, қызықты және тартымды етеді. Ұлттық идея кейбір қайшылықтарына қарамастан таза тәжірибелік, стратегия, тактика тұрғысында мемлекет, қоғам сатыларынан бастап жеке тұлғаның, әр адамның деңгейіне дейін Қазақстанға қызмет етудің нақты тәжірибелік тетіктерін туғызуға қабілетті болуға тиіс. Ол мемлекет, жеке адам ғана қабылдайтын мәселе емес. Өзінің бүкіл мүмкіндіктері әрі құралдарымен мемлекет те сондай-ақ өз болмысының шегінде адамда да күн сайын жүзеге асыратын идея болуы тиіс. Ұлттық идея, осылайша, елдің ішінде де, одан тыс жерде ұлттық саясаттың (бұдан кең тұрғыда айтсақ, қоғамның бүкіл өмірінің) идеологиясы болу мүмкіндігін алады. Демек, «Жалпы мәдениет, әдебиет мәселесі – әрбір ұлттың тарихының төрінен орын алатын қиын мәселе» («Ән-күй жайында»), [208]. Бұл ретте мәдениеттің медиатизациялануындағы ұлттық идеологияның мазмұндық тренді Алаш зиялылары ұстанған темірқазық болды. «Мұхтардың көзқарасын қалыптастырған тағы бір саяси мектеп бар. Ол – Алаш идеясы [209] десек, М. Әуезовтың «Ғылым тілі», «Мәдениет һәм ұлт», «Өліп таусылу қаупі», «Философия жайынан» және «Жапония» атты ғылыми-танымдық мақалаларының маңызы зор. Ұлтымыздың мәдениетке жетіп, санасының оянуына уақыт қажет екендігін «Қазақ қашан жетіледі?» [210] мақаласында топшылайды. Сол арқылы ұлттық мәдениетіміз бен өнеріміз, оны дамытудың жолдарын бағамдауымен мәдениеттің медиатизациялануындағы ұлттық идеологияның мазмұндық сипатын зеределеді деуге болады. Ғалым Тұрсын Жұртбай Мұхтардың «Абай» журналындағы «Қазақ қашан жетіледі?» мақаласында қамтылған қазақ қоғамының әлем елдерімен байланыстағы әлеуметтік ойларын жетіге бөліп қарастырады:

    • адамның өмір сүру тәсілін өзі отырған жердегі табиғи жағдай анықтайды. Оған: жер, су, өсімдік, орман-тоғай, жануарлар мен құстардың көп-аздығы, ауа райы тікелей әсер ететінің ескере отырып, адамның мінезі де сол тіршілік көзіне байланысты қалыптасатындығын топшылайды. Қазақтың жері кең, әрі қуаң. Егіншіліктен гөрі мал шаруашылығына қолайлы. Сондықтан да жұрт бытыраңқы орналасқан. Демек, отырықшылыққа бет бұруы қиын. Егер де күшпен, еріктен тыс қоныстандырса, ел күйзеліске ұшырауы мүмкін. Ал шоғарланбаған жұрт мәдениетке, ғылымға тез иек сүйей алмайды. Шабандық танытады.

    • өркениетке тез қадам басуы үшін сол ұлттың ішіндегі экономикалық, кәсіптік, мәдени қарым-қатынас үнемі қозғалыста болу шарт. Сол халықтың рухани топтасқан ортасы болуы тиіс. Қазынаны қорландыратын тұрақты табыс көзі де шешуші міндет атқарады. Қазақта мұндай қарым-қатынас жоқ. Малдың төлімен, мемлекетті қаржымен, әскермен, ғылыми құрал-жабдықтармен қамтамасыз ете алмайсың.

    • сол мемлекетпен шекаралас елдердің достығы мен дұшпандық ниеті, даму дәрежесі, шекаралық бөліктері, алыс аймақтармен алыс-беріс жасауға мүмкіндік беретін жол қатынасы қандай? Қазақ елінің көршілері қазаққа ешқашан да достық ниет танытқан емес. Үнемі әскери қоқан-лоқы көрсетіп, қырып-жоюмен келеді. Теңізге шығатын жол жоқ. Шекараның барлығы табиғи бөгеттермен қоршалмаған. Қытай мен Азия елдерінің өзі де сенімсіз, мешеу қалған. Оған қарсы тұрарлық шама жоқ қазақта.

    • сол ұлттың экономикасын көтеретін фабрика, заводтар қазақтың қолында емес. Өз бетінше өнім шығаруға дәрменсіз. Сауда дамымаған. Айырбас пен алыпсатарлық ғана бар. Онымен алға баспайды.

    • осы кемшіліктерді тез арада түзеп, жолға салатындай ғылыми-мәдени орталықтар жоқ. Бұған қол жеткенше әлі де біраз уақыт қажет. Ол үшін мектеп пен оқу орындарын ретке келтіру керек.

    • санаға сіңіп қалған психологиялық бөгеттерді жеңе білу шарт. Қадым мен жәдиттік бағыттардың арасындағы күрес, ескі наным мен таным, ру мен жікшілдік іспетті ішкі кеселдер де кесірін тигізеді.

    • мәселелердің барлығын шешу үшін, сол ұлттың дербес мемлекеттік құрылымы мен саяси, азаматтық азаттығы қамтамасыз етілуі тиіс. Қазақ автономиясының мәселесі толық шешілген жоқ, Ресейдегі көп үкіметтің бірі мойындайды, бірі мойындамайды. Сыртқы жаудан қорғайтын тұрақты қару әскері де жоқ [210, б. 365]. Бұдан М.Әуезовтің ұлттық мәселелерге ғаламдық деңгейде келгенін аңғарамыз. 1922 жылы 15 қазанда Ташкентте шыққан «Шолпан» журналында шаруашылық, мәдени, ағартушылық, ғылыми тақырыптағы мақалалары жарияланды [211]. Журнал ұлт әдебиеті, мәдениетінің өркендеуіне ықпал етті. Басылымда М.Жұмабайұлының «Шолпанның күнәсі», «Қорқыт», «Батыр Баян» поэмалары, М. Әуезовтың «Оқыған азамат», «Заман еркесі» шығармалары, «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» атты әдеби сын мақаласы, Б.Серкебаевтың «Қонай құлаған тас», Ш.Құдайбердіұлының «Ләйлі-Мәжнүн» поэмалары жарияланды [213, 366 б.]. Басылым мәдениеттер тоғысуының ұлттық мәдениетті дамытудағы маңызын үнемі назарда ұстап отырды.

1925 жылы Семей қаласында шыққан «Таң» саяси шаруашылық, әдеби, мәдени журналы мәдениеттің медиатизациялануындағы ұлттық идеологияның мазмұндық трендін қалыптасыруда елеулі қызмет атқарғанын атаймыз. М.Әуезовтың редакторлық еткен жылдарында басылым халықтың тұрмысына, салт-дәстүріне, шаруашылық, әдеби және мәдениет мәселелеріне көбірек көңіл бөлді. Алаштанушы ғалым Дихан Қамзабекұлы: «1919-1920 ж.ж. бастап Алаш зиялылары оқу-ағарту, баспасөз саласына топтасты. Мерзімді басылымдардың аты кеңестік болғанымен, заты алаштікі еді», - деп жазады. Сол арқылы ұлттық идея, өркениет жолымен дамудағы мақсат-мүдде жаңаша бағытта ұғындырылды. 1923 жылы Ә.Бөкейханның Дінше Әділұлына жазған хатындағы: «Кітап жазып, мерзімді басылымдарға мақала шығарып, Алашқа қызмет жасамасақ басқа жол бөгеулі», - деген [214, 5 б.] астарлы ойы көп нәрсені аңғартады.
Мәдениеттің медиатизациялануындағы ұлттық идеологияның мазмұндық трендін айқындауда қазақ баспасөзі тарихында ерекше аталатын газет-журналдар үлкен мәнге ие болды. Мәселен, «Түркістан уалаятының газеті» қазақ журналистикасы тарихында көш бастаушы басылым десек, газеттің ресми емес бөлімінде қазақтың ауыз әдебиеті үлгілері, ғылыми жаңалықтар, шаруашылық, мәдени хабарлар және әдеби туындылар басылды. Білім-ғылым мен өнердің пайдасы, оқу-ағарту ісі жайындағы материалдарды көптеп кездестіреміз. «Түркістан уалаяты газетінің» бейресми бөлімінде халықтың ауыз әдебиетін зерттеу үрдісі қолға алынып, халықтың қоғамдық-әлеуметтік көзқарасы мен әдеби-мәдени ой-пікірінің дамуына, эстетикалық таным-талғамының ұшталуына елеулі ықпалын тигізді [215].
«Дала уалаятының газеті» – Ресей патшалығының жергілікті басқару органдары тарапынан шығарылған басылым бола тұра, қазақ халқының мәдени, әдеби, қоғамдық-әлеуметтік дүниетанымының жетіле түсуіне әсер етті. Елдің саяси сауаты мен көзқарасына зор ықпал жасады [215, 30 б.].
ХХ ғасыр басындағы ұлттық ояну рухы қазақ баспасөзінің бағыт-бағдарына түбегейлі өзгерістер әкелді. Мысалы, 1911 жылы 10 қаңтарда Тройцкіде қазақ тарихындағы тұңғыш «Айқап» ұлттық журналы жарық көрді. Басылым бетінде жаңалықтар, ресми хабарлар, «Ашық хат» деген айдарлармен оқырман хаттары жарияланып тұрды. Проблемалық мақалалар басылды. «Фельетон», «Хабарлар» айдарлары журналдың орта тұсынан, шетел хабарлары мен көңіл айту, басқарма ескертулері мен рецензиялар соңғы жағынан орын алды [215, 77 б.].
Мәдениеттің медиатизациялануындағы ұлттық идеологияның мазмұндық трендінің қалыптасуында «Қазақ» газеті тарихи қызмет атқарды. Алаш үні болған басылым ХХ ғасыр басындағы күрделі кезеңнің айнасы іспеттес. Сол замандағы қазақ халқының ең маңызды өткір мәселелері газетте
жарияланып тұрды. Оқу-ағарту ісі, дін жайы, өнер-білімнің құны хақындағы материалдар көптеп басылды. Ұлттық азаттыққа, рухани дамуға қол жеткізу үшін қазақты өнер-білім, ғылым жолында еңбектенуге, әлемнің дамыған елдерінен үлгі-өнеге алуға шақырды [215, 105 б.]. Рухани және мәдени ықпалдастықтың қоғамдық маңызын ұлт санасына сіңірді.
Алаш қалам қайраткерлері баспасөздің мәдениеттің медиатизациялануындағы ұлттық идеологияның мазмұндық трендін қалыптастырудағы маңызын бір сәт естен шығарған емес. Ұлттық құндылықтарды аяусыз жаншып отырған большевиктер билігіне деген қарсылық санаткерлік сипат алды. Бұл ретте қазақ халқын озық мәдениетке жетелеу жолында ізденген «Сана» журналының басты ұстанымы – елді оқуға, білім-ғылым мен өнер үйренуге шақыру болды. Оны Халел Досмұхамедұлы «Шын азаттықты білім береді» деп көрсетті.
Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамда алатын орны туралы Алаштың ардақты ұлдары Ахмет Байтұрсынұлы: «Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі», Міржақып Дулатұлы: «Қай жұрттың баспасөзі күшті болса, сол жұрттың өіз де күшті...», Мұхтар Әуезов: «Газет-журнал... елдің қисығын түзейтін, тез-терісін көрсететін айна...» дегені тегін емес. Бұл – журналистикаға, ұлттық баспасөзге берілген әділ баға [216].
Алаш қайраткерлері қазақ халқының тәуелсіздігі үшін түрлі саяси және рухани жолдарды таңдады. Соның ең бастысы да, пәрмендісі – халықты сауаттандыру, білімін көтеріп, мәдениетке жетелеу, дамыған елдерден өнеге алу болды. Осы мақсатта газет-журналдардың әоеуметтік ықпалын тиімді пайдаланып отырды.
«Сана» журналының үш саны жарық көргенімен, халыққа берері мол болды. Салалық басылым ретінде қазақ халқының тұрмысына лайықталған ұлттық мектеп қалыптастыруды көздеді. Басылым ғылымның әр саласы туралы ғылыми-танымдық мақалалар жариялады. Қазақ-қырғыз білім комиссиясының төрағасы Халел Досмұхамедұлы: «Санада» «Мәдениет майданы» деген бір бөлім бар. Бұл бөлімде елдің мәдениеті, бұл туралы істелінген істі, үлгілі мектеп-медреселердің күй-жайын, мәдениет, білім ұйымдарының тіршілігін, үкіметтің мәдениет, білім туралы бұйрық-жарлықтары, тағы сондай басқа нәрселер жазылып тұрмақшы» [216, 35 б.] деп журнал ұстанымын аңғартты.
Алаш қайраткерлері А.Байтұрсынұлы «Мәдениет күшейеді өнер-білім күшімен, өнер-білім күшейеді оқумен. Оқу ісі сабақтас әдебиетпен. Оқу әдебиетті күшейтеді, әдебиет оқуды күшейтеді. Оқу мен әдебиет бірін-бірі қолдап, бірін-бірі көтермелеп, бірін-бірін сүйрейді» («Қалам қайраткерлері жайынан») [217] деп білді. Міне, қазақ баспасөз тарихында ерекше аталатын алаш басылымдары мәдениеттің медиатизациялануындағы ұлттық идеологияның мазмұндық трендін айқындауда тарихи қызмет атқарды. Ояну дәуірінің тұтас бағыт-бағдарын рухани кемелденуге бағыттап, жаһан елдерінің озық мәдениетін игеруге үндеуімен отаршылдықтан арылудың өміршең жолдарын нұсқады.
Кез-келген ұлттық мәдениеттің өзіндік қайталанбас ерекшеліктері болады. Онда географиялық ландшафт, менталитет, халықтық наным, діни көзқарастар көрініс табады. Сондықтан ұлттық мәдениет география, этнология, лингвомәдениеттану, этнография сияқты көптеген ғылымдардың зерттеу тақырыбына айналуы заңдылық. Мәдениет түрлерінің ішінде халықтың ұрпаққа арнаған және беретін ұлттық, әрі этникалық мәдениет ерекше маңызды.
Ұлттық мәдениетті зерттеу – эникалық сипаттағы ұлттық психологиямен тығыз байланысты. Этнопсихология мен лингвомәдениеттану белгілі бір ұлттың ерекшеліктерін нақты тарихи тәжірибеге сүйене отырып және әр халықтың психикалық өмір салтының ерекшеліктерін саралай отыра зерттейді.
Көптеген елдерде бірнеше ұлттық мәдениеттер бар. Олардың арасында диалог немесе мәдени қақтығыс туындап жатады. Мәдениетті дәуірлеуде ғалымдар оны қарабайыр мәдениет, ежелгі мәдениет, ортағасырлық мәдениет деп жіктейді. Мәдениетті географиялық және ұлттық қағидат (принцип) бойынша қарастыруға болады. Мәселен, қазақ мәдениеті, орыс мәдениеті, шығыс мәдениеті, батыс мәдениеті және т.б. Мысал ретінде қазақ халқының бай тарихына, оның рухани тәжірибесіне негізделген ұлттық мәдениетін сипаттауға болады. Бұл мәдениет қарапайымдылыққа және даналыққа ие. Қазақтың мәдени ұлттық коды мейірімділікке, адалдыққа, тазалыққа, адамгершілікке, этика-эстетикаға және парасаттылыққа толы болуымен дараланады.
Ж.Баласағұнның «Құтты білік» шығармасында ерте ортағасыр дәуіріндегі түркі халқының мәдениеті мен әдебиетін, оның салт-дәстүрін, сенімдерін, дүниетанымын суреттейді. Автордың терең теориялық ойлары сол кездегі көркемдік көрініспен үйлеседі. Махмұд Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрік» – түркі филологиясы, түркі халықтарының тарихы мен этнографиясы бойынша айрықша маңызды мәліметтерді қамтитын этнографиялық, тарихи және мәдени ескерткіш, көне түркі филологиясы мен ареалдық лингвистика туындысы. Сондай-ақ Қожа Ахмет Ясауидің «Диуани хикмет» туындысы тек әдебиеттің қасиетті мұрасы ғана емес, түркі тілінде жазылған көне шығармалардың бірі болып табылады. Ясауи шығармасы көп қабатты мағыналық мазмұны бар, қарапайымнан бастап ұлылыққа дейінгі өлеңдерін ұсына отырып, оны ислам рухымен толтыруымен қастерлі.
Абай дүниетанымының қалыптасуына гуманистік идеяларды (Фирдоуси, Навои, Низами, Физули, Ибн Сина және т. б.) ұстанған Шығыс ақындары мен ғалымдары, сондай-ақ орыс классиктері шығармаларының әсер мол. Ол Крылов, Лермонтов, Пушкин, Гете және Байронды аударды. Халық әніне айналған өзінің «Қараңғы түнде тау қалғып» туындысын М.Лермонтовтан «Горные вершины спят во тьме ночной», ал М. Лермонтов Гетенің «Wanderers Nachtlied» («Кезбе адамның түнгі әнін») алған шығармаларын Абай Құнанбаев қазақ тілінде жеткізді. Абай қазақтар арасында еуропалық мәдениеттің таралуына ықпал етті.
Ұлттық мәдениетті жасаушылар ретінде әр адам, әр қоғам, жазушылар, ғалымдар, филологтар, суретшілер мен журналистер мәдениетті ұрпақтан-ұрпаққа жеткізеді. Ұлттық мәдениеттің жалпы әлемдік, жаһандық мәдениеттен айырмашылығы – әдет-ғұрып, дәстүр, тіл, ұлттық нақыштағы киім стилін сақтайды. Ерекше рухани құндылықтар ретінде қанатты сөздер, ертегілер, мақал-мәтелдер, әңгімелер, әндер және т.б. сипатталады. Ұлттық-дәстүрлі мәдениет өткен кезең, қазіргі және болашақ уақыт арасындағы байланысты сақтайды, тарихты әлеуметтік-мәдени болмыстың дәнекері ретінде қалыптастырады.
Ұлттық мәдениеттің сақталуы мен трансляциялануында журналистика мен медиа маңызды рөл атқарады. Медиа ақпарат берудің, соның ішінде мәдени ақпараттың маңызды арнасы болып саналады. Ұлттық мәдениеттің өзегін сақтайтын арна – бұқаралық ақпарат құралдары. Соған қарамастан қазіргі заманғы БАҚ мәдениетті медиатизациялау үдерісінде өзінің ұлттық кодтарын қалыптастырып, ұлттық контентке ұлттық мәдениеттің барлық базалық элементтерін үстейді. Олар бұқаралық аудиторияға таратылады, осылайша, маңызды әлеуметтік функцияны орындай отырып, халықтың мәдени-спецификалық және рухани тәжірибесін сақтай отырып дамытады. М.В. Ломоносов атындағы ММУ-дің профессоры, филол.ғ.д. Н.И. Клушина мәдени медиадискурс құрылымының үш түрін бөліп көрсетеді (4-диаграмма):

Мәдени медиадискурс


Өзіндік мәдени феномендер Мәдениеттің медиа нұсқасы Медиамәдениет



(5-диаграмма)

Өзіндік мәдени феномендер – бұл спектакльдер, опералар, кинофильмдер және сол сияқты мәдени өнімдер. Мәдениеттің медиа нұсқасы – бұқаралық ақпарат құралдарында мәдени құбылыстарды түсіндіру саласын (шолулар, мәдени оқиғалар туралы жаңалықтар, мәдениет саласындағы жетекші мамандардың пікірлері, олармен сұхбат) қамтиды. Медиамәдениет – бұл медиа кеңістігінде немесе медиа әлемде құрылған және оған сырттан қатыспайтын мәдени құбылыстар. Медиамәдениеті біртекті емес, сондықтан оны элиталық және бұқара деп жіктейді [27, 51 б.].


Қазақстанның БАҚ-тағы мәдени феномендері қатарында телевизиялық опералық хабарлар, кинофильмдер, трансляциялық спектакльдер сипатындағы мәдени феномендер аталады. Қазақстан БАҚ-тағы өзіндік мәдени феномендер ретінде телевизиялық опералық бағдарламаларды, кинофильмдерді, мәдени феномендерді трасляциялайтын спектакльдерді атап көрсетеді. Мысалы, COVID-19 карантині кезіндегі мәдени шаралар тұрғысында көптеген опера әншілері мобильді құрылғылар, интернет арқылы әндерін айтты, жұлдыздардың концерттері өтті, спектакльдердің үзінділері тыңдалды, виртуалды суреттер көрмесі болды. Бұл – мәдениеттің медиатизациялану үдерісінің нақты айғағы.
Мәдениеттің медиа нұсқасын түрлі бұқаралық ақпарат құралдарындағы немесе әлеуметтік желілердегі мәдениет бағыттарының барлығынан, яғни тікелей эфирден, блогерлер жазбаларынан, түрлі жаңа медиа ресурстарынан, сондай-ақ дәстүрлі БАҚ пен интернеттен табуға болады.
Медиамәдениет бір бағытта көрінетін сипат емес. Оның элиталық мәдениеттен ерекшеленетіні бар. Өйткені элиталық мәдениет жоғары білімді адамдардың өте тар шеңбердегі аудиториясына арналған болса, ал бұқаралық ақпарат құралдары, керісінше, кең ауқымды, жаппай аудиторияны қамтиды. Бірақ медиамәдениет бұқаралық мәдениеттің синонимі деген біржақты ұғым қалыптаспаса керек.
Бұқаралық мәдениет тұтынушылық мақсаттары үшін мәдениеттің жоғары үлгілеріне тән белгілерін төмендетіп, үйреншікті қалыбын бұзады. Ал медиамәдениет ең алдымен, ағартушылық міндеттерді шешіп, қоғамға ұлттық, сондай-ақ жалпы әлемдік маңызды мәдени кодтарды сіңіреді. Осы тұрғыдан алғанда, қазақстандық БАҚ қазақ, орыс және әлемдік мәдениеттердің мәдени кодтарымен тығыз әрекет жасайтын медиамәдениеттің өте қызықты түрі болуымен ерекшеленеді деуге болады. Бұл қазақстандық БАҚ медиадискурсын байытып, әртүрлі лингвомәдениеттердің жоғары үлгілерін білуді қолдайды. Бұқаралық аудиторияға өрісті ықпал етеді. Көптілді мәдениеттер қоғам үшін өте маңызды. Өйткені олар бұқаралық аудиторияға бір халықтың емес, бірнеше адамның жинақталған тәжірибесін дарытады. Ол интеграциялық қатынастарды оңтайлы құруға және олардың мәдени көкжиегін арттыруға көмектеседі. Әрине, әлемдік мәдени үдеріске қосылу өт қажет. Себебі біз бір жаһандық әлемде, бір жер шарында өмір сүріп жатырмыз. .Ең бастысы, жергілікті мәдениеттердің жетістіктерін басқа мәдениет өкілдеріне қарама-қарсы қоймауымыз керек. Керісінше әлемнің мәдени жетістіктерінен ұтымды тұстарын алуымыз керек. Ұлттық мәдениеттің қайталанбас ерекшеліктерін жоғалтпай, Қазақстан мен әлемдік мәдениеттің ізгі мұраттағы озық ойлы мақсаттары мен міндеттерін жақындастыруымыз керек.
Қоғамның рухани өміріндегі инновациялар жаңа мәдениетті, әсіресе, медиамәдениетті қалыптастырады. Бірақ қазіргі заманғы жаңа мәдениет психологиялық, әлеуметтік және мәдени ерекшеліктерді сақтай отырып, ақыл-парасатқа негізделуі керек. Алайда қазіргі мәдени үдерістердің кейбір түрлері әртүрлі әлеуметтік топтар, тіпті ұлттар арасындағы қарама-қайшылықты тудырады. Мысалы, біз өз табиғатымызға тән Қазақстан халықтарының, сондай-ақ басқа да халықтардың дәстүрлері мен рухани құндылықтарына сәйкес келмейтін қазіргі заманғы поп-мәдениет, агрессивті аудио және бейнежазбалар, дәстүрлі емес діни қозғалыстар және БАҚ-та таралатын басқа да жағымсыз құбылыстардың таралуын көріп отырмыз. Медиамәдениет жаңа сын-қатерлерге төтеп бере алуы керек, ал қазіргі заманғы БАҚ маңызды әлеуметтік және мәдени миссияны орындауы қажет. Белгілі бір қоғамның ұлттық ерекшеліктерін анықтау үйлесімді мәдениаралық қарым-қатынас, халықтың этнопсихологиясын түсіну, өз мәдениетін жаһандық байланыс орнату үшін үлкен маңызға ие. Ұлттық стиль ұлттық мәдениетке байланысты ерекшеліктерімен мәдениетаралық өзара іс-қимылдың прагматикасында шешуші рөл атқарады. Егер стильді прагматика және коммуникативті стиль тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда оған: стиль – бұл әдеби тіл аясында белгілі бір (әлеуметтік маңызды) байланыс саласындағы анықтамалық белгілер жиынтығымен (стиль нормалары) реттелетін сәтті әлеуметтік қарым-қатынас моделін ұсыну болып саналады. Бірақ стильді прагматикалық емес, басқа позициялардан қарастыруға болады. Мәдени тұрғыдан алғанда, стиль жетекші эстетикалық категория болып табылады, «ұжымдық немесе жеке эстетикалық санамен өзгертілген уақыт рухымен шартталған көркемдік ойлау принциптерінің көп деңгейлі тұтас жүйесі» ретінде анықталады [218]. Айта кету керек, стильді мәдениеттің негізгі элементтері мен жүйелерінің бірі ретінде ғана емес, сонымен қатар тәуелсіз рухани құндылық ретінде қарастыруға болады.
Ұлттық стиль ұлттық мәдениеттің квинтэссенциясы, оның ішінде идеология, психология, ұлт этикасы бірге қамтылады. Бұл әлеуметтік маңызы бар мәтіндерде (публицистикалық, көркем-әдеби, ғылыми, ресми-іскерлік) және тілдің кең өрісті арнадағы өміршең көмегімен көрініс табатын ұлттық сана. Ұлттық стиль – ұлттың рухани байлығын, оның тілін рухани құндылық ретінде түсінуін қамтитын эталонды стиль. Сондай-ақ стиль қоғамның интеллектуалды элитасының ұлттың ішкі рухани күшін, оның аксиологиялық, эстетикалық және этикалық мұраттарын білдіру формасындағы көрінісі ретінде танылады. Ұлттық стильге медианың әсерін БАҚ тілінің күрделілігі және интеллектуализациясын көруге болады. Түпкі нәтижесі оның визуализация мен вестернизациясы болып табылады. Ұлттық стиль жоғары мәдениеттің көрінісі ретінде ұлттық мәдени дәстүр мен интеллектуалды серпінді біріктіреді, мәдени тұрғыдан дамыған ұлттың ерекшелігін және білім көкжиегін кеңейтуге деген ұмтылысы болып табылады.
ҚР тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында «Ұлттық бірегейлікті сақтау» басымдығылығына қатысты: қоғамның санасын жаңғырту үдерісінде ұлттық тілді, салт-дәстүрді, әуендерімізді, тарих пен әдебиетімізді сақтаудың маңызы зор екенін атап өтеді [219]. Әрбір адамның жеке үлесі мен жеке кәсіби қасиеттері бойынша бағаланатын қоғам құрылатын болады. Бәсекеге қабілетті адамның рөлдік модельдерін таңдалып, оларды кеңінен жүзеге асырудың маңызы айрықша екені көрсетіледі. Ұлттық деңгейіміз әлемдік нарыққа шыға алатын, бәсекеге қабілетті, әрі қолжетімді мәдени ортаны қалыптастыруды қамтамасыз ету талып етіледі. Сондай-ақ, отбасылық құндылықтар мен гендерлік теңдік мәселелеріне ерекше назар аударып, отбасы мен неке, отбасылық тәрбие, қоғамдағы әйелдер мен ерлердің теңдігі мәселелері алдыңғы қатарда болуы шарт екені айтылады.
Осы саланың бір тізгінін ұстап отырған мәдениет саласындағы талантты және перспективалы қайраткерлерді ынталандыруға қолдау көрсету, барлық мәдениет мекемелерінің қызметіне жаңа ақпараттық технологияларды белсенді түрде енгізіп, мәдени өнімдерге жоғары сұранысты жандандыру керек екенін айтқан.
Ендігі бір ұлттық құндылығымыз тілдік жаңғырту бастамасымен сабақтас мәселе. Ана тіліміздің қазіргі заманғы өрістеу шеңберінде әлемде тұрақталған және жалпыға бірдей қабылданған терминдер аудармасының негізділігін айқындау тәсілдері қайта қаралатыны, жаһандық терминдердің аударылған нұсқаларын қайта назар аударатындылығы айтылады [220].
Қорыта айтқанда, қазіргі заманауи мәдени дамуға деген ұмтылыс жай ғана біліммен танысу емес, оның ұлттық тәжірибесін әлемдік тұжырымдамалармен үйлестіру әрекеті болып табылады. Кейбір БАҚ зерттеушілері түбегейлі қорытынды жасап, яғни медиа өнімді құру үдерісі медиа нарықтың жекелеген топтары құндылықтарымен немесе олардың барлығымен бірге емес, жаһандану үдерістеріне кіретін барлық елдердің медиасындағы құндылық стандарттарын біріктіретін кейбір жаһандық матрицалармен анықталады деп болжауға негіз жасайды. Бұқаралық ақпарат құралдары халықаралық медиа форматтар негізінде жасалған медиа өнімді өз аудиториясына ұсынады, оларға қажеттілік әлемінде ұлттық үлесін қосады [221].
Ұлттық менталитет үшін жаңа ақпарат тәжірибені есептеу емес, дамыту мүмкіндігі. Медиадискурста түрлі мәтіндердің араласуы ұлттық стильді қалыптастырудың стилистикалық ресурстарын кеңейтеді, оның шығармашылығының интеллектуализациясына ықпал етеді. Тіл мәдениеті тұрғысынан теріс құбылыс ретінде бағаланатын БАҚ тілінің вестернизациясы ұлттық стильді интеллектуалдандыруға жұмыс істейді, бұл жалпы қазақ тілі үшін сөзсіз оң болып табылады. Сапалы медиадискурс пен қазақ ұлттық стилінің интеллектуалдығы адресатқа ақыл-ой еңбегінен, интеллектуалдық күш-жігерінен ауытқымауға, ойлау дағдысын сақтауға мүмкіндік береді. Осылайша, вестернизация қазақ ұлттық тілінің мәдени сөйлеу мәселесі бола отырып, ұлттық стильдің дамуына, ұлттық тәжірибенің шығармашылық жолы ретінде түсінілетін ұлттық стильдің дамуына зор ықпал етеді. Сапалы БАҚ-тың бұқаралық дискурсы қазақ ұлттық стилінің тұжырымдамалық негізін өзіне шоғырландыратын базалық ұлттық идеологияларды сақтауға ықпал етеді.
Медиатизация – медиа стильді құрудың маңызды тәсілі. Әртүрлі институционалдық дискурстарды медиатизациялау медиа стильді қалыптастырады, оның бірегейлігі баяндау ұйымында ғана емес, сонымен қатар ерекше, икемді стилистикалық құрылымда да байқалады, өмірдің институционалдық салаларын (саясат, құқықтану, медицина, мәдениет және т.б.) көп жағдайда әртүрлі «эзотерикалық» тұжырымдамаларын білдіруге және оларды сөйлеудің медиа заңдарына бейімдеуге қабілетті (презентацияның қолжетімділігі, журналистік және авторлық түсіндіру, жаһандық байланыста болу, стилистикалық шығармашылық және т. б.).
Медиатизация медиа стилдің арнайы құрылымын құрайды, әртүрлі дискурстардың стилистикасын және стилистикалық ресурстарын қосу арқылы оның шекарасын кеңейтеді. Г.Я. Солганик журналистік стиль функционалды стильдер жүйесінде негізгі болады және қазіргі әдеби тілмен сәйкес келеді деген идеяны білдірді. Менің ойымша, әдеби тіл әлі де тілдің белгілі бір формасы болып табылады, ол өзінің ішкі функционалды-стильдік стратификациясын сақтайды және публицистикалық стиль барлық әдеби тілге сәйкес келмейді, дегенмен оның қазіргі әдеби тілдің қалыптасуы мен дамуындағы маңызы сөзсіз. Қазіргі әдеби тілді тек функционалды стиль тұрғысынан сипаттау жеткіліксіз. Сондықтан, біз ұлттың анықтамалық тілі ретінде анықталатын ұлттық және әдеби тілдің медиа нұсқасы ретінде қарастырылатын медиа стильді (журналистік стильге сәйкес келмейтін) бөлектейміз. Бірақ егер ұлттық стиль ұлттың рухани өмірінің феномені ретінде қарастырылса, онда ол, керісінше ұлттық қарым-қатынастың орташа стилі ретінде емес, ұлттың анықтамалық стилі ретінде көрінеді.

жүктеу/скачать 2,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   38



©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет
Lessons
Curriculum vitae
Documents