Байгожина дана онирбековна
жүктеу/скачать 2,17 Mb.
|
| Орыс лингвомәдениеті:
(6) Средь шумного бала: первая скрипка – об особенностях работы в оркестре; (7) Он памятник себе воздвиг…; (8) Чеховские посиделки; (9) И смех, и слезы, и кино; (10) Герои нашего времени и др. Қазақ лингвомәдениеті: (11) «Золотой человек» шагает по планете (Алтын адам сақ жауынгері. Алтын костюм киген жауынгер және конус тәріздес биік дулыға еліміздің мемлекеттік символына айналды, сақтар V-VI ғасырда өмір сүрген); (12) Культегин в столице (Күлтегін – екінші түрік қағанатының саяси және әскери қайраткері. Білге қағанның тең билеушісі, VII ғасырдың аяғы VIII ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген); (13) По следам Коркыта (Қорқыт – IX ғасырдағы аты аңызға айналған түркі халықтарына ортақ жыршы және қобызшы); (14) Коркыт и мелодии Великой степи; (15) От Балкан до Великой степи (Балкан – Еуропаның оңтүстік-шығысында орналасқан Балқан түбегң. Ұлы Дала – Қазақ жері); (16) «Акбаян» в Эдинбурге («Ақбаян» – қазақтың халық жазушысы Ғ.Мүсіреповтың «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» лиро-эпостық драмасының желісі бойынша қойылған спектакль). (18) Колыбель тюркского мира (Түркістан қаласының мәдени-тарихи маңызы туралы айқындау. «Колыбель» қазақтың «бесік-колыбель», тұрақты бейнелі мағынада қолданылады ұлттық зат/құрал); (19) Золотая Орда – золотая колыбель: истоки казахской государственности и современность (2019 жылдың қыркүйегінде Қазақстан тарихындағы алғашқы кезең Алтын Орданың 750 жылдығын мерейтойына байланысты); (20) Байконур – колыбель мировой космонавтики («Қазақстандағы ғарыш күндері» форумының ашылуына байланысты); (21) Аул – золотая колыбель (жазушылар мен ақындардың әдеби онлайн байқауының атауы) және т. б. Біздің мысалдарымыз көрсетіп отырғандай, қазақстандық медиа дискурста орыс классикалық мәдениеті мен қазақ мәдениетінің элементтері бір-бірімен тығыз байланысты. Орыс прецеденттік құбылыстары негізінен классикалық әдебиеттерге жатады, бұл мектептерде оқуға міндетті, оларды мақалалардың тақырыптарына қосудың жиілігін түсіндіруі мүмкін, сонымен қатар олар декодтауды қажет етпейді. Қазақстандық ұлттық классикалық мәдениет феномендері орыс тілді медиа дискурсындағы прецеденттіктің өзегін құрайды және ұлттық лингвомәдениетте ағартушылық функцияларды орындайды. ♦ Бұқаралық мәдениеттің прецеденттері жаһанданған поп-мәдениеттің сөз тіркестеріне жүгінеді: (22) Козы-Корпеш и Мэрилин Монро (Қозы Көрпеш – ХІХ ғасырдың ортасында жазылған XIII-XIV ғасырлардағы қазақ лиро-эпостық поэма, Мэрилин Монро американдық киноактриса, 1950 жылдардағы әдемілік символы, әнші және модель); (23) Малефисента великой степи (Малефисента – АҚШ-тың кино актрисасы Ангелина Джолидің басты рөлінді сомдайтын заманауи фильмі, ұлы дала – дала, қазақтардың көшіп-қонған, мекен еткен жерлері); (24) Казахстанский Гарри Поттер мечтает стать проводником («Гарри Поттер» – ағылшын жазушысы Джоан Роулингтің романына негізделген заманауи фильмнің кейіпкерінің есімі, мұнда ауыр сырқатты жеңген 11 жасар Жалғас Нұрлыбек медиа өнімнің бірі фотосессияда Гарри Поттерді сомдағаны туралы баяндалған). Бұл мысалдар классикалық мәдениеттің прецеденттерін пайдалану кезінде атап өтілген бұқаралық мәдениеттің сөз тіркестерін қазақ мәдениетінің кодтарымен корелляциялау үрдісін көрсетеді. Қазақстанның медиа дискурсына жаһандық поп-мәдениеттің элементтерін инкорпорациялауға және оларды ұлттық контекстке енгізуге ықпал етеді. Осылайша, біздің зерттеуіміз қазақстандық мәдениеттің субдискурсында жалпы әлемдік мәдени игілікпен байланысты қамтамасыз ететін прецеденттердің неғұрлым жиі кездесетінін көрсетеді (Вход к да Винчи свободный; Ромео и Вендетта; От Шекспира до колдовства; Казахский Моцарт и др.), ұлттық мәдениеттен (Коркыт и мелодии Великой степи және т.б.), сондай-ақ орыс мәдениетінен (Он памятник себе воздвиг…; Чеховские посиделки және т.б.). Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылатын жоғары мәдениеттің әлемдік және қазақстандық, ресейлік прецеденттер қазіргі қазақстандық қоғамда маңызды ағартушылық қызмет атқарады. Ұлттық мәдениеттің прецеденттері халықтық дәстүрді және медиа дискурстың ұлттық ерекшелігін және жалпы әлем бейнесін сақтайды. Бұқаралық мәдениеттің прецеденттері қоғамды шоғырландыру, оны жаһандық контекстке қосу функциясын орындайды, бірақ ол үдерісте медиа дискурс мәдениетінің ағартушылық функциясы жоғалуы мүмкін. Прецеденттік есімдерге байланысты шетел ғалымдары Г.Сергеева «Национально-прецедентные имена в восприятии подростков» [238], Е.А. Нахимова «Прецедентные имена в президентском дискурсе» [239], М.И. Косарев «Прецедентные феномены с субсферой – источником «Кинокшэн» в политической коммуникации Германии» [240], қазақ тіліндегі зерттеуші-ғалымдар І. Кеңесбаев «Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер» [241], Н.Таирова «Функционирование прецедентных текстов в русскоязычных и казахоязычных газетах» [242], Г.А. Кажигалиева «Лингвокультурологический анализ художественного текста» [243], Г.К. Ихсангалиева «Функционально-прагматический анализ заголовков (на материале казахстанских газет и телепрограмм)» [244], Г.Б. Мадиева «Имя собственное в контексте познания» [245] еңбектерін атауға болады. Прецедент ұғымының классификациясымен лингвист-ғалымдар И.В. Захаренко «Прецедентные феномены и их функционирование в тексте» , В.В. Красных «Этнопсихолингвистика и лингвокультурология» және Д.Б. Гудков «Структура и функционирование двусторонних имен» айналысып, прецеденттік феномендердің түрлерін анықтады: (8-диаграмма) Прецеденттік феномендер прецеденттік мәтіндерге, прецеденттік оқиғаларға, прецеденттік пікірлерге сараланады. Прецеденттер универсалды және ұлттық, әлеуметтік прецеденттік феномендер болып ерекшеленеді. Біздің зерттеуіміз бойынша газет тілінде прецеденттік мәтіндер белсенді қолданылады. Газет тәжірибесінде тақырыптардың жаңа формасы пайда болды. Тақырыптар мәтіннің әсер ету әлеуетін интермәтінділік байланыстарды өзектендіру және сананың көркемдік-эстетикалық ресурстары арқылы арттырады. Тақырыптар мәтіннің әсер етуші әлеуетін интермәтінділік байланыстар мен сананың көркемдік-эстетикалық ресурстарын өзектендіру арқылы күшейтеді. Қазіргі заманғы қазақстандық қазақ және орыс тілді баспасөздің тақырыптары тапқыр, әрі қызықты болуға ұмтылады. Қойылған тақырыптың әсер ету факторлары санатында: – мәдени тұрғыдан алғанда тарихи анықталған нормалар мен стереотиптерді дамыту және шоғырландыру; – коммуникативті бағытта оқырманға сенім қалыптастыру және қолдау; – қоғамдық пікірді қалыптастыру; – психологиялық өзгерісте ұтымды және эмоционалды компоненттердің бірлігінде әлем бейнесін қалыптастыру аталады. Қазіргі заманғы зерттеушілер прецеденттік құбылыстарды кеңінен түсінеді, оларға фразеологияны қоса алғанда (оның репродуктивтілігі мен тұрақтылығы негізінде). Осылайша орыс ғылыми дәстүрінде прецеденттікке қатысты екі көзқарас қатар қарастырылады. Тар мағынада прецеденттік феномендерге тек есімдер, мәлімдемелер, мәтіндер мен жағдайлар кіреді, кең мағынада оларға фразеология қосылады. Фразеологиялық бірліктерді медиатизациялау бұқаралық санада халықтық даналық пен халықтық бейнелерді сақтаудың маңызды функциясын орындайды. Қазақстандық орыс тілді медиадискурс басым позицияларда фразеологизмдерді пайдаланудың күшті үдерісін көрсетеді. Сонымен қатар, фразеологизмдер толық және қысқартылған түрде қолданылады, мысалы орыс тіліндегі қолданыстағы: Поматросил и бросил; Не в свои сани; Гора с плеч; Быка за рога; Век живи, век учись! және т.б. Тілдік функцияда фразеологизмдер жиі трансформацияланады, мысалға «Экспресс К» газетінен алынған: Пух и крах; Погром среди ясного неба; Старый дракон борозды не портит; Береги жесть смолоду; Ума нет, считай – коллега; Арт костей не ломит; Как сюр в масле және т.б. мәселелер соны айқындайды. Біздің зерттеуіміз Қазақстанның орыс тілді БАҚ-тарында кездесетін фразеологизмдер, ең алдымен орыс халық мәдениетімен байланысты екенін көрсетеді. Қазақ және орыс мәдениеттерінің тығыз байланысын сипаттайды. Экстралингвистикалық факторлармен жалпы кеңестік өткенмен түсіндіріледі. Дәл осы фактор орыс тілді БАҚ-та қазақстандық кодтардың және орыс халық ертегілерінің символдарының жиі қолданылуын түсіндіреді. Біз қарастырып отырған бұқаралық мәдениетті медиатизациялау үдерісінде ресейлік поп-мәдениеттің прецеденттік мәлімдемелерін қамтитын медиадискурстың тәуелсіз сегментін бөліп алу керек, олардың ең жиіліктері орыс эстрадасының әндерінің прецеденттері. Мысалы: Какой портрет, какой «Алаш» («Какой портрет, какой пейзаж» эстрадалық әннен алынған, Алаш – Азамат соғысы кезінде өзін-өзі жариялаған Қазақ мемлекеті, Алаш-Орда үкіметінің басқаруымен болған»); Какой портрет, какой визаж; Мы поедем, мы помчимся!; Старая сказка о главном; Миллион Алле роз!; Их ирония судьбы және т.б. Сондай-ақ қазақстандық медиадискурстың прецеденттік феномендерінің ерекшелігі советтік прецеденттермен, яғни бүгінгі күн тұрғысынан жоғары/элиталық мәдениет пен поп-мәдениет арасындағы ерекше диффузиялық аймақ ретінде қарастыруға болатын кеңестік мәдениет кодтарымен қалыптасқан, өйткені кеңестік мәдениет көбінесе жоғары мағыналарға жүгінеді (әсіресе, Ұлы Отан соғысының батырлығын сипаттайтын мәдениет бөлігінде). Мысалы: В их сердцах набат: Сталинград! Сталинград!; Ничто не забыто, никто не забыт; Как закалялся стиль; В огне брода нет; А вазы я попрошу остаться («А вас я попрошу остаться» – «Семнадцать мгновений весны» фильмнен алынды); Сильные духом және т.б. Зерттеуіміз бойынша, прецеденттер негізі қазақстандық басылымдардың мақала тақырыптарында жиі кездеседі. Е.П. Черногрудова келесідей 34 дәйеккөздерді бөліп қарастырды: әлемдік немесе ұлттық тарих пен мәдениетке байланысты тарихи ұрандар, прецеденттік мәтіндер (фразалар), анекдоттар, сатириктер мен әртістердің сөйлеген сөздерінен үзінділер, танымал халық әндері, эстрадалық әндер, кинофильмдерден әндер, мультипликациялық фильмдерден әндер, өзге де музыкалық туындылар, танымал телешоулар мен теледидарлық ойындар, жарнамалық мәтіндер, сөз тіркестері және сөйлеу сөздері, афоризм сөздер, афоризм қанатты сөздер, афоризм өлеңдер, мақал-мәтелдер, ертегілер (прибаутки – бүлдіршіндерге арналған әңгімелер), библиялық афоризмдер, көркемдік прозалар, поэмалар мен балладалар, лирикалық шығармалар, авторлық ертегілер, халық ертегілері, өлең түрінде жазылған «Евгений Онегин» романы, ежелгі орыс әдебиетіндегі шығармалар, ондағы «Слово о полку Игореве», шетелдік әдебиет, көркем фильмдер, мультипликациялық фильмдер, тұрақты сөз тіркестер (аудармамен, аудармасыз), басқа және белгісіз дәйеккөздер [246]. Г.К. Ихсангалиева өз жұмысында прецеденттік мәтіндерге сүйенетін тақырыптарды мынадай топтарға бөлді: музыкалық шығармалар, көркем шығармалардың атаулары, мақал-мәтелдер, кинофильмдер, поэзия, табиғатқа арналған өлеңдер, сөйлеу клишелері, суреттер мен мүсіндердің атаулары, жарнамалық мәтіндер, библиялық мәтіндер (өлеңдер, нұсқаулықтар) [247]. Прецеденттік мәтін мен оған негізделген тақырыптардың маңыздылығы мерзімді басылымдардың тақырыптарын құру үшін қолданылатын прецеденттік мәтіндерді жіктеу қажеттілігін анықтайды. Қорытындылай келе, фразеологизмдер мен халықтық мәдениеттің басқа кодтары тақырыптық кешендерде жиі қолданылатындығын атап өтеміз, өйткені олар семантикалық ақпараттан басқа экспрессивті-стилистикалық ақпаратты алып жүреді, осылайша олар медиадискурстың кеңістігін ұйымдастырады, қоғамның жаппай санасында қалыптасады, орыс және әлемдік мәдениетпен байланысын сақтайды. Біз қазақстандық БАҚ-тың қазіргі заманғы медиамәдениетінде жоғары классикалық мәдениет (әмбебап классикалық мәдениет, ұлттық орыс мәдениеті, ұлттық қазақ мәдениеті) кодтарын, бұқаралық мәдениет кодтарын және халықтық мәдениет кодтарын білдіретін прецеденттер мен фразеологизмдердің медиадискурсын қолданылуын анықтадық. Біздің мәдениетті медиатизациялауды зерттеуіміз бұқаралық ақпарат құралдары классикалық, халықтық немесе бұқаралық мәдениеттің кодтарын таратып қана қоймай, сонымен қатар мәдениеттің ерекше түрін қазіргі мәдениеттің бірыңғай медиа нұсқасына әр түрлі кодтар мен символдарды кіріктіретін медиамәдениетті жасайды деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл медиамәдениетті бұқаралық, төмен мәдениеттің синонимі ретінде қалыптасқан түсінікке қайшы келетін мәдениеттің әртүрлі түрлерін жинақтайтын күрделі құбылыс ретінде айтуға мүмкіндік береді. Барлық белгіленген кодтардың араласуы медиамәдениеттің матрицасын жасайды [248], бұл өз кезегінде қоғамдық сананы қалыптастырады. Осылайша, қазіргі қазақстандық мәдениеттің субдискурсында медиатизация нәтижесінде медиамәдениеттің ерекше коммуникативтік кеңістігі жаңа құндылықтар жүйесімен және әртүрлі мәдениеттердің (дәстүрлі, элиталық және жаппай) кодтарын ғана емес, сонымен бірге әртүрлі ұлттық мәдениеттерді (қазақ және орыс) біріктірумен қалыптасады. Медиатизация медиа коммуникацияның экстралингвистикалық ерекшеліктерімен байланысты әлеуметтік үдеріс ретінде ғана емес, әлеуметтік өмірдің барлық салалары медиа кеңістігінде сайттар, БАҚ және әлеуметтік желілер арқылы белгілі бір түрде ұсынылған кезде медиадағы тіл мен мәдениеттің қазіргі дамуының стилистикалық векторы ретінде түсінеміз. Стилистика бүгінгі таңда өзекті когнитивті, филологиялық, дискурсивті, прагматикалық және басқа да зерттеулер бір-бірімен тығыз байланысты интегративті гуманитарлық ғылым болып табылады. Шындықты бейнелеу үшін белгілі бір стилистикалық құралды таңдау әрқашан танымдық және дискурсивті түрде анықталады. Сондықтан медиамәдениеттің қалыптасуы сызықтық үдеріс емес, стилистикалық тұрғыдан анықталған. Мәдениеттің медиатизациясы әртүрлі әсерге ие. Біздің зерттеуімізде олардың ең маңыздыларын атап өтсек: медиалық білім негізінде қоғамды топтастыру, ұлттық мәдениеттің мәдени құндылықтарын сақтау, мәдениеттердің ұлттық бірыңғай медиа кеңістікке өзара енуі, жаһандық мәдени контекстке кірігуі. Біздің зерттеуіміз мәдениетті медиатизациялаудың лингвистикалық механизмін ашуға, медиатизация үдерістерінің көп функционалдығын көрсетуге, сондай-ақ медиатизация тұжырымдамасын стилистиканың жаңа саласы медиастилистиканың категориялық аппаратына енгізуге мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алғанда қазақ медиамәдениетінде үлкен қызығушылық тудырады, өйткені қазақстандық медиада көбінесе орыс және қазақ халықтарының мәдени кодтары қатар өмір сүреді, сондай-ақ әлемдік мәдениеттің кодтары қосылады. Басқа ғылымдардың саласы ретінде фразеологияның да өзіндік тарихы бар 1. Классикалық; 2. Постклассикалық; 3. Қазіргі заманғы/заманауи сипатындағы үш кезең тұрғысынан қарастыруға болады: Бірінші кезеңде фразеологияның лингвистика саласына жеке бөлу қажеттілігінің себептері және оның бастапқы кезеңдері анықталған (Ш.Балли, Е.Д. Поливанов) болса, содан кейін оны В.В. Виноградов, Б.А. Ларин, А.И. Смирницкий сияқты ғалымдар дамытты. ХХ ғасырдың 60-жылдарының ортасына қарай фразеология өзінің зерттеу нысаны, зерттеу әдістері, құрылымдық, семантикалық және функционалды аспектілердегі мәселелері бар тіл ғылымының жаңа бөлімі ретінде қалыптасты. XX ғасырдың 1970-жылдары фразеологиялық бірліктерді жіктеуге қызығушылық айтарлықтай төмендейді. Мүмкін қиындықтар зерттеушілердің фразеологиялық бірліктерді тек лингвистикалық тұрғыдан сипаттауға деген ұмтылысында жатқан болар. 1970-жылдардың аяғында Еуропада олар фразеология туралы лингвистикалық шындық ретінде айта бастады. Осы кезеңге дейін еуропалық тіл білімінде фразеология лексикологиядан бөлек қарастырылмай, бұл еуропалық оқулықтарда «фразеология» терминінің жоқтығымен түсіндірілді. Интермәтінділік мәтінаралық байланыстарды зерттеумен айналысады. Интермәтінділік – бұл мәтіндер мен дүниетанымдардың өзара әрекеттесуінің нәтижесінде әр туындының бастапқы мәдени және әдеби материалдарды өңдейді. Интермәтінділікті талдаудың екі тәсілі бар: кең және тар бағытта талдау. Интермәтінділікті бұқаралық коммуникация мәтіндеріне қатысты диалог ретінде қарастырамыз, яғни ондағы екі немесе одан да көп мәтіндердің өзара әрекеттесуі. Олардың бірі – прецедент деп аталады, ал екіншісі – негізгі мәтін. Осыған байланысты прецеденттік мәтіндерді қолдану кең таралған. Прецеденттік мәтіндер мәдениетте қарастырылып және басқа мәтіндерде үнемі қолданылады. Прецеденттік мәтіндердің қайнар көздері ретінде көркем әдебиет, фольклор, театр қойылымдары, әндер, діни, философиялық, тарихи және саяси сипаттағы мәтіндер болуы мүмкін. ТМД-да прецеденттік мәтін терминін алғаш рет зерттеуші Ю.Н. Караулов қолданған: «(1) белгілі бір тұлға үшін танымдық және эмоционалды қарым-қатынаста маңызды, (2) тұлғаның кең ортасына, оның алдындағы және замандастарына танымал, (3) тілдік тұлғаның дискурсында бірнеше рет нұсқасы жаңартылады» [249]. Басқаша айтқанда, көркем әдебиеттің әртүрлі мәтіндері, ауызша халық шығармашылығы, діни мәтіндер, тарихи және философиялық ойлар прецеденттерге жатады. Сонымен бірге, Е.А. Баженованың еңбектеріне сүйене отырып, «прецеденттік мәтін» және «интермәтін» терминдері бір-біріне жақын ұғымдар екенін айқындауға болады [250]. Мәтінде прецеденттік феномендерді қолдану маңызды. Оларды стереотиптер контексінде қолдану ақпаратты қабылдайтын адамның санасында кейбір анықтамалар немесе сілтемелер жасайды, ол мәтінді жеке адресат ретінде қарастырады. Қазіргі бұқаралық ақпарат құралдарында мұндай әдістер жиі қолданылады. Оларға метафоралар, аллюзиялар, айқын және жасырын полемика, сондай-ақ мазмұн мен жанрлық, стилистикалық ерекшеліктер деңгейіндегі интермәтінділіктің басқа да түрлі әдістерін жатқызуға болады. Көбінесе интермәтінділік – негізгі композициялық принцип ретінде сипатталады. Бұл жағдайда мәтінді постмодерндік парадигма аясында түсіндіру керек, ол үшін арнайы әдіс-тәсілдер қолданылады [251] Интермәтінділік мәдениеттің әртүрлі салаларына кеңінен таралды. Қазіргі уақытта оны медиадискурстан, заманауи анекдоттардан, кинодан, жарнамадан, ауызекі тілден, саяси коммуникациядан табуға болады. Интермәтінділікті зерттеу ғылыми бағыттың кеңеюіне әкелді, Ю.Н. Караулов «прецеденттік мәтіндер» терминін ғылыми қолданысқа енгізді [249, 112 б.]. Зерттеуші терминнің мағынасын ұйымдасқан семантикалық кеңістіктің бір түрі ретінде ұсынды, соның арқасында прецеденттік құбылыс қарым-қатынастың ең кең түсінілген қасиетін алды. Қазіргі медиа кеңістікте қолданылатын прецеденттік мәтінді тілдің тәуелсіз семантикалық көзі ретінде кеңірек зерттеу керек, бұл мәтінді маңызды ілеспе ақпаратты анықтауға мүмкіндік береді және қабылдаушының білім қорына, психологиялық әсеріне жүгінеді. Тіл білімінің ғылым ретіндегі көрінісі – тілдің жалпы үдерісін зерттеу, сондықтан ғалымдар көбіне мәдениетке, мәдениетаралық коммуникация үдерістеріне, тілдік тұлғаны зерттеуге жүгінеді. Қазіргі уақытта өмір заңдылықтарындағы өзгерістермен қатар, тілдік талғам өзгеріп жатыр. Мұндағы прецеденттік феномен – коммуникациялық шеңберіндегі маңызды құбылыс, оның адамға нақты, таныс және бейнені жеке түсіну үшін қолжетімді деп түсінуге ықпал етеді. Мұндай әлеуеттің эволюциясы прецеденттік феномендердің өзгеруіне алып келеді. Бұрын прецеденттік феномендер тарихқа немесе өнерге байланысты құбылыстар қарастырылса, енді бұл терминнің мағынасы көптеген бағыт бойынша медиа кеңістікте көрініс тапқан бағыттармен ұштасады. Прецеденттік мәтіндерді журналистикада қолдану, оқырмандардың оларды дұрыс түсінуі және қазіргі тілдік тұлғаның мәдени құзіреттілігі жалпы мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылады [252]. Зерттеуші Б.Я. Мисонжниковтың пікірінше, медиамәтінде интермәтінділікті қолдану үдерісі айтарлықтай нақты емес. Интермәтін семантикалық өрісті кеңейтеді және шығарманың синтаксистік қатынастарын күшейтеді, журналистикада интермәтінділіктің прагматикалық аспектісі маңызды [253]. Мұнда интермәтін деп – белгілі бір мәтіннің басқа мәтінге енуін, мәтіндердің кірігуін атайды. Мәтін шекарасын бұлдыратып, жаңаша түсініп, пайымдауға жол аша түседі. Көбіне интермәтінге шығармадан кейінгі жазылған мәтіндерді енгізеді. Осы тұрғыдан кез-келген мәтін басқа мәтіндер кеңістігінде түрленіп, қосымша мағына тудырады. Семиотикалық жүйе ретінде интермәтіндік құбылыс барлық мәдениетті қамтиды. Мәдениет адамзаттың өркениеттік дамуының алғашқы негізі болып табылады. Әлемдік тарихта адамдардың адамгершілік, білімі мен мақсатын арттыру қажеттілігі туралы құнды түсініктері мәдениетте жинақталғанын, әлемдік өркениеттің қалыптасу жолында этникалық қауымдастықтардың жақындасуы мен өзара түсіністік мүмкіндігін анықтағанын көрсетеді. Ал ұлттық мәдениеттер ауқымында адамға тән рухани қасиеттер қалыптасты. Өткен уақыттағы барлық адамдар үшін мәдениет жалғыз маңызды шындық ретінде пайда болады, материалдық белгілер және нығайтудың басқа формалары оның қоғамдағы коммуникацияның шарты болып табылады. Тарихи жағдайдағы мәдениет адамның жеке басын құрылымдады және оның өзін-өзі жүзеге асыруына жағдай жасады. Ресей энциклопедиясындағы келесі тұжырыммен толық келісу керек «Культурология. XX век»: «...Мәдениет – бұл ережелер жиынтығы, ұжымдық өмір сипаты, құбылыстар мен ұғымдардың символдық белгілер әлемі, әлеуметтік маңызы бар ақпаратты тіркеу және тарату мақсатында адамдар жасаған және т.б.; шығармашылық жаңашылдықтар әлемі, таным тәсілдері мен нәтижелері» [254] деп түйеді. Шынында, адамның барлық мінез-құлық стереотиптері оның физикалық, психологиялық және биологиялық ортаға бейімделуге деген ұмтылысы өзіне тиесілі мәдениеттің нұсқауларымен делдал болады, адам мәдени болмыс ретінде әдет-ғұрыптар жиынтығы, рәсімдер, қалыптасқан тәрбие нормалары арқылы әлеуметтік қатынастарды реттейтін дәстүрлерде жасалған идеялар мен құндылықтарды ұстануы керек. Әлемдік мәдениет тарихының дамуы мен байытылуы қоғам мүшелерінің мүдделері және қажеттіліктеріне байланысты екенін көрсетеді. Әрбір жеке халықтың этномәдениетінің негізі экономикалық құрылымына, туған жерді қорғаудың жалпы стратегиясына және т.б. бейімделуде қалыптасқан бір аумақта ұзақ өмір сүруінің нәтижесінде айқын көрінеді. Халықтың өмір сүруге деген күшті қызығушылығы оның ұжымдық өмірлік циклін реттейтін белгілі бір ережелерді бекітуді анықтайды. Бірақ бұл утилитарлық функциялар этномәдениеттің барлық мазмұнын сарқып алмайды, олардың формалары өзара түсіністік пен қоғам мүшелерінің шоғырлануының тереңдеуіне қарай ерекше мағыналармен толтырылады. Олардың өзіндік ерекшелігі әлемнің жаңа мәдени моделін тудырады, онда әлеуметтік қауымдастық тілмен делдал болған шындық туралы өзінің көзқарасын білдіреді, ал кең мағынада тілді қамтитын байланыс құралы. Мәдениет тарихындағы байланыс түрлерінің өзгеру алгоритмі: тактильді, ауызша, баспа жергілікті және аймақтық мәдениеттердің дәйекті жақындасуына объективті түрде ықпал етті. Жалпы адамзаттық мәдениеттің әртүрлі үйлесімділік идеясын интегралды түрде бейнелейтін айқын қауымдастық ретінде көрінді. Әлемдік мәдениет екінші мәдениеттің бір мәдениетін (бірінші мәдениет – ұлттық мәдениет) көруге өнімді мүмкіндік берді. Біз бастан кешкен дәуірге дейін әлемдік мәдениет этникалық дамудың өлшемділігімен сипатталды, мәдени жүйелердегі қауымдастық белгілері олар әлемдік өркениеттің эволюциялық даму үдерістеріне тартылған сайын қандай да бір жолмен әлеуметтік-экономикалық формациялардың өзгеруі туралы идеялармен байланысты болды. Мәдени жүйелердің әлеуметтік конструктивті әлеуетін сақтау мен көбейтуде, олардың жалпы адамзаттық маңызы бар тұтастыққа айналуында бұқаралық коммуникация саласындағы технологиялық өркендеудің прогрессивті бағыты – бұқаралық баспасөздің, фотографияның, телеграфтың, радионың, киноның, теледидардың дәйекті пайда болуы мен дамуы үлкен маңызға ие болды. Бұқаралық коммуникацияның негізгі мақсатына кеңейтілген біліммен алмасуда адамдар арасында делдал болуға толық жауап берді, қоғамның әр мүшесін ұжымдық сана матрицасымен сәйкес келуге ынталы мәдени тұлға ретінде өзін-өзі тану үшін қажет. Осы мақсатқа жету үшін қарым-қатынас жасау, эмоционалды тәжірибеде жаңа психикалық шындықты және оның жұмысының қайнар көздерін табу байқалады. ХХ ғасырдың екінші жартысы ХХІ ғасырдың басындағы өркениет ақпараттық қоғам мәдениетінің ерекше түрін медиамәдениетті тудырады. Жаңа уақыттағы медиа спутниктік теледидар, видео, интернет, электрондық пошта, ұялы байланыс және басқалар заманауи ақпараттық ландшафтты өзгертті. Бұқаралық коммуникацияның делдалдық рөлі туралы бұрынғы идеялар айтарлықтай түзетілді. Қоғамда жұмыс істеудің жаңа дәлелі қазір ақпарат өндірушілер ақпараттық ағындарды толығымен реттей алмайтындығында, тікелей тұтынушымен олардың әрқайсысымен бір-бірімен кері байланыс жаңа реттеуші болды, ақпаратты құру және тарату үдерісі [255]. ХХ ғасырдың 60-жылдарында канадалық әлеуметтік теоретик және коммуникативті ғалым М.Маклюэн БАҚ-пен қатар қазіргі заманғы техникалық өркениеттің көптеген жетістіктерін электр жарығы, жолдар, көлік құралдары, автоматты жабдықтар және басқаларын қамтитын коммуникация құралдары адамның әлемдегі жағдайын түбегейлі өзгертеді деп болжаған. Бұл өзгеріс ең алдымен адамның өмір салтына және оның санасына әсер етеді. Адамның қоршаған табиғи және әлеуметтік әлеммен қарым-қатынасының бұрыннан қалыптасқан формасы «бір бөлігі тұтасымен байланысты» моделіне сәйкес қазір адам өзін барлық сұрақтарға жауап таба алатын немесе ғаламның орталығы деп санайтын техникалық құралдар арқылы адам қабілеттерін иллюзиялық сыртқы көрініспен алмастырылды. Маклюэннің айтуынша, ақпарат құралдары адамның дамуы бола отырып, оның табиғи қабілеттерін төмендетеді, оны өзіне бағындырады. Оның қазіргі кездегі медианың рөлі туралы мәселені түсіндіруі ақпарат құралдарының делдалдық мүмкіндіктерін анықтаудан әлдеқайда кең екенін көрсетеді, бұл әлеуметтік және технологиялық ландшафттағы жаһандық өзгерістерге байланысты мәдени кодтар жаңа семантикалық конфигурацияларға ие болатын жан-жақты орта ретінде медианы терең түсінумен байланысты. Маклюэннің ақпарат құралдары саласындағы технологиялық жаңалықтардың әсерінен адамның әлеуметтік-мәдени мәртебесіндегі болжанатын орасан зор өзгерістерге қатысты әлеуметтік тұжырымдарының сенімділігінің айқын дәлелі. ХХ ғасырдың 60-жылдарының ортасында Франкфурт мектебі шеңберіндегі мәдениет индустриясы тұжырымдамасының түпкілікті ғылыми дизайны болып табылады. Ол адамзаттың индустриалды даму дәуірінің философиясының негізін қалады. Бұл мектептің өкілдері Адорно, Хоркхаймер және Маркузе өз еңбектерінде өнеркәсіптік кезеңде қалыптасқан тұтынудың нарықтық принципі өзін-өзі жоюға қалай әкелгенін көрсетті. Дәстүрлі мәдениет, идеология қазіргі мәдениеттегі көркемдік құндылықтардың орнын алды, қоғамның жаппай таралуы жеке тұлғаны иесіздендіру құбылысын тудырды. Франкфурт мектебінің өкілдері барлық дәстүрлі мәдени құндылықтардың негізінде қоғамның сөзсіз индустриялық-технологиялық дамуы жатыр деп нық сенді. Маркуз: әсіресе техника бүкіл мәдениетті шектейді, өйткені ол тарихи жиынтық – әлемді жобалайды [256], - деп тұжырымдайды. Қазіргі ақпараттық қоғам индустрияландыру жетістіктерін модернизациялаудың тұрақты үдерісінің әлеуметтік және саяси реформалар мен инновациялар жолындағы постиндустриалды даму деңгейіне көшудің табиғи салдары болып табылады. Адамзат өмірінің өркениеттік кезеңі медиамәдениеттің ақпараттық дәуірдің маңызды факторы ретіндегі рөлін күшейтті. Бір жағынан жалпы планетарлық адам санасына медианың әсер ету тиімділігі артып келеді. М.Маклюэннің бұқаралық коммуникациялардың электронды жаһандануы адамзаттың бірлігі мен өзара түсіністігінің артуына ықпал етеді, планеталық санаға апаратын жолды білдіреді деген сенімі өз растауын табады [257]. Этномәдениет сан алуандылық пен полицентризмге негізделген біртұтас планеталық әлеуметтік-табиғи кешеннің идеалы кристалдануда [258]. Адам өркениетінің тұрақты дамуына көбірек үміт беретін мәдениеттер диалогын кеңейту үшін жаңа жағдайлар жасалып жатыр. Соңғы онжылдықтарда компьютерлік технологияның мүмкіндіктерін бірнеше рет күшейту ақпаратты, ең алдымен мәдени маңызы бар жинақтау мен көбейтудің бұрын-соңды болмаған перспективаларын жасайды. Есте сақтау жадынсыз мәдениет жоқ деп санайтын көрнекті орыс мәдениеттанушысы Ю.М. Лотман ақпаратты сақтау, өңдеу және жүйелеу бойынша жетілдірілген компьютерлік бағдарламалардан қоғамның генетикалық жадын сақтаудың баға жетпес ресурсын көрді [259]. Медианы делдалдан ортаға жүйелі түрде қайта құру үдерісінің тағы бір жағымсыз жағы американдық мәдениеттанушы Э.Тоффлер өзінің «Третья волна» (1980) кітабында сипаттаған индустриялық революцияның салдарын тереңдетті: «....ол (индустриялық революция) экономикалық шиеленіске, әлеуметтік қақтығыстарға және психологиялық денсаулыққа толы өмір салтын құра отырып, қоғамның біртұтастығын бұзды» [260]. Қазіргі жағдайда бұқаралық ақпарат құралдары бұрын-соңды болмаған қарқынмен дамып келеді, ақпаратты өңдеу және беру жылдамдығы ақпараттық үдерістерді күшейтеді, сондықтан адамзаттың әлеуметтік эволюциясының осы жаңа кезеңінде медиамәдениет өркениеттік алға жылжу векторларын анықтаудың негізгі факторына айналады. Бұқаралық ақпарат құралдары қоғамды ұйымдастырудың жаңа түрінің қалыптасуын, оның жұмыс істеуі мен басқарылуын анықтайды. Қоғамдық жүйеде бұқаралық сана мен бұқаралық мәдениеттің көріністері алдыңғы тарихи кезеңдерден мүлдем өзгеше көрінеді. «Бұқара адам» бүгінде әлеуметтік үдерістерге әсер ете алатын үлкен топты шынымен сезінеді. «Бұқара адамның» болуы тек мемлекеттік құрылыста ескерілмейді, ол өзі қазіргі әлеуметтік құрылымның ықпалды факторына айналады. Медиамәдениет әлеуметтік үдерістерге «бұқара адамының» белсенді қатысуын қамтамасыз ете отырып, өзекті қоғамдық тәжірибеде прогрессивті медиатизациялану түрінде көрінеді. Қоғамдық өмірдің түрлі салаларын медиатизациялау (саясат, мәдениет, экономика, ғылым және т.б.) – бұқаралық ақпарат құралдарының мәдениет пен қоғамға әсеріне қатысты мәселелерді жаңаша тұжырымдайтын медиалогиядағы жаңа зерттеу бағыты. Медиатизациялау тұжырымдамасы медиа арқылы қоғамдық өмірге түрлі институционалдық салалардың (саясат, бизнес, мәдениет, дін және т.б.) қалай тартылатынын, олардың бұқаралық ақпарат құралдары арқылы қалай көрініс табатынын, қоғамдық сана мен біздің болмысымызға әсер ететінін түсіну үшін қажетті және сұранысқа ие болды. Мысалы сайлау науқаны кезінде жаңалықтарды жариялау адамдардың саяси көзқарастарына, жарнама тұтынушылардың қалауына әсер етеді, мәдени оқиғалар туралы әңгімелер білім беру функциясын орындайды және қоғамда мәдени кодтарды сақтайды. Медиатизация тұжырымдамасы медианың жеке адамға және қоғамға ұқсас әсерін, адамның медиа мен медиа ортаға кері әсерін анықтауға көмектеседі. Бұл өзара әрекеттесудің нәтижесі жаңа, медиатизацияланған адамның қалыптасуы мен дамуы болып табылады. Қоғам медиа заңдарына бейімделеді, бірақ бұқаралық ақпарат құралдарының өзі әлеуметтік заңдардың әсерінен өзгереді. Қорытындылай келе, медиатизация қоғамдық өмір құрылымындағы медианың рөлін түсінудің өзгеруімен байланысты. Қазіргі мәдениет пен бұқаралық ақпарат құралдарының маңыздылығын түсіну, сондай-ақ медиатизация үдерісін қамтамасыз ететінін білдіреді. Бұқаралық ақпарат құралдарының болуы мәдени салада, жалпы қоғамда әлеуметтік және мәдени тәжірибенің құрылымдық шарты болды [261]. Бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтік және мәдени саланың бір бөлігі болып табылады. Олар қоғамдық талқылаудың ортақ аренасын білдіреді. Сондықтан қазіргі медиалогияда медиатизацияны макроәлеуметтік үдеріс ретінде қарастырады, өйткені оның әсері тұтастай алғанда қоғамның дамуына әсер етеді. Медиатизация – әлеуметтік институттар медиа логикаға, медиа мақсаттар мен шектеулерге бейімделуі тиіс үдеріс. Қазіргі заманғы медиа және мәдени өмірдің кең қиылысу аймағы заманауи ақпараттық ойын-сауық индустриясының қазіргі мәдениеттің морфологиясына әсерін талдауды білдіретін мәдениетті медиатизациялау феноменін тудырады. Медиадискурс аясында мәдениетті медиатизациялау арнайы субдискурс жасайды, оны біз медиастилистика саласындағы танымал ресейлік зерттеуші Н.И. Клушинаның тұжырымдамасынан кейін шартты түрде «мәдени медиадискурс» деп атаймыз [27, 78 б.]. Ол американдық мәдени империализмге таңатын мәдени саладағы деструктивті үдерістерге қарсы тұруға бағытталған. Бұқаралық ойын-сауық мәдениеті үшін өнімдер шығаратын трансұлттық корпорациялардың монополистік ақпараттық қызметінің негізінде жатқан мәдени парадигма, ол дәстүрлі мәдениеттердің көбеюін және сақталуын қамтамасыз етпейді, бұқаралық аудиторияның ойын-сауық мақсатына бағынатын топтық бірлесіп құру идеясы үшін ұлттық айқын жеке көркем шығармашылықтың мәнін ашады. Компьютерлік және телекоммуникациялық технологиялар ақпараттық, саяси және рухани экспансияның құралы, жаңа әлеуметтік мифтерді құру құралына айналуда [26, 12 б.]. Қазіргі ақпараттық қоғамда ұлттық және бүкіл әлемдік мәдени дәстүрді сақтау, мәдениетті кең ауқымды ұлттық аудиторияға тарату, әлемдік тәжірибені медиа қалыптастыратын әлемнің ұлттық бейнесіне біріктіру маңызды болып табылады. Нәтижесінде орнықтыруға, оның санасында қоғамды және оның ағартушылығын шоғырландыру әкеледі. Мәдениетті медиатизациялау прецензенттік мәдени феномендер, мәдениетке тән концепттер, фразеологизмдер арқылы жүреді, олар мәдениет мәтіндері мен әлем бейнесіндегі түйінді нүктелерге және қалыптасқан бұқаралық ақпарат құралдарының санасына айналады. Біз қазіргі мәдениеттің біртектілігіне емес, философтардың түсінігіне сүйенеміз (Н.Б. Кириллова, В.В. Миронов және т.б.) элиталық / жоғары мәдениетті, халықтық / дәстүрлі мәдениетті және бұқаралық мәдениетті (поп-мәдениет және т.б.). Мәдениеттің бұл типологиясы мәдениеттің семантикасына негізделген: халықтық мәдениет дәстүрді сақтайды (ертегілер, аңыздар, мақал-мәтелдер, фразеологиялық бірліктер), элиталық мәдениет жаңа мағыналар шығарады, ал бұқаралық мәдениет халықтық және элиталық мәдениеттің бейнелерін қайталайды. Дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарының делдалдық рөлі мәдени жүйелердің әлеуметтік конструктивті әлеуетін сақтау мен көбейтуде, олардың жалпыадамзаттық маңызы бар тұтастыққа айналуында үлкен маңызға ие болды деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Медианы делдалдан байланыс ортасына жүйелі түрлендірудің қазіргі үдерістері адамзаттың өркениеттік қозғалысының векторларын анықтаудың негізгі факторына айналған медиамәдениет құбылысының пайда болуын алдын-ала анықтады. Медиамәдениет әлеуметтік үдерістерде және өзекті қоғамдық тәжірибеде белсенді болуын қамтамасыз етеді, ол прогрессивті медиатизациялану түрінде көрінеді. Бүгінгі таңда медиа классикалық, халықтық немесе бұқаралық мәдениеттің кодтарын таратып қана қоймайды, сонымен қатар мәдениеттің ерекше түрін – заманауи мәдениеттің бірыңғай медиа нұсқасына түрлі кодтар мен символдардан тұратын медиамәдениетті жасайды. Интермәтіннің рөлі – байланыстырушы. Интермәтін тіл мен мәтінде болып жатқан үдерістерді сипаттауға және түсіндіруге қызмет етеді. Тұжырымдамалардың әрқайсысында мәтін мен тілден тыс өзіндік ойлау байқалады. Интермәтін – әдебиеттану мен семиотиканың қойнауынан пайда болып, екі пәннің шығармашылық өзара әрекеттесу нәтижесі ретінде пайда болған ұғым. Бұл ұғымды ғылыми қолданысқа 1968 жылы Ю. Кристева енгізген [262]. Мәтіндік талдаудың ауқымын шексіздікке дейін кеңейту, мәдениет құбылыстарын семиотикалық түсіндіру, тіл үйрену саласына ену бойынша термин ғылымдағы айналымына 40 жыл бойы жалғасты. Интермәтінділіктің түрлері әртүрлі: парамәтінділік (мәтіннің тақырыпқа, эпиграфқа қатынасы), архимәтінділік (мәтіндердің жанрлық байланысы), гипермәтінділік (бір мәтінді екіншісімен пародиялау кезінде пайда болатын қатынас). Интермәтін құбылыстары мәдениеттің барлық салалары әдебиет, өнер, тіл және т.б. кездеседі. Адамның айналасындағы барлық оқиғаларды мәдениеттің сақталуының әмбебап механизмі деп санауға болатын интермәтінге енеді. Интермәтінде өткен тәжірибе туралы мәлімдеме ғана емес, сондай-ақ оны белсенді пайдалану, жалғастыру және дамыту айқындалады. Сипатталған интермәтін адам тәжірибесіндегі маңызды мәдени фактор деп атауға мүмкіндік береді. Ал, тіл мен сөйлеу әрекеті деңгейіндегі мәдениеттер диалогының көріністерінің бірі – интермәтінділік. Бұл феномен кең постмодерн дәуірінде тек әдеби және көркем шығармашылық саласында ғана кең таралған жоқ, сонымен бірге бұқаралық коммуникация саласында да байқалады. Телевизиядағы, баспасөздегі, әртүрлі жарнамалық мәтіндердегі интермәтінділіктің қолданылуы түрлі гуманитарлық салалардағы, ең алдымен лингвистикадағы зерттеулердің кең арналарын ашады. Интермәтінділік термині М. Бахтиннің еңбектерінде байыпталып, Ю.Кристева [263] тарапынан енгізілуімен түрлі мағынадағы анықтамаларды сипаттайды. Осындай мәтінаралық өзара әрекеттесу зерттеуші лингвистердің назарын аударумен жалғасын тауып келеді. Интермәтінділік құбылысы дискурстың әртүрлі түрлерінде жан-жақты зерттелде. Зерттеуші В.Е. Чернявскаяның пікірінше, интермәтінділік сөзі мәтіндік универсумға әкелетін, барлық есіктерді ашуға тырысатын сиқырлы сөзге айналды [264, 178 б.] деп табады. Интермәтінділік мәтіннің мағыналық-семантикалық бірліктеріне, мәтіннің құрылымдық-композициялық құрылысына, оның семиотикалық кодтарына сілтеме жасай отырып, әртүрлі проекциялардағы мәтіндердің өзара әрекеттесуін түсіндіреді. Мәдени интермәтін әртүрлі мәдени бағыттардан және дәуірлерден тұрады (көркем әдебиет, өнер, тарихи оқығалар және адамның әлеуметтік тәжірибесі), олар мақсатты аудиторияның репродуктивтілігі мен танылуының әртүрлі деңгейіне ие. Мәдени белгілер журналистік мәтінге мәдени тақырыпта жазылған мақалалар, аллюзия және тарихи тұлғаларды, кейіпкерлерді, авторлар мен шығармалар атының әйгілі болуы, танымал ситуациялық жағдайларды тарту арқылы және т.б. жолдармен енгізіледі. Қорытындылай келе, интермәтінділік – мәтіннің эпистемологиялық және эстетикалық құндылығының өлшемі болып сипатталады. Егер туындыда мұндай қасиет болмаса ғылымға, әдебиетке, сайып келгенде мәдениетке ену мүмкіндігі болмайды. Яғни, интермәтінділік – мәдени кодты таратудың бір әдісі. Интермәтінділік шығармашылық субъекті – автормен немесе оқырманмен өзара әрекеттесу үдерісінде анықталады. Ал, мәтіннің интермәтінділігі деп – мәтін тудыратын субъектінің танымдық негізін, оның интермәтінділік тезаурусын бейнелеу және жүзеге асыру, белгілі бір хабарламаны/мәтінді қабылдау кезінде сөйлейтін субъект «бөтен» деп санайтын және өз сөздерін/мәтіндерін құру кезінде цитаталар мәртебесін беретін барлық элементтердің жиынтығын айтуға болады. Интермәтінді тезаурусты қолдана білу интермәтінділік белгілерді кодтауға және декодтауға мүмкіндік беретін интермәтінді құзіреттіліктің ерекше түрінің болуын болжайды. Интермәтінді тезаурус пен интермәтінді құзыреттілікті жүзеге асыру коммуникациялық жағдайларға және сөйлеу мәдениетінің түріне байланысты келеді. Мысалға, сөйлеу мәдениетінің элиталық түрі «кем дегенде әлемдік және ұлттық мәдениеттің жетістіктеріне пассивті иелік етуді (материалдық мәдениеттің артефактілерін білу, әдеби шедеврлермен, өнер шедеврлерімен танысу, кем дегенде ғылымның данышпандары туралы түсінік және т.б.)» болжайды. Элиталық типтегі сөйлеу мәдениеті сөйлеушінің (жазушының) санасын кең көлемде қамтуға негізделген, бұл жалпы мәдени маңызы бар әртүрлі прецеденттік мәтіндерге негізделеді. Интермәтінділік туралы айтқанда, жаңа мәтінді қабылдайтын оқырман мен көрерменнің басқа шығармашылық тұлғасын ескеру қажет. Кез-келген тілдік феноменді қабылдау прагматикалық контестпен реттеледі. Интермәтінділік белгілердің интерпретациясы туралы айта отырып, интермәтінді феномендерді қабылдаудың прагматикалық шарттарының екі түрі бар: мәтіндік және когнитивті-жеке феномендер. «Мәтін – түсіну үдерісін басқаратын механизм». «Автор – мәтін – оқырман» коммуникативті-прагматикалық тізбегінде мәтін тұрақты болады. Ю.Н. Карауловтың прецеденттік мәтіндерді келесідей анықтайды: «танымдық және эмоционалды қатынастардағы белгілі бір тұлға үшін маңызды тұлғадан тыс сипатқа ие [249]. Прецеденттік феномендер ұғымын (прецеденттік атау, прецеденттік мәлімдеме, прецеденттік жағдай, прецеденттік мәтін) лингвистер интермәтінділік терминінің мағынасымен бірдей қолданады. Интермәтінділік эстетикалық құндылықпен, мәдени маңыздылықпен (интермәтінділік белгілері – ұрпақтар арасындағы байланысты айқындайтын мәдениеттің құбылыстары) айшықталады. Интермәтінділік белгілер уақыт пен дәстүр бойынша сыналады. Атап айтқанда, адамзат қауымының бірнеше ұрпақтарының өмірінде белгілі бір мәдени код түрінде өрістеп, прецеденттік феномендердің болуымен байланысты қабылдау және қайта түсіндіру уақытымен шектеледі. Прецеденттік феномендер үшін техникалық қолдау маңызды. Ол ең алдымен бұқаралық ақпарат құралдарын тұтынушылардың кең ауқымды жүйесімен олардың толық қабылдауын қамтамасыз етеді. Сонымен, интермәтінділік – материалдық және рухани сипаттағы адамзат үшін дәстүрлі құндылықтар жүйесі ретінде мәдениеттің таратылатын коды. Мұнда ол прецеденттілік мәдениеттің фактісіне айналуы мүмкін. жүктеу/скачать 2,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|