Байгожина дана онирбековна
Цифрлық ұрпақ портреті: қоғамдық мәдениеттің модернизациясы
жүктеу/скачать 2,17 Mb.
|
| 2.4 Цифрлық ұрпақ портреті: қоғамдық мәдениеттің модернизациясы
Жаңа үстем технологиялық тәртіпті қалыптастыру әлемдік медиа кеңістіктің маңызды құрамдас бөлігі санатындағы цифрлық медиакеңістіктің даму динамикасына байланысты оның қалыптасуы, электронды байланыс дәуірінде дамудың табиғи кезеңі болып табылады. Медиакеңістік коммуникациялық үдерістермен байланысты өзін-өзі ұйымдастыратын барлық жүйелердің жиынтығы ретінде коммуникациялық әлемнің бөлігі, ішкі жүйесі. Медиакеңістік – адамдардың қоғамдық болмысы, жаһандық кеңістігінің құрамдас бөлігі болып табылады. Әлеуметтік коммуникацияның түрлі нысандарында ақпарат әзірлеу мен тұтынуды генерациялап ұйымдастырады. Қоғамның тарихи-мәдени дамуын сүйемелдейтін коммуникациялық технологиялардың сан алуындығының өсуі ықпал ететіндігін көрсетеді. Медиакеңістікті қалыптастыру кезеңдерінің бірі ретінде дәлелдерді жинақтау мен медиатизациядан өткізу технологияларын айқындау сатысы болып тұр. Соған байланысты трансформациялық үдерістерді зерттеу бірнеше мәселелерді тудырып, көптеген зерттеушілердің назарын аударады. Медиалық, технологиялық және әлеуметтік мәселелердің жиынтығы бірінші кезекте технологиялық өзгерістерден туындаған қоғамның әлеуметтік-коммуникативтік саласындағы құбылыстар мен іргелі өзгерістердің бүгінгі ахуалын бағалауды талап етеді. Қазіргі кездегі әлемдік медиакеңістіктің құрамдас бөлігі ретінде ықпал етіп отырған мультимедиалық және көп платформалы цифрлық медиа зерттеулердің өзекті мәселелері болып табылады. Үстемдік ететін жаңа технологиялық құрылымның қалыптасуы цифрлық медиа кеңістіктің даму динамикасына байланысты. Ол жаһандық медиа кеңістіктің маңызды құрамдас бөлігі десек, оның қалыптасуы электронды коммуникация дәуірінің табиғи даму кезеңі болып табылады. Мұндағы медиа кеңістік – өзін-өзі ұйымдастыратын күрделі жүйе және барлық жүйелердің жиынтығы ретінде коммуникациялық әлемнің ішкі жүйесінің бөлігі, коммуникация үдерістерімен байланысты. Жаһандық медиа кеңістік адамдардың қоғамдық өміріндегі құрамдас бөлігі болып табылады, әлеуметтік коммуникацияның түрлі формаларында ақпаратты өндіру мен тұтынуды қалыптастырады және ұйымдастырады. Оның қалыптасуына қоғамның тарихи-мәдени дамуымен қатар жүретін коммуникациялық технологиялардың алуан түрлілігінің өсуі ықпал ететіндігін көрсетеді. Технологиялық, медиалық және әлеуметтік мәселелердің жиынтығы, ең алдымен технологиялық өзгерістерден туындаған қоғамның әлеуметтік-коммуникативтік саласындағы құбылыстар мен іргелі өзгерістердің қазіргі жағдайын бағалауды талап етеді. БАҚ рөлі қоғамның және жеке адамның өмірінде айтарлықтай маңызды фактор болып қалуда. Ол әр адамның санасына әсер етудің ең сенімді және тез әсер ететін құралы, шешімдерімізге әсер етудің қажетті құралына айналды. БАҚ-тың бір функциясы саяси ақпараттарды таратып, насихаттау. Саяси коммуникация тек дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарымен ғана шектелмейді. Дәстүрлі БАҚ-пен қатар әлеуметтік желілерде саяси ақпараттарды тарата бастады. Алайда, өзіндік талқылау үдерісі бар және гендерлік аспектіні жоққа шығаруға болмайды. Саяси қорқыныштың әсері мәдениетке әсерін тигізбей қоймайды. Саяси қорқыныш дегеніміз – бір мемлекет ішінде немесе халықаралық салада саяси қауіп жағдайында туындайтын эмоциялар. Қазіргі уақытта цифрлық медиа кеңістіктің архитектурасы техникалық және технологиялық негізге, ақпараттық қоғамға қатысушылардың коммуникациялық қажеттіліктеріне, қоғамдағы коммуникациялық қатынастарды жүзеге асыру деңгейіне сәйкес келетін күрделі композицияға ие болды [265]. Цифрлық медиакеңістіктің негізін ақпаратты өндірудің, таратудың және алмасудың цифрлық құралдары, сондай ақпараттың өзі құрайды [266]. Цифрлық орта компьютерлік, желілік технологиялар мен интернет ресурстардың бүкіл континуумын шоғырандырады [267]. Цифрлық медиа кеңістікті дамытудың негізгі бағыттары телекоммуникациялық инфрақұрылымды кеңейту, компьютерлік технологиялар мен компьютерлік модельдеудің прогрессі, желілік технологиялар эволюциясы болып табылады: виртуалды және кеңейтілген технологиялардың пайда болуы, мобильді технологияларды жетілдіру, интеллектуалды мобильді қосымшалар сегменті және smart технлогияларды дамыту, сондай-ақ сараптамалық жүйелерді пайдалану, әлеуметтік-техникалық жүйелердегі ақпараттық әлеует және Big Data технологиялары [268]. Цифрлық медиа кеңістіктің ауқымында және күрделілігінде адамзат бұрын жасаған барлық нәрселерден түбегейлі ерекшеленеді. Бүгінгі таңда әлем цифрлық түрлендіруге негізделген төртінші өнеркәсіптік революцияның қарсаңында тұр [269]. Оның қалыптасуы әр адамның үлесі арқылы табиғи түрде болады. Бүгінгі төртінші өнеркәсіптік революция цифрлық, биологиялық және физикалық технологияларды жаңа қуатты комбинацияларды біріктіретін жаңа жүйелерге көшуді айқындап берді [270]. Бұл мәселе әлеуметтік және техникалық-технологиялық салалар арасындағы шекараны жояды, әр елдің және әр саланың қызметіне өзгерістер енгізеді. Өзгерістердің кеңдігі мен тереңдігі бүкіл өндіріс, басқару және билік жүйелерінің түбегейлі өзгеруін көрсетеді. Цифрлық дәуірде болып жатқан әлеуметтік-коммуникациялық үдерістер өзіндік ерекшеліктерге ие. Қоғамның ілгерілеуі әлеуметтанушы ғалымдар, сарапшылар, футурологтардың алаңдаушылықтарын растап отыр. Ақиқатында ол ақпараттық қоғамның жаһандық артықшылықтары жаңа басым технологиялық жүйе салдарынан туындаған күрделі мәселелермен толықтырылады. Сонымен, ХХ ғасырдың соңында Э. Тоффлер: «Технологияның әлеуетін терең, әсерлі орналастыру әлеуметтік өмірдің барлық аспектілеріне әсер етеді. Мазмұны ғана өзгеріп ғана қоймайды, оның өнімділігі ондаған, жүздеген есе артады. Мәдениет пен қазіргі өркениеттің бүкіл жүйесінде елеулі өзгерістер орын алуда. Микроэлектрондық революция адам интеллектінің әлеуетін арттырады. Технологиялық инновациялар қоғамның әлеуметтік құрылымына әсер етеді. Шын мәнінде, жаңа өркениетті өмір салты пайда болады, онда еңбек, басқару және бос уақыт саласы түбегейлі өзгеше болады. Адамзат жаңа технлогиялық революцияға көшуде. Яғни, бірінші толқын аграрлық өркениеттен кейін екінші индустриялық өркениеттің құрылуына алып келеді. Компьютерлік-коммуникациялық технологиялар нәтижесінде пайда болған ақпараттық дәуір әлеуметтік өзгерістің күшін көрсетеді, қоғамды түбегейлі жаңа түрге – ақпараттық қоғамға айналдыру үшін соншалықты күшті әсерін береді» [271] деп жазады. Ақпараттық-компьютерлік төңкеріс (революция) негізгі көрінісімен танымдық ақпарат, коммуникациялар желілерін қалыптастыру арқылы олардың көмегімен әр адамды танымдық үдерістер мен тәжірибелік іс-әрекеттермен таныстыруды қамтамасыз етуге болады. Цифрлық технологиялар әлемнің жаңа эволюциялық көрінісінде шешуші рөл атқарады, онда ақпарат әлеуметтік және техникалық өркендеудің қозғалтқыш күші ретінде қызмет етеді және материалдық жүйелер мен олардың өзара әрекеттесуінің объективті сипаттамасына айналады [272]. Электронды және коммуникациялық технологиялардың одан әрі ілгерілеуі, құрылғылардың миниатюралануы, көптеген деректерді беру жылдамдығының артуы ақпараттық-коммуникациялық үдерістер саласында саналуан мүмкіндіктер береді және оларды тек техникалық байланыс құралдары ретінде қарастыру мен коммуникациялық өзара әрекеттесуді жүзеге асыру шеңберінен шығады [273]. Цифрлық технологиялар бейтарап, олар трансформациялық сипатқа ие емес, бірақ соңғы жылдардағы зерттеулер негізгі механизмдерінің бар екенін көрсететінін айта кету керек. Оның басты мақсаты – трансформацияның қозғаушы күші, экономикалық, технологиялық және әлеуметтік дамудың локомотиві бола отырып, интеграцияны күшейту, тиімділікті арттыру және адам қызметінің барлық салалары мен инновацияларды енгізу болып табылады [274]. Цифрлық революция цифрлық технологияларға, жаңа басқару және бизнес-модельдерге негізделген инновациялардың мәнін өзгертеді [275]. Ғылыми қоғамдастық, Халықаралық электр байланыс одағы, Халықаралық қайта құру және даму банкі, ЮНЕСКО, БҰҰ сияқты халықаралық ұйымдар цифрлық технологиялардың қазіргі заманғы мәдениеттің технологиялық ғана емес, әлеуметтік компонентіне де қатысты жоғары интеграциялаушы және синергетикалық әсері бар деп тұжырымдайды [276]. Цифрлық технологиялар қоғамның барлық салаларына тез таралуы дегеніміз: олардың артықшылықтары кең көлемде жүзеге асырылады, ал қоғамға жанама әсер дерлік бағаланбайды, алайда цифрлық медиа кеңістіктің орналасуы ықпал етеді [277]: – қоғамның электрондық коммуникацияларының инкрементальды жүйесін дамыту; – технологиялардың жекелеген кластерлерін әзірлеудің, енгізудің және ықпалдастырудың инновациялық мүмкіндіктерін ашу: нанотехнологиялар, биотехнологиялар (гендік инженерия және регенеративті медицина), робототехника, алдын-ала жобаланған функциялары бар жаңа материалдар, 3D-басып шығару, жаңа ақпараттық технологиялар; – жаңа ғылыми бағыттардың тез қалыптасып, іргелі ғылыми зерттеулер жүргізудің жаңа әдістемелері мен тиімді құралдарын жасауға, жергілікті, ұлттық және халықаралық деңгейлерде ғылыми зерттеулердің әлеуетін арттыруға және олардың нәтижелерін әлемдік қоғамдастық арасында таратуға бағытталған; – инновацияларды енгізу қарқынын арттыру және жағдайларын жақсарту; – білімді қоғамның игілігіне айналдыру; өндіріс пен ғыылымның ілгерілеуін ынталандыратын инновациялар мен білімнің диффузиясы; – ақпараттық теңсіздікті азайту, түрлі ақпараттық кедергілерді еңсеру, ақпараттық және коммуникациялық асимметрияны қысқарту; – үздіксіз білім беру, қашықтықтан инклюзивті, икемді және жеке стиль мен оқыту қарқынына бейімделген оқыту түжырымдамасын іске асыру; – әлемнің көптеген мемлекеттеріндегі қоғамның аналогтық жүйеден цифрлық экономикаға нақты көшуі: жаңа тиімді бизнес-модельдерді құру, жаңа нарықтар құру және электрондық сауданы кеңейту есебінен компанияларды әлемдік экономикаға қосу; – капиталдың өнімділігін арттыру, бәсекелестікті жандандыру, экономикалық қызметтің жаңа нысандары мен түрлерінің пайда болуы; – адам іс-әрекеті мен қызметтерінің қолданыстағы түрлерінің тиімділігін арттыру, ақпараттық шығындарды азайту және жаңа ақпараттық тауарларды құру; – ақпаратты базаны ұлғайту, бұрынғы қолжетімсіз ақпараттық-коммуникациялық желілерге, ақпараттық объектілерге, активтерге, қызметтерге қол жеткізу; – ақпараттық өнідіріс үлесінің өсуіне ықпал; – биліктің шоғырлануын өзгерту және оны мемлекеттер мен қоғамдық институттардан азаматтарға қайта бөлу, қоғам мен үкімет арасындағы өзара іс-қимылды жолға қою бағыттарын іздестіру; – әлеуметтік теңсіздікті жою, цифрлық сәйкестендіру арқылы адамның демократиялық, әлеуметтік-саяси құқықтары мен бостандықтарын кеңейту, заңнаманы әзірлеуге және саяси шешімдер қабылдауға, мемлекеттік көмек бағдарламаларына қатысуға, шенеуніктермен кері байланысты қолдауға, олардың қызметіне мониторинг жүргізуге, өзін-өзі ұйымдастыратын виртуалды бірлестіктерді құруға қатысуды ұйымдастыру; – салықтарды басқарудың ақпараттық жүйесі, бюджеттің атқарылуы, электронды декларациялар негізінде автоматтандыру және басқару көмегімен мемлекеттік сектордың әлеуетін өсіру; – өнеркәсіпті автоматтандыру, жұмыспен қамтудың кәсіби құрылымындағы жылжу – ақпараттық, басқарушылық, қаржылық және басқа да қызметтер саласындағы жоғары білікті әмбебап қызметкерлердің үлесін арттыру; – өндірістің материалдық емес факторларын күшейту және еңбек өнімділігін басқару технологияларының тиімділігін арттыру; – мәдени білім беру кеңістігін ақпараттандыру, мәдениетаралық диалогты кеңейту, мәдени мұраны сақтау мәселелерін өзектендіру; – әлеуметтік өзара іс-қимыл динамикасын бақылауды қамтамасыз ету, экономикалық және әлеуметтік үдерістерді модельдеу және оларға тікелей әсер ету; Цифрлық медиа кеңістікте конвергентті, интеграциялық үдерістерге басымдық беріледі, олар жаһандық әлеуметтік-экономикалық формация –ақпараттық қоғам талап ететін іргелі өзгерістер үшін прецедент жасайды [278]. Оны қалыптастырудың жаһандық үдерісінің тұжырымдамалық декларациялары қазір цифрлық медиакеңістіктің операциялық ортасының жаңа жетістіктеріне негізделеді. Ақпараттық қоғам өркениет үдерісінде дамуын жалғастыруда, оның алғышарттары акт, телекоммуникация, цифрлық спутниктік байланыс және тиісті әлеуметтік-коммуникациялық құрылымдарды құру болды [279]. Ақпараттандыру, компьютерлік, телекоммуникациялық технологиялардың конвергенциясы, адамзат қызметінің түрлі салаларында желілік технологияларды кеңінен қолдануға көшу ақпарат пен білімді құру мен жалпылаудың, таратудың және пайдаланудың түбегейлі жаңа деңгейін қамтамасыз етеді. Елдер, компаниялар, әлеуметтік-коммуникациялық мекемелер, азаматтар арасындағы цифрлық ақпарат ағыны экономикалық өсу мен инновацияның маңызды факторы ретінде анықталуда. Жаһандық ақпараттық кеңістіктегі цифрлық технологиялардың рөлі әлеуметтік дамудың технологиялық сектордың көтерілу деңгейіне және өркендеудің жаңа тәуелділігін қарастырады. Қоғам технологияға тәуелді әлемде қалыптасып жатыр. Цифрлық медиа кеңістік даму үдерістерін зерттеу неғұрлым ауқымды дамуды көздеуі, онымен тікелей байланысты емес құбылыстарды бағалауы және цифрлық технологиялар қолжетімді емес және пайдаланылмайтын жағдайларды талдауы тиіс [280]. Цифрлық медиакеңістіктің дамуы өзара байланысты бес жүйе құраушы бағыт бойынша жүреді: технологиялық, кеңістіктік, экономикалық, кәсіби және әлеуметтік-мәдени [281]. Ақпараттық қоғамның қалыптасу дәрежесін жаңа әлеуметтік-экономикалық парадигма ретінде бағалауға қатысты дәл осындай өзара тәуелділікке жүйе құраушы векторлар алғаш рет ХХ ғасырдың басында тұжырымдалған [282]. Бұл бағыттардың әр түрлі векторлығы мынаны білдіреді: цифрлық медиакеңістікте ақпараттық қоғамның түрлі қатысушыларының қызметі жүйелі және ауқымды реформалауға және қайта құрылымдауға бейім, олар технологиялық, ұйымдастырушылық-функционалдық, басқарушылық және әлеуметтік-коммуникациялық салаларды кешенді қамтиды және қызметтің медиа нысандарының жаңа модельдерін іздеуді, ақпараттық контентті құру, тарату және тұтыну үдерістерін талдауды, инновациялық өнімдер мен қызметтерді іске асыруды алдын-ала анықтайды. Технологиялық жаңғырту үдерістері, цифрлық медиа кеңістікті өрістетудің әлемдік динамикасының қарқыны мен қарама-қайшылығы, цифрлық технологиялар дамудың триггерлері және ақпараттық қоғамды қалыптастырудың қосымша тұрақсыздандырушы факторлары болып табылады. Шынында цифрлық технологиялар интернет, жергілікті желілер, спутниктік жүйелер, ұялы телефондар мен құрылғылар және ақпаратты жинау, сақтау, талдау және цифрлық алмасудың басқа құралдары тез дамып келеді. Олар цифрлық революцияның трансформациялық әлеуетін жүзеге асырады. Бір жағынан, әлеуметтік қарым-қатынас пен жаһандық қауымдастыққа ықпал етеді, ал екінші жағынан техникалық және технологиялық жабдықтардың жеткіліксіздігіне, әлем елдерін интернет желісімен қамтудың төмен деңгейіне байланысты жергілікті деңгейден халықаралық деңгейге дейін көрінетін қоғамдағы цифрлық алшақтықты жоюға тырысады. Бүгінгі таңда мұндай тенденциялар соңғы жылдардағы зерттеу нәтижелерімен цифрлық тұрғыдан суреттеуге болады. Атап айтқанда, 7,395 млрд. әлемнің халық саны кезінде интернетті пайдаланушылар 3,419 млрд (46%), әлеуметтік медиа – 2,307 млрд (31%). Сараптауға сәйкес, интернет қолданушыларының көпшілігі Қытай, Үндістан, АҚШ, Бразилия және Жапонияда тіркелген. Үндістан, Қытай, Индонезия және Солтүстік Америка мемлекеттеріндегі 120 млн. астам халқы бар мемлекеттерді жатқызуға болады. Сондай-ақ бүкіл әлемдегі пайдаланушылардың Google іздеу жүйесін күнделікті қолдануының статистикалық деректерінің қатынасы рефлексивті болып табылады. Яғни, интернет желісі мен ілеспе технологиялар алдыңғы техникалық жаңалықтарға қарағанда әлдеқайда жылдам таралғанына қарамастан, әлем халқының 46%-ы қолжеткізе алмайды және цифрлық кеңістік пен қоғамның ақпараттық жағдайын дамытуда маңызды рөл атқара алмайды. Интернет қолданушылардың саны тұрғысынан әлемдегі цифрлық теңсіздік пайда табуы тұрғысынан аз байқалады. Дәл осы екінші аспект дүниежүзілік желінің жаһандық таралуының жылдам қарқынны көрсетеді. Цифрлық кеңістікті қалыптастырумен байланысты технологиялық қайта құру адамдардың өмір салтын, әлеуметтік тәжірибені, психология және әлемді түсіну үдерістерін өзгертетін әлеуметтік қайта құрудың маңызды факаторы болып табылады. Бұл цифрлық медиа ортаны қалыптастыру үдерістерін әлеуметтік-коммуникациялық, мәдени, тарихи және қоғам дамуының басқа контекстерімен байланыстыруға мүмкіндік береді. Бұдан басқа деректер жаңа коммуникациялық парадигманың өрістеуінің технологиялық, экономикалық, кәсіби, әлеуметтік-мәдени, психологиялық және т.б. факторларын іске асырудың проблемалық сәттерін көрсетеді. Цифрлық кеңістіктегі орналастырудың кейбір пайдасы болатын кейбір тәуекелдермен күрделене түседі. Жаһандық желіге қолжеткізу өмір сапасына және онлайн әлемге таратылған әрбір адамның әлемдік көптеген аспектілерге жағымды әсер етеді, алайда білімнің қолжетімсіздігі, табыс теңсіздігі, экономикалық мүмкіндіктердің болмауы мәселелерін шешпейді. Керісінше, ақпараттық қолжетімділік жеңіл әлеуметтік қолжетімділікті тудырады. Цифрлық технлогияның дамуы жүздеген миллион адамдар өзара әрекеттесетін және жұмыс істейтін параллель шындыққа негізделген виртуалды орта жасайды. Цифрлық кеңістік пен жаңа технологиялар қоғамға ақпаратты өндіру, тарату және тұтыну үшін құралдардың кең спектрін қалыптастырып, бұл оның көлемдерінің теңдессіз артуына алып келеді. Аталған үрдісті International Data Corporation (IDC) халықаралық зерттеу және консалтингтік компаниясының зерттеу нәтижелері растайды, ол басқалармен қатар: 2011 жылы тек мәтіндік ақпарат адамзат өмір сүрген барлық уақыттан көп жинақталды, ал цифрлық форматтағы ақпараттың жалпы көлемінің екі еселенуі екі жыл ішінде орын алады. «Цифрлық хаостың» шамадан тыс экзабайттары цифрлық ортадағы адамдардың коммуникациядағы көзқарастарымен бірге қоғамның ақпараттық жағдайына теріс әсер етеді. Цифрлық кеңістікті дамыту үдерістерінде де көптеген қайшылықтар бар. Ақпаратты тарату және сақтау әдістері, революциялық өзгерістер әрдайым жаңа білімді қалыптастыру механизмдеріндегі тиісті революциялық өзгерістерді алдын-ала анықтай бермейді. Цифрлық технологиялар электрондық коммуникациялық ортада ақпарат пен білім алуға жұмсалатын шығындардың қысқаруына әкеп соқтырады, алайда әрбір жағдайда бұл оларды сақтау мен өңдеуге жұмсалатын ресурстар мен күш-жігердің қысқаруына әкеп соқтырмайды. Бір жағынан, технологияның өзі қоғамның басым бөлігі үшін қолжетімді емес, екінші жағынан «цифрлық молшылық» жағдайында болашақ ұрпақ үшін білімнің сақталуын қамтамасыз ету әлдеқайда қиын. Цифрлық жүйенің жүзеге асуы өзара байланысты екі инновацияны – үлкен деректерді және ашық деректерді сипаттайды. Олардың қазіргі ықтимал экономикалық құндылықтарының көптеген бағалары жылына жүздеген млрд. триллион долларға дейін өзгереді және сонымен бірге әлемде қалыптасқан ақпаратты өңдеудің қанағаттанарлықсыз жағдайын белгілейді. Үлкен деректердің жалпы әлемдік көлемінің 0.4%-ы ғана талдамалық өңдеуге ұшырайды. Пайдалы деректердің үлкен көлемі жоғалады. Қазір Big Data технологияларымен қолдануға болатын 23% әлеуетті пайдалы деректердің 3% - дан азы пайдаланылады. Цифрлық медиакеңістік мәдени, ғылыми және цифрлық мұраны сақтауды ұйымдастыру үшін бұрын болмаған жағдай жасайды, алайда электронды ресурстарды сақтау, интеграциялау және оларға қолжеткізуді қамтамасыз ету саласындағы экономикалық және технологиялық мәселелерді шиеленістіретін, сондай-ақ цифрлық қалыптасу туралы ақпаратты жинақтаудың жоғарғы серпіні мен оны өңдеу құралдарының техникалық, технологиялық ескіру үдерісіндегі қайшылықты ашып көрсетеді. Жаңа технологиялардың трансформациялық әлеуеті – цирфлық мұраны сақтаудың кері құқықтық аспектісін, авторлар мен басқа құқық иеленушілердің заңды құқықтары және қоғамның цифрлық мұраны құрайтын материалдарға қолжеткізуге деген қызығушылығы арасындағы тепе-теңсіздіктің болмауын анықтайды. Әлеуметтік байланыстардың жаһандық үйлестіру орталығы ретінде қатынастардың ерекше әлеуметтік негізі ретінде пайда болды. Цифрлық және интернет технологиялардың және жаңа, интерактивті медианың (әлеуметтік желілер мен басқа да технологиялардың дамуының арқасында мазмұны және оны құру) қоғамда сапалы жаңа коммуникативті контексттер қалыптасты, бір жағынан тұлғааралық қарым-қатынас формалары, екінші жағынан бұқаралық, көпшілік болып сипатталады [283]. Коммуникацияның әртүрлі нысандарының типологиялық қатынастарындағы жақындасу нәтижесінде, әртүрлі типтегі коммуникативті салалардың конвергенциясы нәтижесінде ақпараттық-коммуникативтік өзара әрекеттесудің сапалы жаңа моделі пайда болды, оны зерттеушілер «қоғамдық құпиялылық» [284] деп атады. Технологиялық және өркениеттік өзгерістерге, сондай-ақ адамның өзінде болған психикалық өзгерістерге байланысты медиатизация тілге әсер етеді. Біздің заманымыздың «медиа құрылымын» бірінші болып сезінгендердің арасында кәсіби қызметі сөз шығарумен тікелей байланысты, ең кең әлеуметтік аудиториялардың онымен өзара әрекеттесуінің ресурс құраушы әсеріне арналған мамандар болды. Олардың арасында журналистер, баспагерлер, жарнама және PR-агенттіктердің қызметкерлері, саясаткерлер, маркетологтар, яғни өздерінің ниеттері мен мақсаттарын ағымдағы өмірдің мән-жайларын, қоғамның ментальді динамикасын және өзінің нысаналы аудиториясын ерекше, әлеуметтік тиімді, ресурс қалыптастыратын тіл – БАҚ тіліне айналып келеді. Медиатизация – қазіргі мәдениеттің басты үдерісі. Зеттеуші С. Хьярвард атап өткендей, медиатизацияны қазіргі заманның екі жақты дамыған үдерісі ретінде қарастыру керек, онда медиаға басқа әлеуметтік институттар бейімделуі, керек өзіндік логикасы бар тәуелсіз институт ретінде ерекшеленеді. Екінші жағынан, медиа бір уақытта саясат, жұмыс, отбасы, дін сияқты басқа институттардың ажырамас бөлігіне айналады. Институционалдық әрекеттердің көбеюі медиа арқылы жүзеге асырылады [285]. Әр түрлі медиа технологиялардың (баспасөз, теледидар, радио, электрондық пошта, интернет, әлеуметтік желілер, веб-сайттар, видео чаттар, вебинарлар, телефондар, мессенджерлер, басып шығару, қондырғылар және т. б.) технологиялық тұрғыдан жеңілдетілген, жедел, көп форматты және көп мақсатты ақпарат алмасу қамтамасыз етіледі, оған әр түрлі әлеуметтік субъектілер кіреді, олардың мақсаттары мен қызмет түрлерінің сәйкестігі немесе ұқсастығы негізінде адамдардың едәуір санын біріктіретін (ресми немесе бейресми) қауымдастықтар, жеке тұлғалар да кіреді. Медиатизация коммуникацияның барлық түрлеріне әсер етті: 1) жеке санамен, субъективті, жеке тәжірибемен байланысты тұлғааралық коммуникациялар, сондай-ақ жаппай, ұжымдық, империялық санаға бағытталған, жеке субъектінің шекараларын жеңу, кең аудитория үшін қызығушылық тудыратын ақпаратты тарату технологиялары (баспа, теледидар, радио, интернет және т.б.) арқылы беру; 2) өздеріне тән әлеуметтік бағыттылығы, әлеуметтік мәтінді қабылданатын жария коммуникациялар, жария емес коммуникациялар (әртүрлі мамандандырылған және жекеше коммуникациялар), олар арқылы әртүрлі себептермен қоғамдық мәртебесі жоқ ақпарат беріледі. Мәдениет адамзаттың өркениеттік дамуының негізі болып табылады. Әлемдік тарих адамдардың адамгершілік, білім мен адамның тағдырын арттыру қажеттілігі туралы құнды идеялары мәдениетте жинақталғанын, бұл жалпы әлемдік өркениеттің қалыптасу жолындағы этникалық қауымдастықтардың жақындасу және өзара әрекеттесу мүмкіндігін анықтағанын көрсетеді. Ұлттық мәдениеттің ауқымында адамға тән рухани қасиеттер қалыптасты. Тарихи жағдайлардағы мәдениет адамның жеке тұлғалық бейнесін қалыптастырды және өзін-өзі өркендетуге жағдай жасады. «Культурология. XX век»: атты ресей энциклопедиясында: «Мәдениет – ережелер жиынтығы, құбылыстар мен ұғымдардың символдық белгілер әлемі, әлеуметтік маңызы бар ақпаратты, білімді, идеяларды, тәжірибелерді, идеяларды және т.б. сақтау және тарату мақсатында адамдар жасаған шығармашылық инновациялар әлемі – таным әдістері мен нәтижелері» [254]. Шынында, адамның барлық мінез-құлық стереотиптері оның физикалық, психологиялық және биологиялық ортаға бейімделуге деген ұмтылысында қабылдаған мәдениеттің нұсқаларымен делдал болады, адам мәдени болмыс ретінде әдет-ғұрыптар жиынтығы, рәсімдер арқылы әлеуметтік қатынастарды реттейтін дәстүрлерге жасалған идеялар мен құндылықтарды ұстануы керек. Дәстүрлер кез-келген мәдениеттің маңызды доминанты, қоғамның негізгі этномәдени құндылықтарының болашақ ұрпаққа сенімді тасымалдаушысы болып табылады. Неміс философы Э. Кассирердің пайымына сүйенсек, онда адам ешқашан қатаң фактілер әлемінде қалып қоймайды, өзінің мінез-құлқында жеке қалаулары мен қажеттіліктерінен шыға алмай, ол әрқашан эмоциялар мен армандардың, шығындар мен үміттердің қиял әлемінде қалады [286]. Э. Кассирер өз идеясын қазіргі заманғы адамның әлем бейнесін жасаудағы мифтің басым рөлін негіздеу аясында білдірді, бірақ философтың бұл ойлары мәдениеттегі дәстүрлердің функциясын анықтауға тікелей байланысты. Әсіресе, өткен мифтер қоғамның дәстүрлі құрылымының коммуникативті матрицасына енген ауызша мәтіндер. Әлемдік тарих мәдениеттің дамуы мен байытылуы қоғам мүшелерінің мүдделері, қажеттіліктеріне байланысты екенін көрсетеді. Бірақ бұл утилитарлық функциялар этномәдениеттің барлық мазмұнын ашпайды, олардың формалары өзара түсіністік пен қоғам мүшелерінің шоғырлануының тереңдеуіне қарай ерекше мағыналарға толады. Олардың өзіндік ерекшелігі әлемнің жаңа мәдени моделін тудырады, онда қоғам шындыққа деген көзқарасын тілмен, ал кең мағынада тілді қамтитын коммуникация құралы арқылы бейнелейді. Әлеуметтік конструктивті мәдени жүйелерді сақтау мен дамытуда, олардың жалпы адамзаттық маңызы бар тұтастыққа айналуында бұқаралық коммуникация саласындағы технологиялық прогрестің прогрессивті бағыты – бұқаралық баспасөздің, фотографиясының, телеграфтың, радионың, киноның, теледидардың дәйекті пайда болуы мен дамуы үлкен маңызға ие болды. Ақпаратты таратудың техникалық мүмкіндіктерінің дамуы алдыңғы дәуірлердегі бұқаралық коммуникацияның негізгі мақсатына толық сәйкес келеді, қоғамның әр мүшесін ұжымдық сана матрицасымен сәйкес келуге ынталы мәдени тұлға ретінде өзін-өзі тану үшін қажетті кеңейтілген біліммен алмасуда адамдар арасында делдал болу; осы мақсатқа жету үшін қарым-қатынас жасау; эмоционалды тәжірибеде жаңа ақыл-ой шындығын табу және оның шығармашылығының бастауын табу. ХХ ғасырдың екінші жартысы ХХІ ғасырдың басындағы өркениет ақпараттық қоғам мәдениетінің ерекше түрін – медиамәдениетті қалыптастырды. Жаңа уақыттағы медиа – спутниктік теледидар, видео, интернет, электрондық пошта, ұялы байланыс және басқалар жатады. Қазіргі заманғы ақпараттық ландшафтты делдалдық рөл туралы бұрынғы идеялар өзгертті, бұқаралық коммуникация айтарлықтай түзетуден өтті. Қоғамдағы жұмыс істеудің жаңа дәлелі – қазір ақпарат өндірушілер ақпараттық ағындарды толығымен реттей алмайтындығында, тікелей медиа тұтынушымен, бір-бірімен кері байланыс ақпаратты құру және тарату үдерісінің жаңа реттегіші болды. Әлеуметтік ғылымдарының теоретигі және ғалым-коммуникативист Г.М. Маклюэн ХХ ғасырдың 60-жылдарын «коммуникация құралдарының» кезеңі деп болжады, бұл кезең БАҚ-пен қатар қазіргі заманғы техникалық өркениеттің көптеген жетістіктерін – электр жарығы, көлік құралдары, автоматты жабдықтар және т.б. қамтып, әлемдегі адамның жағдайын түбегейлі өзгертті. Өзгеріс ең алдымен адамның өмір салтына және оның санасына әсер етеді. Адамның қоршаған табиғи және әлеуметтік факторлармен қарым-қатынасының бұрыннан қалыптасқан формасына сәйкес адамның барлық сұрақтарға жауап таба алатын немесе әлемнің орталығы деп санайтын техникалық құралдар арқылы адам қабілеттерін иллюзиялық сыртқы көрініспен алмастырды. Г.М. Маклюэннің «ақпарат құралдары» саласындағы технологиялық жаңалықтардың әсерінен адамның әлеуметтік-мәдени мәртебесіндегі орасан зор өзгерістерден алынған әлеуметтік тұжырымдарының адалдығының айқын дәлелі ХХ ғасырдың 60-жылдарының ортасында адамзаттың индустриалды даму дәуірінің философиясының негізін қалаған Франкфурт мектебі шеңберіндегі «мәдениет индустриясы» тұжырымдамасының ғылыми дизайны болып табылады. Франкфурт мектебінің өкілдері Адорно [287], Хоркхаймер [288] және Маркузе [289] өз еңбектерінде өнеркәсіптік кезеңде қалыптасқан тұтынудың нарықтық принципі дәстүрлі мәдениеттің өзін-өзі жоюына қалай келгенін, идеология қазіргі мәдениеттегі көркемдік құндылықтардың орнын алғанын, қоғамның жаппай таралуы жеке тұлғаны бейтараптандыру құбылысын тудырғанын көрсетті [289, 303 б.]. Қорыта келсек, қазіргі ақпараттық қоғам индустрияландыру жетістіктерін модернизациялаудың, әлеуметтік және саяси реформалар мен инновациялар жолындағы дамудың постиндустриалды деңгейіне көшудің табиғи нәтижесі болып табылады және адамзат өмірінің өркениеттік кезеңі медиамәдениеттің ақпараттық дәуірінің маңызды факторы ретінде рөлін күшейтті. Бір жағынан, бұқаралық ақпарат құралдарының адам санасына әсер ету тиімділігі артып келеді. М.Маклюэннің «Бұқаралық коммуникациялардың электронды жаһандануы адамзаттың бірлігі мен өзара түсіністігінің артуына ықпал етеді, жалпы әлемдік санаға апаратын жолды білдіреді» [38] деген сенімі өз растауын табады. Этномәдени сан алуандылық пен полицентризмге негізделген біртұтас планетарлық әлеуметтік-табиғи кешеннің идеалы кристалдануда. Тұрақты адамзат өркениетінің дамуына «мәдениеттер диалогын» кеңейту үшін жаңа жағдайлар жасалуда. Ақпараттың құндылығы мәдени маңызы бар сананы қалыптастырады. Орыстың көрнекті мәдениеттанушысы Ю.М. Лотман «санасыз мәдениет жоқ» деп санай отырып, ақпаратты сақтау, өңдеу және жүйелеу бойынша компьютерлік бағдарламалар қоғамның генетикалық жадын сақтаудың бағаланбаған ресурсын жетілдіруін қажет етті [97, 8 б.]. БАҚ бұрын-соңды болмаған қарқынмен дамып келеді, ақпараттарды өңдеу және тасымалдау жылдамдығы ақпараттық үдерістерді соншалықты күшейтеді, сондықтан адамзаттың әлеуметтік эволюциясының осы жаңа кезеңінде медиамәдениет өркениеттік алға жылжу векторларын анықтаудың негізгі факторына айналады. Бұқаралық ақпарат құралдары қоғамды ұйымдастырудың жаңа түрінің қалыптасуын, оның жұмыс істеуі мен басқарылуын анықтайды. Қоғамдық жүйеде бұқаралық сана мен бұқаралық мәдениеттің көріністері алдыңғы тарихи кезеңдерден мүлдем өзгеше көрінеді. Әлеуметтік үдерістерде «бұқаралық адамның» белсенді қатысуын қамтамасыз ететін медиамәдениет өзекті қоғамдық тәжірибеде прогрессивті медиатизациялау түрінде көрінеді. Бұқаралық ақпарат құралдары мәдени салада, жалпы қоғамда да әлеуметтік және мәдени тәжірибелер үшін құрылымдық жағдайға айналды [290]. Әлеуметтік және мәдени саланың бір бөлігі болып табылады. Олар қоғамдық талқылаудың ортақ аренасын білдіреді. Сондықтан қазіргі медиалогияда медиатизацияны жаһанданумен қатар макроәлеуметтік үдеріс ретінде қарастырады, өйткені оның әсері тұтастай алғанда қоғамның дамуына әсер етеді. Медиадискурс аясында мәдениетті медиатизациялау арнайы субдискурс жасайды, оны медиастилистика саласындағы танымал ресейлік зерттеуші Н.И. Клушинадан кейін шартты түрде «мәдени медиадискурс» деп атаймыз [27, 78 б.]. Ол өз негізінде капитал агломерациялары – американдық мәдени империализмге таңылған мәдени саладағы деструктивті үдерістерге қарсы бағытталған. Ойын-сауық бұқаралық мәдениет үшін өнімдер шығаратын трансұлттық корпорациялардың, монополистік ақпараттық қызметінің негізінде жатқан мәдени парадигма дәстүрлі мәдениеттердің көбеюі мен сақталуын қамтамасыз етпейді, топтық идея үшін ұлттық айқындылық және жеке көркем шығармашылықтың мағынасын ашады, бірлесіп құру бұқаралық аудиторияның қабылдау бағытына қарай бағынады. Ресейдің мәдениеттанушысы және философы Н.Б. Кириллованың пікірінше, бұқаралық және элитарлы мәдениеттің арасындағы шекараға шек қояды. Компьютерлік және телекоммуникациялық технологиялар ақпараттық, саяси және рухани экспансияның өзіндік тетігіне, жаңа әлеуметтік мифтерді құрудың құралына айналуда [26, 12 б.]. Мәдени медиадискурстың маңызды компоненттері мәдениетті медиатизациялау тұжырымдамасы ұлттық және дүниежүзілік мәдени ақпараттық қоғамдағы дәстүрлер, мәдениетті ұлттық аудиторияға тарату, әлемдік тәжірибені медиа қалыптастыратын әлемнің ұлттық бейнесін біріктіру, қоғамды және оның ағартушылығын шоғырландыру үшін жаппай санаға сіңіру арқылы бекітіледі. Мәдениеттің медиатизациялану қазіргі кезде қарқынды дамып келе жатқан үдерістердің бірі. Әсіресе, 2019 жылдың 11 ақпанында COVID-19 ретінде таралған вирустық ауру әлемді жаулаған кезде барлық күш ақпараттық технологияларға, цифрлық технлогияларға, көптеген бағыттардың медиатизациялауына әкелді. Барлық білім беру мекемелері, қызметтік ұйымдар, тіптен сауда-саттық техниканың, цифрлық технологиялардың көмегіне жүгінді. Әлем бойынша өткен мерекелік концерттер, мұражайлар, театрдың спектакльдері, кітапханалар және т.б. медиатизациялана бастады. Жеке адам өз үйінде мұражайларды виртуалды түрде тамашалап, мәдени құндылықтармен танысуға мүмкіндік алды. Концерттер мен спектакльдерді онлайн түрде тамашалады. Әлемнің түрлі кітапханаларынан қажетті ақпараттық ресурстармен қамтамасыз етілді. Бұның бәрі мәдениеттің медиатизациялануының нышаны ретінде айқындалады. Медиатизация – әлеуметтік институттар медиа логикаға, медиа мақсаттар мен шектеулерге бейімделуі тиісті үдеріс. Медиа мен мәдени өмірдің тоғысу аймағы заманауи ақпараттық және ойын-сауық индустриясының қазіргі мәдениеттің мифологиясына әсерін талдауды білдіретін мәдениетті медиатизациялау феноменін тудырады. Қоғамдық өмірдің түрлі салаларын медиатизациялау (саясат, мәдениет, экономика, ғылым және т.б.) – бұқаралық ақпарат құралдарының мәдениетке және қоғамға әсеріне қатысты мәселелерді жаңа формада қалыптастыратын медиалогиядағы жаңа зерттеу бағыты табылады. Медиатизациялау тұжырымы медиа арқылы қоғамдық өмірге түрлі институционалдық салалардың (саясат, бизнес, мәдениет, дін және т.б.) таратылу жолдарын, олардың бұқаралық ақпарат құралдары арқылы көрініс табады және қоғамдық сана мен болмысымыздың әсер ететінін түсіну үшін қажетті және сұранысқа ие болды. Мысалы, сайлау науқаны кезінде жаңалықтарды жариялау адамдардың саяси көзқарастарына әсер етеді; жарнама клиенттердің тұтынушылық қалауына әсер етеді; мәдени оқиғалар туралы әңгімелер ағартушылық функцияны орындайды және қоғамда мәдени кодтарды сақтайды. Медиатизация тұжырымдамасы медианың жеке адамға және қоғамға ұқсас әсерін және адамның медиа мен медиа ортаға кері әсерін анықтауға көмектеседі. Бұл өзара әрекеттесудің нәтижесі жаңа сипатта медиатизацияланған адамның өмірін қалыптастыру және дамыту болып табылады. Қоғам медиа заңдарына бейімделеді, бірақ бұқаралық ақпарат құралдарының өзі мәдени және әлеуметтік заңдардың әсерінен өзгереді. Осылайша, медиатизация қоғамдық өмірдің маңызды кезеңіндегі медианың рөлін түсінудің өзгеруімен байланысты. Бұл медианы тасымалдаушы орта ретінде пайдалануға байланысты дәстүрлі мәселелер енді өзекті емес дегенді білдірмейді. Қазіргі заман мәдениеті және қоғамдағы бұқаралық ақпарат құралдарының маңыздылығын түсіну тек тар аядағы факторларға, модельдерге шектеле алмайтындығын білдіреді. Сондықтан да бұқаралық ақпарат құралдары мәдениет пен қоғамнан бөлек, олар тек медиатизация үдерісін қамтамасыз етеді деп болжайды. жүктеу/скачать 2,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|