Бастауыш білім беру мазмұнын қ¥зыреттшік тұРҒыдан жобалау м үханбетжанова А. У., п г. к., доцент

БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН Қ¥ЗЫРЕТТШІК 

ТҰРҒЫДАН ЖОБАЛАУ

М үханбетжанова А.У.,  п.г.к.,  доцент, 

Бухарбаева Г., магистрант, 

Х.Досмұхамедов атындагы Атырау мемлекеттік университеті, Атырау қ.

Қазақстан 

Республикасындағы 

2015 

жылга 

дейінгі 

білім 

беруді 

дамытудың 

тұжырымдамасында, 2010 жылға дейінгі білім беруді дамытудың мемлекетгік бағдарламасында 

«білім  берудің  негізгі  міндеті  -  білімдік  шоғырланудан  нәтижеге  бағытталған  құзыреттілік

тұргыға кешу» деп көрсетілген.

Қазіргі  қалыптасып  келе  жатқан  жаңа  педагогикалық  парадигмаға  сэйкес  білім  беруді 

жаңарту  барлық  білім  беру  деңгейлерінде  бірыңғай  эдіснамалық  тұрғыны  талап  етеді,  оның 

басты  қағидалары  еліміздің  инновациялық  даму  бағыттарына  негізделген  білім  саясатынан 

айқын  көрінеді.  Бүгінде  елімізде  ғана  емес,  батыстағы  алдыңғы  қатарлы  дамыған  елдерде  де 

білім беру жүйесін өзгерту, реформалау өзекті мәселеге айналып отырғаны белгілі.

Халықаралық  ұйымдардың,  соның  ішінде,  европалық  бшім  қауымдастықгары  идеялары 

мен  олардың  қозғаушы  күштері  білім  парадигмасының білім  алушыға бағдарлылық мазмұнын 

алга  қоюда.  Оның  мэні-білім  беру  мазмұнын заман талаптарына  сай  нәтижеге  бағдарлау,  оны 

бағалау жэне сол нәтижені қамтамасыз ететін білім беру багдарламаларын құру.

Атап айтқанда, халықаралық деңгейде қүрылған Болон процесі білш берудеп бшш, бшік, 

дағдыға  қоса  құзіреттіліктердің  қарастырылуын  жаңа  парадигма  туғызып  отырған  жаңа 

қажеттілік  деп 

бағалайды. 

Бүгінгі 

күні  білім 

берудің 

мақсаггарының  жиынтыгы 

құзыреттілііггерді  дамьпуды  көздейді,  оның  негіздеріне  көпмәдениетп  қоғамда  өмір  сүруге 

қабілеттілік,  білімді  праісгиканың  кажетгіліктерімен  байланыстыру  икемдшіп,  өмірлік 

жағдаятты бара-бар бағалай алу жэне проблеманың шешу жолдарын та  у жэне т.

75

Қазақстандық  білім  беру  жүйесін  дамьпудың  басты  міндетгерінің  бірі  білім  берудің 

мазмұнын  жаңарту  болып  табылады.  Білім  беру  мазмұны  оқушыларға  тек  белгілі  бір  білім, 

іскерлік,  дагдылар  жиынтыгын  меңгертіп  қана  қоймай,  оқушы  тұлгасын  дамытуға,  өмірлік 

проблемаларды өз бетімен және тиімді  шешуге, түлганың өзін-өзі  анықтауына,  әлеуметтенуіне 

және  өзін-өзі  жүзеге  асыруына  мүмкіндік  беретін  білім,  тәжірибе  жэне  әмбебап  қабілетгердің 

жиынтығын меңгертуге багытгалған.

Мемлекетгік  деңгейде  біпім  беру  жүйесінің  басым  бағытгары  деп  есептеліп  отырған 

нэтижеге  багытталган білім беру жагдайында білім беру қызметінде  базалық әлеуметгік және 

білімдік  күзіретгілігін  қалыптастыру  жағдайы  білім  беру  жүйесіне  белгілі  құзыреттіліктерді 

дамыту кеңістігінің жаңа логикасын анықтауды талап етеді.

Осылайша  қазақстандық  білім  беру  саласына  белгілі  бағыт  берілді,  бұл  ізгіліктік, 

тұлгалық, тұлгалык-бағдарлы, іс-эрекетгік, құзыретгілік тұргыдан білім беру.

Білім  беру  мазмүнын  жобалау  білім  философиясы  мен  білім  беру  парадигмаларына 

негізделе  отырып  оның  философиялык,  жалпығылыми,  элеуметтік-мәдени  контекстерін  терең 

зерделеу  негізінде білім берудің стратегиясын, білім беру мазмұнын құрудың жэне оны жүзеге 

асырудың негізгі қагидапарын жасауға мүмкіндік береді.

Білім  философиясы  адамның  мәдени  ортадағы  дүниетанымы  мен  адамгершілігі  қалай 

калыптасады жэне оган білім беру жүйесі қалай эсер етеді жэне етуі керек екендігін, білім беру 

үрдісіндегі барлық құбылыстардың мэні мен ерекшеліктерін: білім дегеніміздің өзі не екендігін 

-   білім  онтологиясы;  оның  қалай  жүзеге  асырылатындыгын  -   білім  беру  логикасы;  білім 

кұндылыгының  негізі  мен  көзін  -   білім  аксиологиясы;  білім  беру  үрдісінде  қатысушылар 

тәртібі  кандай болады және  қандай болуы  керектігін -  білім  беру этикасы;  білім  беру  үрдісіне 

эсер  ететін  эдістер  қандай  және  қандай  болуы  керектігін  -   білім  әдіснамасы;  білім  беру  ісін 

жүзеге  асыруга  біртұтастык  тұргыдан  келудің  негізін  қүрайтын  идеялар  жиынтығын  -   білім 

беру 

идеологиясы 

(Б.С.Гершунский, 

В.В.Краевский, 

В.М.Розин, 

Э.Н..Гусинский, 

Ю.И.Турчанинова,  К.Х.Рахматуллин  жәнет.б.)  негізінде  қарастырыла  отырып  терең  талдау 

жасалады.

«Парадигма»-(лат.-  үлгі,  мысал)  білім  берудің  тұжырымдамалық  моделі  ретінде 

колданылады.  Зерпггеушілер  тарапынан  қазіргі  кезде  көптеген  парадигмалар  алынып  жүр, 

солардың  ішіндегі  кең  тараган  негізгілері:  дэстүрлі-  консервативтік  (білімдік  парадигма), 

феноменапдық  (ізгіліктік  парадигма), 

рационалистік  (бихевиористік, 

мінез-құлықтык), 

технократтық,  эзотериялық жэне т.б.  Әрбір білімдік парадигма мынадай сұраққа жауап береді: 

не  үшін  білім  береміз,  жастарды  қандай  мақсатқа  даярлаймыз,  қандай  құндылықтарга 

артыкшылық беру керек.

Бүгінгі күні әлемдік білім беру үрдісінде негізгі білім беру парадигмалары қарастырылып, 

олардың  салыстырмапы  сипаттамасы  жасалды.  Парадигмалардың  көптүрлілігі  білім  беру  мен 

мәдениетгін  басты  мақсатына  әртүрлі  тұргылар  арқылы:  1)  құндылыктық  (аксиологиялык)  -  

білім беру (мэдениет) адамның өмірІнің мэні ретінде қабылданады, яғни мэдениетгі жасау жэне 

оган  жету;  2)  іс-эрекетгік  -   білім  беру  (мэдениет)  материалдық және  рухани 

құндылыктарды 

жасауда  сыналган  іс-әрекетгің әдісі  ретінде түсіндіріледі;  3)  тұлгалық -  білім  беру  (мэдениет) 

белгілі  бір  түлга типінен  көрініс  табады.  Сондықган  мәдениетке  деген  әртүрлі  көзқарас  білім 

беруде  эртүрлі  парадигмаларга  алғышарт 

ретінде  алынады  (Т.Кун,  Г.П.Щедровицкий, 

А.В.Валицкая, А.М.Новиков, Е.В.Бондаревская, А.П.Сейтешов, Ш.Т.Таубаева жэне т.б.).

Парадигмага деген қажетгілік ойлаудың жаңа типіне жэне шындықты түрлендірудің жана 

тэсілдеріне көшумен байланысты туындайды. Шет елдердегі жэне республикадағы білім беруді 

дамытудың  казіргі  кезеңі  өтпелі  деп  сипатгалады.  Қазіргі  қалыптасып  келе  жатқан  жана 

педагогикалық  парадигмаға  сэйкес  білім  беруді  жаңарту  барлық  білім  беру  деңгейлерінде 

бірынгай  әдіснамалық тұгырды  талап  етеді,  оның  басты  принциптері  еліміздің  инновациялык 

даму бағыттарына негізделген білім саясатынан айқын көрінеді.

Біздің  алдымызда  білім  мазмұны  өзгерістерінің  элемдік  талаптарға 

сәйкестігін 

қамтамасыз  етіп  отыру  міндетгері  қойылып  отырғаны  белгілі,  осы  орайда  қарастырылып 

отырган  мэселенің  басқа  елдердегі  жағдайын  айта  кетейік.  Білім  саласындағы  элемдік 

реформаларды зертгеушілердің айтуынша,  «қоғам  қай елде де,  ешуақытга білім  беру  бөлікгері 

жеке  дара  елеулі  өзгерістерге  ұшырай  алмайды»(  О’Нилл,  М.Фуллан,  М.Барбер).  Жана 

парадигмага  сай  жобаланатын  білім  мазмұны  ең  алдымен,  төмендегі  сүраныстарДЫ 

канагаттаныруы қажет: білімділікке негізделген қоғам барлық жас адамдардан  білімнің жоғары 

стандарттарын  меңгеруді  талап  етеді,  олар  проблемаларды  шешуге  қажетті  ақпараттарД^

сұрыптай  алуға  қабілетгі  жэне  өзгелер  пікірімен  санаса отырып,  қарым-қатынаста  өзінің  ой- 

пікірін  еркін  білдіре  алатын  болуы  тиіс;  олардың  бойында  өз  білімін 

үнемі  жаңғыртып 

отыратын  жэне  жаңа  дағдыларды  игеріп  отыратын  қабілет  қалыптастырылуы  керек.  Сөйтіп, 

бүгінгі  білім  беру  нәтижесіне  қойылар  талап дэстүрлі  білім,  білік,  дагдылар  қалыптастырудан 

да жоғары екені, сонымен қатар, олардың маңызын жоққа шығармайтыны да байқалып тұр.

Қазақстандық  білім  беру  жүйесін  дамьпудың  басты  міндеттерінің  бірі  білім  берудің 

мазмұнын  жаңарту  болып  табылады.  Білім  беру  мазмұны  оқушыларға  тек  белгілі  бір  білім, 

іскерлік,  дагдылар  жиынтығын  меңгертіп  қана  қоймай,  оқушы  тұлғасын  дамытуға,  өмірлік 

проблемаларды өз бетімен жэне тиімді  шешуге, тұлганың өзін-өзі  аныктауына,  әлеуметгенуіне 

жэне  өзін-өзі  жүзеге  асыруына мүмкіндік беретін  білім,  тәжірибе  жэне  эмбебап  қабілеттердің 

жиынтығын меңгертуге бағытталған.

Мемлекеттік  деңгейде  білім  беру  жүйесінің  басым  бағыттары  деп  есептеліп  отырган 

нэтижеге бағытталган білім беру жагдайында  білім беру  қызметінде  базалық әлеуметтік жэне 

білімдік  кұзіреттілігін  қалыптастыру  жағдайы  білім  беру  жүйесіне  белгілі  құзыретгіліктерді 

дамыту кеңістігінің жаңа логикасын анықтауды талап етеді.

Осылайша  қазақстандық  білім  беру  саласына  белгілі  багыт  берілді,  бұл  ізгіліктік, 

тұлгалық,  түлгалық-багдарлы,  іс-эрекетгік,  қүзыреттілік  тұрғыдан  білім  беру.  Оның  басты 

мақсаты - оқушының өз түлғалық мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін барлық жагдайды тудыру. 

Мектепте  әрбір  бала  қайталанбайтын,  ешкімге ұқсамайтын  даралық  ретінде  калыптасуы  тиіс. 

Ж аңа  мазмұндағы  білім  элемдік  білім  кеңістігіне  еніп,  отандық  сапалы  білімді 

әлемдік  кеңістіктегі  біліммен  бэсекелестік  деңгейіне  ж еткізуді  көздейді.  Казіргі 

отандық  педагогикалық  қоғам  білім  берудің  жаңа  мазмүнын,  сынақтан  өткізу  мен 

енгізудің  ауқымды  міндеттерін  ж үзеге  асыруда.  Құзыреттілік  тұргыдан  жобаланатын 

білім  мазмұнының  негізгі  міндеті - әлеуметтендіру қүндылықтарын басшылыққа ала отырып, 

оқушыға өзін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін түйінді құзыреттіліктерді қалыптастыруға жэне 

қолдануға жағдай жасайды.

Қазіргі  көзқарастарға  сәйкес  білім  мазмүны  түлғаны  жеке  өмірінің,  өзіндік  білім  мен 

тәрбиесінің  субъектісі  ретінде  қалыптастыруға  бағытталып,  құзыреттілік,  дамытушылық,  іс- 

эрекеттік, тулгалык бағдарлы тұргыдан қарастырылуы  өзекті  мэселе болып танылады. Аталған 

идеяларды жүзеге асыру білім  берудің жаңа мазмұнын  қүзыретгілік тұрғыдан жобалау арқылы 

мүмкін болатындығын дәлелдеп отыр.

«Қүзыреттілік»  үғымы  еңбек  элемінде  және  өнеркэсіп  мекемелерінде  пайда  болды. 

«Түйінді  құзыреттілік»  термині  алғаш  рет  1992  жылы  Еуропа  Кеңесінің  «Еуропадағы  орта 

білім» жобасында пайда болды. Бүл жобаның міндеті - Еуропа одағының кұрамындагы елдерде 

білім  берудің  мақсаты  мен  мазмұнын,  окушылардың  оку  жетістіктерінің  деңгейін  бағалау 

тетіктерін талдау болды.

Қүзыреттілік  теориясын  дамытуга  «Ключевые  компетенции  для  Европы»  (Берн,  1996) 

симпозиумында шешім кабылданды. Ол казіргі уақытга Батые Еуропа мен АҚШ мектептерінде 

кең  қолданыс  тауып  отыр.  Қазіргі  кезеңдегі  білім  берудің  мақсаггарының  жиынтыгы 

құзыреттіліктерді  дамытуды  көздейді,  оның  негіздеріне  көпмәдениетті  қогамда  өмір  сүруге 

қабілеттілік,  білімді  практиканың  кажетгіліктерімен  байланыстыру  икемділігі,  өмірлік 

жағдаятгы  бара-бар  бағалай  алу  және  проблеманың  шешу  жолдарын  табу  жэне  т.б.  білімдік 

мақсаттарга барынша бара-бар келетін әдіснаманың болуы.

Құзыреттілік  теориясы  қазіргі  көптеген  еңбектерде  негізделген.  Білім  берудегі 

құзыретгілік  түргы  эртүрлі  құзыретгілік  түрлерінің  жиынтыгы  арқылы  күтілетін  нәтижені 

қалыптастыруды  көздейді.  Тек  аталмыш  т^рғыдан  келу  арқылы  ғана  кәсіби  салада  өнімді 

өзбетіндік  жэне  жауапты  іс-эрекетке  дайын  маман  даярлауга  болады.  Ресейлік  жэне  шетел 

ғалымдарының  еңбектерінде  күзыреттілік  келесі  багыттарда  қарастырылган:  Дж.  Равен 

«қүзыретгілік»  -  адам  психикасында  калыптасып  объективгп  жагдайларға байланысгы дамигын жэне 

қабілетке қатысты мотивация басым болатын субъекгивпк сапа, М.А.Холодная «қүзыретгшік» - белгілі 

бір пэндік аймақга тиімді шешім қабылдауды камтамасыз етелн білімді ұйымдастырудың ерекше типі, 

кәсіби  еңбек  нэтижелілігін  анықгайтын  білім  мен  біліктердің  жиынтығы  (Е.П.Тонконогая); 

жеке  тұлғалық  сапалар  мен  қасиеттердің  үйлесімі  (Л.М.Митина),  кэсіби  және  жалпымәдени 

көрсеткіштердің 

бірлігі (Т.Г.Браже, 

Е.А.Соколовская).

«Қазақстан 

Республикасында 

білім  беруді  дамытудың 

2015 

жылга  дейін  дамыту 

Түжырымдамасының»  мазмұны, 

«2005-2010 

жылдарга  арналған  білім  беруді  дамытудың» 

Мемлекетгік 

бағдарламасы, 

«Білім 

беруді 

2020 

жылга  дейінгі  стратегиялық  дамыту»

77

құжатгарын,  елімізде  жалпы  білім  берудің  жэне  бастауыш  білім  берудің  жаңа  стандарттары 

және  тағы  да  басқа  білім  беруді  жаңарту  туралы  зерттеулер  мен  құжаттарды  талдау  арқылы 

білім мазмұнын құзыреттілік тұрғыдан жобалаудың мақсаты анықгалып отыр.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында 

бастауыш білім мазмұны баланың оқу іс-әрекетін білуге, оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын 

үйренуге,  өзін-өзі  шығармашылық  тұрғыдан  таныта  білуге  бағдарланады,  сонысымен  негізгі 

мектептің білім  мазмұнын  меңгеруге  база болатыны негізделген.  12 жылдық жалпы орта білім 

беру тұжырымдамасында бастауыш  сатының  негізгі  мәні  -  “оқушы  мен  мұғалімнің  білім  беру 

үрдісінің  тең  құқылы  субъектілері  ретінде  ынтымақгастықпен  жұмыс  істеуіне  арналған 

педагогикалық  орта  құрып,  мұндай  ортада  оқушының  қызығушылығын  қанағатгандыруы  мен 

айналадагы  шындықты  қоғам,  адам,  табиғат туралы  бастапқы  біліммен  қаруланган  оқушының 

түсініп,  ойлап,  қабылдауы,  нәтижесінде  оқу әрекетін  игеруі”,- деп атап көрсетілген.  Бастауыш 

деңгей - білім берудің оқушы бойында тұлғалык ерекшелікгерінің қалыптасуы қуатты жүретін, 

жоғары буындармен сабақтаса дамитын жэне кез келген арнайы білім алудың негізі қаланатын 

құнды  буыны.  Сондықтан  біз  зерттеудің  мақсат-міндеттеріне  сэйкес  білім  беру  мазмұнын 

жобалау  барысында  бастауыш  сынып  оқушыларының  әлеуметтік-мәдени,  биологиялык, 

психологиялық,  педагогикалық  ерекшеліктері  мен  белгілерін  басты  назарда  ұстауға  тиіспіз. 

Л.Выготский,  С.Джакупов,  Н.Талызина,  т.б.  зертгеулері  бойынша  мектептің  бастауыш 

сатысында  окушылардың  зейін,  қабылдау,  есте  сақгау  жэне  елестету,  армандау  жэне  талдау, 

жинақтау, жалпылау,  салыстыру сияқгы ойлау операциялары  қалыптасады.  Сонымен  қатар,  іс- 

эрекетті  жоспарлау,  бақылау,  бағалау,  қорытынды  шығару,  өз  пікірін  айту,  т.с.с.  қабілетгері 

байқала бастайды.

Бастауыш  сынып  окушыларының  психологиялық-педагогикалық  ерекшелікгерін  төмендегідей 

сипатгауга  болады:  нысандар,  қүбылыстар  мен  жағдаяттардың 

қатынастарын  жэне  сапаларын 

қабылдауы жеткілікті дамыған; бұрынғы тәжірибесін жана кдбылдағанымен салыстыруға кабілетгі; көп 

деңгейлі,  көп  факгорлы  нысаңдар,  қүбылыстар  мен  жағдайлардьщ  арасындағы  байланыстарға  сай 

логикалық  ойлау  мүмкіндігіне  ие;  өзінің  ойьш  байланыстырып  жегкізе  алады.  Осылайша  бастауыш 

сынып  окушыларының 

танымдық  психикалық  жэне  түлғалық  сапалары  құзыреттілік  тұрғыдан 

жобаланган білім мазмүньш меңгеруіне мүмкіндік береді деген түжырымға келеміз.

Пайдалапылган әдебиеттер тізімі:

1.  Қазақстан Республикасының 2015 жылга дейінгі білім беруді дамыту түжырымдамасы,  Білім- 

Образование, №1,  2004.

2. Дж.  Равен.  Компетентность  в  соврменном  обществе:  выявление,  развитие  и реализация

 / 

Пер.с  анг.  М., 

2002.  С.48.

3 .

  Хуторской 

А . В .  

Определение  общепредметного  содержания  ключевых компетенций  как 

х а р а к т е р и с т и к а  

нового подхода к конструированию образовательных стандартов / /  www.  eiudos.  ги/ news

 / 

compet-dis.  htm/

4.  Қазаңстан Республикасының мемлекеттік жалпыга міндетті  білім  беру стандарты.  Жалпы  орта  білім. 

Негізгі ережелер. -  Астана,  2006.