Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдеби тіл қалыптануы
| НОРМА ЖӘНЕ ВАРИАНТТЫЛЫҚ
Тіл біліміндегі вариант, варианттылық терминдерінің бе- ретін мағынасы «ұқсас тілдік бірліктердің (единицалардың) жа- рыспа қатарлары» деген жалпы ұғыммен ұштасып жатқанымен, өзіндік ерекшеліктері бар. Әсіресе «тіл мәдениеті», «әдеби норма» дегендерге қабыстыра қолданғанда, вариант сөзін «жарыспа элемент (сөз, тұлға, олардың жазылуы, айтылуы)» деген жалпы мағынада да қолдануға болатындығын, сонымен қатар шектеулі (қатаң) терминдік мән беріп жұмсау керектігін де айтамыз. Тілдік құбылыстарды зерттеуші маман-теоретиктердің пайымдауынша, варианттылық жалпы тілге, тілдік жүйеге тән қасиет (сипат), екінші сөзбен айтқанда, тілдік бірлік- тұлғалардың баршасы вариантты болып келеді. Мұны түсіну үшін, алдымен, вариант пен инвариант деген терминдердің мағыналарын біліп алған жөн. Вариант деректі ұғымды атай- ды, ал инвариант сол ұғымды білдіретін дерексіз «дүние», бір- келкі, ұқсас объектілердің ұғымдық «түпатасы». Айталық, т фонемасының қолданыста бірнеше варианты бар: қатаң айты- латын ( ат дегендегі), жіңішке айтылатын ( ет дегендегі). Бұл жерде т фонемасы – инвариант, ал оның қолданыста жуан, жіңішке, келте, созылыңқы деген сияқты көріністері (айтылуы, естілуі) – варианттар. Вариант/инвариант деген танымдар о баста фонология атты тіл білімі саласында дүниеге келген-ді. Мұнда фонеманың (дыбыстың) өзін инвариант (ортақ түбі, түпатасы) деп, ал оның қолданыстағы түрлерін сол фонеманың варианттары деп тану орнықты. Бұл таным бірте-бірте тілдің грамматика, лексика сияқты өзге қаттауларына көшті. Фоноло- гияда: инвариант – «фонема», вариант – «аллофон, фон»; лек- сика саласында: инвариант – «лексема», варианттар – «лекса, аллолекса»; морфологияда: инвариант – «морфема»,вариант – «алломорф, морф» деген ғылыми терминдермен атала баста- ды. Демек, жалпы тілге қатысты қарағанда, варианттылық де- геніміз – тілдік жүйеге тән табиғи құбылыс болып танылады. Варианттылық фонетика саласында фонемалардың жуан, жіңішке, қысаң, созылыңқы немесе өзге фонемаларға жуық құбылып айтылуы (естілуі) сияқты жарыспалы қатарларды 82 түзсе, грамматикада морфологиялық, синтаксистік амал- дардың қызметтеріне орай бірінің орнына екіншісінің ал- масып қолданылуы, дәлірек айтсақ, бір қызметтің әртүрлі грамматикалық амалдар арқылы берілуі варианттар қатарын құрайды, лексика саласындағы варианттар қатары тіпті көп екендігі мәлім. Ол қатарларды: әдеби сөз бен диалектизмдер; сөздердің фонетикалық варианттары; төл сөз бен кірме сөздердің жарыспалы қатарлары; қазіргі қолданыстағы сөздер мен олардың көне вариантта- ры; жаңа атаулардың бірнеше вариантта кездесуі; кірме сөздердің тұлғалық варианттары; туынды сөздердің тұлғалық қосарлары – қысқасы, осындай жарыспалы топтар лексикалық варианттар әлемін көрсетеді. Демек, варианттылық тілдің барлық қаттауында орын ала- ды екен, сондықтан оны: 1) лексикалық немесе сөз варианттары; 2) грамматикалық варианттар; 3) лексика-фонетикалық варианттар деп бөліп-бөліп қарас- тырған жөн. Сонымен қатар варианттылық құбылысын сөз еткенде зерттеушілер (негізінен орыс тіл білімінде): варианттылықты тудыратын факторлар, оның ішінде тілден тыс тұратындары, варианттылықтың әлеуметтік лингвистика тұрғысынан қарағанда туындайтын проблемалары деген жайттарға көңіл аударуды ұсынады. Бұлардан басқа: ситуативтік варианттар, әдеби тіл мен диалектілер тұрғысынан алғандағы варианттылық мәселелері дегендер де зерттеуші назарынан тыс қалмауы керек. Ең соңғысы – тілдік бірлік-тұлғалардың варианттылығын және норма мәселелерін зерттеу ұсынылады. Біздің бұл жұмыстағы негізгі нысанымыз да осы – соңғы көрсетілген проблема. Демек, вариант құбылысын әдеби норма қырынан қарас- тырар болсақ, алдымен тағы да кейбір терминдерді айқын- дап алу қажет. Ол: вариант және дублет терминдері. Зерт- теушілердің басым көпшілігі, оның ішінде орыс тіл білімін- де де бұл екі сөздің терминдік мәндері бірдей деп қарайды, яғни бірінің орнына екіншісін жұмсау жиі кездеседі. Тепе-тең 83 мағыналас қатарлар болмағанмен, әбден ажыратылып, еке- уі екі бөлек тұрақты термин болғанға дейін, осылайша алма- кезектеп жұмсай беруге де болар. Тіл мәдениетіне қатысты бұрынырақ жазған бір мақаламызда біз де дублет терминін «жазба әдебиетімізде екі, кейде тіпті одан да көп вариантта қолданылып жүрген жеке сөздер, тұлғалар» деген мағынада жұмсаған болатынбыз 8 . Қазақ тіліндегі варианттылық пробле- масын арнайы зерттеп, монографиялар жазған И.Ұйықбаев, С.Бизақов сияқты ғалымдар да бұл екі атаудың бір-біріне сино- ним болып келетінін айтады. Дегенмен оларды айырып жұмсау қажеттігін де ескертеді. И.Ұйықбаев: «Вариант сөзінің ауқымы кең жатады, өйткені ол барлық жарыспалы сөздерді қамтиды, ал дублет көбінесе лексикалық-семантикалық дәлме-дәлдікті (аллолекса) білдіру үшін қолданылады» деген пікірді айтады 9 . Зерттеуші С.Бизақов А.А.Реформатский, Н.М.Шанский, Ро- гожникова, И.А.Короленко сияқты зерттеушілердің вариант пен дублет терминдерін орыс тіл білімінде ажыратып қолдану туралы пікірлерін келтіріп, бұл терминдер жайында бірсыпы- ра толығырақ мағлұмат береді де қазақ тіліндегі еңбектерде бұл екі терминнің ара-жігі ашылмай, қабат алынып келе жатқанын білдіреді 10 . Бұл зерттеуші де «вариант» пен «дублет» құбылыстарын бір-бірінен ажыратып танытатын белгілерді атап, фонетикалық дублеттер мен сөздің дыбыстық вариантта- рына жеке-жеке сипаттама береді. Ұсынылып отырған жұмыста біз варианттылық құбы- лысының зерттелу тарихын, таным деңгейін тәптіштеп толық баяндауды мақсат етпей, қазақ тілінің бүгінгі әдеби нормасы тұрғысынан келгенде, варианттар, дублеттер, қосар сөздер (И.Ұйықбаев ұсынған атаулардың бірі), жарыспа сөздер (тұлғалар) деп атап жүрген тілдік элементтерді қалайша танып, жіктегеніміз жөн деген таным-талдауларымызды ұсынамыз (бұрынырақ жариялаған кейбір материалдарымыз бен пікір- лерімізді де пайдаланғанымызды ескертеміз). Әдеби норма дегенді сөз етуде де зерттеушілердің алдында 8 Сыздықова Р. жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|