Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы

128
– мүсәпірлер емес қой. Мұндайда 
хана, жай
деген қосымша 
іспеттес тұлғаларды 
(мүгедекхана)
пайдалану қолайсыз болса, 
«мүгедектер үйі» дегендей аналитикалық (тіркестік) амалды 
пайдалануға болады.
Жаңа сөздердің теріліп көрсетілуі олардың қолданысына 
жарамды болып, еніп кеткен және әрі қарай еніп кететін ва-
рианттарды сұрыптауға мол мүмкіндік береді. Сондай-ақ 
жаңа қолданыстарды тіркеген сөздіктер қазақ тілінің бүгінгі 
кезеңдегі лексикалық құрамының статикалық та, динамикалық 
та тұрғыдан нормалану барысын, процесін қадағалауға, сөйтіп, 
саналы түрде әсер етуге көмектеседі.
Тілдің құрылымдық жүйесіне сай келмейтіндері, көпшілік 
қауымның талғамы дұрыс деп танылмағандары бір-екі жер-
де (бірер авторда, бір газеттің бір-екі нөмірінде, бірер мақала 
немесе көркем шығармада) ғана қолданылған жаңа сөздер 
әрі қарай жалғаспай, әдеби тіл айналымына түспей шығып 
қалады, мысалы, 
білдірме 
(сводка), 
безендірме
(транспарант), 
бұйырман
(заявка), 
домалақшы 
(анонимщик) дегендердің 
орнына басқа варианттар іздестіріледі не шет тілдік сөздер 
қолданылады. 
Мердігерлік, қайта құру, мыңшылар, тоқырау
(кезеңі), 
айлық
(белгілі бір жұмысты, қоғамдық компанияны 
өткізу үшін бөлінген бір айлық уақыт, науқан, орысша 
ме-
сячник) 
сияқты жаңа қолданыстардың көбі саяси-әлеуметтік 
әдебиетте, мерзімді баспасөз беттері мен теле, радиохабарлар-
да орын алатындығы ескертіледі.
Ал көркем әдебиетте жаңа сөздер әлдеқайда сараң кезде-
седі, оның өзінде де көбінесе стильдік мақсатпен, яғни жаңа 
ұғым атау қажеттігінен гөрі, бұрынғы бар атауларды сол кон-
тексте ұтымды деп табылған өзгеше тұлғамен ауыстыру үшін 
дүниеге келгендер болады. Мысалы, «Жаңа қолданыстар» 
сөздігіне тіркелген 
базарман
сөзіне келсек, бұл сөзді жазушы 
М.Мағауин XVI-XVII ғасырлардағы оқиғаларды суреттеу 
үстінде пайдаланған, сол тұстағы қоғам тіршілігін баяндау-
да сауда-саттықпен арнайы айналысатын әлеуметтік топтың 
болғандығын көрсету үшін 
базарман 
сөзін әдейі қолданады 
немесе осы шығармасында автор бұл күнде 
барлаушы, тыңшы
түрінде қалыптасқан норматив сөздердің орнына 
хабаргер 
сөзін 

129
жұмсаса, шығарма тілін тарихи стиль тезіне түсіру мақсатымен, 
яғни бұдан 2-3 ғасыр бұрынғы әскери тыңшыны қазіргіден 
айырып атау мақсатын көздеп, жаңа сөз ретінде ұсынып отыр. 
Көркем шығармаларда орын алатын стильдік немесе авторлық 
деп те атауға болады, жаңа сөздер көпшілікке ортақ, жалпы 
тілдік лексика қазынасының нормативтік бірліктері қатарына 
енбейді. Бірақ олардың орын алуы көркем әдебиет стилінің 
қолданыс нормасына жауап береді.
Жаңа қолданыстардың нормалану-нормаланбау мәселесіне 
орай және бір ескертер жайт – соңғы 5-10 жылдың барысында 
олардың көбейе түскендігі. «Жаңа атаулар» сөздігінің соңғысы 
1992 жылы жарияланған болса, содан бергі уақытта орынды-
орынсыз ұсынылып жатқан жаңа сөзқолданыстар қаншама! 
Олардың дені – ғылыми-техникалық және саяси-әлеуметтік 
терминдердің қазақша баламасы (немесе аудармасы) ретінде 
дүниеге келгендер. Бұлардың ішінде бұдан 15-20 жыл бұрын 
пайда болған жаңа сөздердің орнына дұрысырақ деп тапқан ва-
рианттары да бар. Мысалы, осыған дейін 

жүктеу/скачать 1,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: