Терминология мәселелері және норма

132
Термин дегендерді экстралингвистикалық факторлар туғы-
зады, яғни қоғамның саяси-әлеуметтік жағдайы, оқу-ағарту ісі 
мен жалпы мәдениетінің дамуы, шаруашылық-экономикалық 
құрылысының даму дәрежесі, дүниежүзілік ғылыми-техни-
калық төңкерістерге ілесіп отыру, ғылым салаларының пайда 
болуы, ол салаларда оқыту мен зерттеу жұмыстарының қолға 
алынуы – осылардың баршасы лексикалық қазынаның тер-
мин деп аталатын ерекше қорын дүниеге келтіреді. Термин-
дер негізінен атау сөздер болып келеді. Терминнің атауыштық 
қасиеті (белгісі) үшін оның «дефинициялық» түсіндірмесі 
болуы керек, яғни бір нәрсенің не құбылыстың тек қана 
өзіне тән ұғымдық анықтамасы ол сөзді термин етіп таны-
тады. Терминдерді керек ететін әр алуан ғылым салалары 
болғандықтан, сөздің дефинициясы сол ғылымның танымы 
үшін ұсынылады.
Термин жасауда байырғы сөздерге үстеме мағына арту 
бар, жұрнақ жалғану арқылы жаңа жасанды тұлға ұсыну бар, 
өзге тілдерден сөз алу бар, біздің күндерімізде туып жатқан 
ғылым мен техникаға қатысты жаңа зат, жаңа ұғым атауларын 
интернационалдық қордан алу бар – қысқасы, бүгінгі қазақ 
жазба әдеби тілінің терминологиялық қазынасын толықтыру 
процесі – тек соңғы бес-он жылда басталып отырған жоқ, қазақ 
тілінің мемлекеттік деген дәрежеге ие болған кезден ғана, тек 
сол дәрежеге сай ету үшін ғана жүргізіліп отырған жұмыс емес, 
ұлттық әдеби тілдің қалыпты даму заңдылыктарының көрінісі 
ретінде жүріп келе жатқан процесс. Әрине, бұл процестің 
соңғы жылдарда жүру қарқыны күшейе түсті, бұған қоғамның 
әлеуметтік күштері белсенді араласа бастады, әлеуметтік пікір-
лер жанданды.
Тіл дамуының осы бір заңды құбылысы – термин сөздерді 
ұсыну процесінде жетістіктермен қатар сәтсіздіктер де орын 
алып отыр. Жоғарыда айттық, бүгінгі әдеби тілімізде кейбір 
сөздерді орысша-қазақша жарыстыра қолдану көзге түседі, 
яғни лексикалық варианттар қатары өсті, олардың нормалану 
процесі қоса жүре бастады: көбінесе қазақшасы бұқаралық 
ақпарат құралдарында, тіпті оқу-ағарту әдебиетінде жиі 
қолданылып, әдеби норма ретінде қалыптасуға бет алды. Мыса-

133
лы, 
бағдарлама, әдістеме, мәтін, шығармашылық, жекешелен-
діру, құжат
сияқты сөздердің орысша сыңарлары қолданыстан 
ығыстырылды. Мұндай жаңа терминдер, біріншіден, қазақ 
тілінің құрылымдық нормасына сай жасалғандықтан, екінші-
ден, ресми түрде мақұлданғандықтан (Терминком бекітіп) тез 
қабылданып кетті және бұнда бұқаралық ақпарат құралдары 
айтарлықтай рөл атқарып келеді: газет-журнал беттері мен ра-
дио, телехабарларда жиі қолдану жаңа терминдерге көпшіліктің 
құлақ-көзін үйретіп, оларды жатсынбайтын дәрежеге көтеріп 
келеді.
Тіл дамуының осындай оң құбылысын пайдаланып, көп-
теген ғылыми терминдік атауларды, тіпті кейбір термин емес, 
бірақ күнделікті өмірде жиі қолданылатын, 70-80 жыл бойы 
қазақ тілінде әбден орныққан жай сөздердің де бірқатарын 
қазақшалау әрекеті де басталды. Тілдің нормалану процесінде 
бұл екі әрекеттің екеуінің де оң да, теріс те сәттері бар. 
Қазақшаға алмастырылған сөз атап тұрған терминдік ұғымды 
дәл, толық бере алатындай болса, ол – орынды, норма тала-
бын ақтайды. Ал ғылыми-терминдік атаулардың ішінде негізгі 
интернационалдық қор деп аталатын, көптеген мәдениетті, 
өркендеген елдердің халықтарына ортақ, түптамыры латын, 
грек тілдері болып келетін мыңдаған терминді де барынша 
қазақшалау бағыты (тенденциясы) бой көрсете бастағанына 
сын көзімен қарау керек. Мысалы, кейбір газеттердің бетінде 
жарияланған мақалаларда, тіпті редакциялардың өздерінің 
қолданысында 

жүктеу/скачать 1,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: