Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдеби тіл қалыптануы
| жанын шытқа түйген
(Т.Жұртбаев), дұрысы – жанын шүберекке түю, ал ол шүберек шыт па, жібек пе – әңгіме онда емес, әйтеуір түйіп алуда, яғни жанын шүберекке түю – образ. Сондай-ақ көлеңкесінен қал- тыраған (қорыққан болса керек), қылтасы қалтырап (тізе- сі қалтырап деудің орнына), жүрегіне мұзды су құйып жібергендей (жүрекке су құю деген образды қазақ айтпаса ке- рек), біреу қыз алып қашса, біреу босқа (қызығына болу ке- рек) қашады (Қ.Жұмаділов), мұрттарын балта кесер ме (бал- та шабар ма деудің орнына), аузынан азу тісі аршылғанша (түскенше болса керек, егер аршылу етістігі қолданылса, аузы- нан емес, аузы болуы керек, өйткені аршылатын – азу тіс емес, ауыз ғой, демек, бұл қолданыста бір ауытқу, бір грамматикалық қате бар), елмен (көппен болуы керек) көрген – ұлы той, абы- ройын айрандай ақтарып алған (Қажыбаев) (төгіп болса 169 керек: ақтару – саналы түрде істелетін нәтижелі іс, ал төгу – абайсызда болатын шығынды іс, демек, бұл етістік атаула- ры бірін-бірі алмастыра алмайды), жібек шыттай үлбіреу (жібектей немесе жібек матадай болса керек, өйткені шыт – мақта матаның атауы, бір мата әрі жібек, әрі шыт деп атал- майды ғой), менің көңілім қайысты – қабырға қайысады, ал көңіл қалады, жабырқайды) т.т. Осылардың барлығы тұрақты құрылымдарды уәжсіз құбылту болып шығады. Бұлар – норма- дан жөнсіз ауытқулар. Мақал-мәтелдердің құрамындағы сөздерді себепсіз өзгерту тіпті жиірек кездеседі. Мысалы, «жерден жеті теңге» (халық қоян деп айтады) тапқандай; қызғыштай қорғап (қорып болуы керек); « қуырдақ (дұрысы: ет) тәттілігін қойса, мен ұрлығымды қояр ем»; « бір аязын екі етікке тығып » (С.Досанов); «алақанындағы аялысы » (аяулысы болар? – Тілеуханов); « хабарына кіріп шықпайды » (қаперіне болар? – Қ.Исабаев). Жазушының (Т.Жұртбаев) Ерегіскен ел болмас деп келтірген мәтелі – сірә, Махамбет ақынның атақты Егескен жау ел болмас деген өлең жолының қайталанған варианты бо- лар. Жазушы егер бұл әдемі сентенцияны орайы келіп тұрғанда қолданғысы келген болса, сөздерін бұзбай алуы қажет еді, өйткені егесу етістігінің де, ерегісу сөзіндегі сияқты «аразда- су», «жанжалдасу, дауласу» семантикасы болғанмен, бұл сен- тенция осы бір бейтаныстау, бірақ тілде бар тұлғаның ( егесу сөзінің) қатысуымен әсерлі болып тұр. Сөздерді өз орнында жұмсамау этнографиялық ұғымдарға байланысты қалыптасқан қолданыстарды (сөз тіркестерін, күрделі етістіктерді, мақал-мәтелдерді т.б.) бұзып, олардың құрамын өзгертіп, компоненттерін мағыналас синонимдер- мен ауыстырып атауда көзге түседі. Мысалы, құйрық-бауыр жеу – этнографиялық рәсім атауы, ол құда түскендерге келісім беру рәсімі, сондықтан бұл тіркес көбінесе құда бо- лып, құйрық-бауыр жесті түрінде қолданылады. Осы күрделі этнографизмді құйрық-бауыр асасып тарасты деп өзгертіп қолданғанда (У.Қалижанов) оны рәсім атауы ретінде емес, жай ғана тағам жеу, қонақ болу мағынасында деп түсінуі керек бо- лады. Сол сияқты жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|