§10.
Сөздің басындағы немесе бірінші ашық буындағы
ұ,
ү, о, ө
дыбыстары және екі дауыстының ортасында келген
у
дыбысы (
тауық, бауыр
сияқты сөздерде) келесі буындағы
ы,
і
дыбыстарын өзгертіп,
ұ, ү-
лерге жуықтатып естіртеді (ашық
буын дегеніміз –
құ-, кү-, қо-, бұ, бү
-
сияқты дауысты дыбысқа
бітетін буындар). Мысалы,
құ-лын, бү-гін, о-рын, кү-ліп, ө-мір
деген сөздер
кұлұн, бүгүн, орұн, күлүп, өмүр
болып айтыла-
ды. Еріндік дыбыстардың ықпалы үшінші, төртінші буындар-
да біртіндеп әлсірей береді. Мысалы,
күмістің
деген сөздің
екінші буыны
ү
-ге ұқсап, соған жуық айтылса, үшінші буында
і
-ге жуықтау айтылады:
күмүстің.
Сол сияқты сөздің басындағы немесе бірінші ашық
буындағы
ө, ү
дыбыстары келесі буындағы
е
дыбысын өзіне
жуықтатыңқырап естіртеді, бұл әсердің де күші үшінші,
төртінші буындарда әлсірей түседі. Мысалы:
өнер, кө-ре-ді,
ө-сер, кө-бе-лек, жү-рек, кү-рек
деген сөздер
өнөр, көрөді,
көбөлек, жүрөк, күрөк
болып айтылады.
Қазіргі кезде бұл сияқты ерін үндестігі байқалатын сөздерді
жазылуынша оқу орын алып барады, әсіресе екінші буындағы
е
дыбысын
э
етіп,
өнэр, үлэс, өрэн
түрінде айтушылық
байқалады, бұл – әрине, қате.
Осы ережеге сай етіп, мына шумақтарды дұрыс айтып
көрелік:
Жігітке / өлеңдөнөр / өнөрдөнөр //
Шынжүйрүк / өргөшапса / өршөлөнер //
(Халық өлеңі)
Қазақтың / өзгөжұрттан / сөзү / ұзұн /
Бірінің / бірішапшаң / ұқпассөзүн //
Көздүңжасы / жүрөктің / қаныменен /
Ерітуге / болмайды / ішкімұзұн //
(Абай)
Бірінші буын бітеу не тұйық болса (бітеу буын дауысты
мен дауыссыздан тұрады:
Достарыңызбен бөлісу: |
