Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
а дауыстысымен айтылатын сөздер ә
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдеби тіл қалыптануы
| а
дауыстысымен айтылатын сөздер ә дыбы- сымен айтылады: мәңләй ~ маңдай, шәм ~ шам, пәте ~ бата, мәс ~ мас, бәршә ~ барша. Диалектолог С.Омарбеков өзбек арасындағы және солармен іргелес қоныстардың қазағының тілінде көптеген араб, парсы кірме сөздері де жіңішке айтылатындығын көрсетеді: әтіреп (атырап), шәрт (шарт), сәәт (сағат), кәсиет (қасиет), місәл (мысал) т.т. Сол сияқты Қазақстанның қиыр шығысында, Алтай-Тарбағатай өнірлерінде, Монғолияның Баянөлгей аймағында тұратын қазақтардың тілінде де әдеби нормаға сай келмейтін а-ә ды- быс алмасулары байқалады: жәңе, жәңәлік, тәутеке, шәрші, жәуінгер, жәртілей. 98 Қазақ сөздеріндегі а-ә алмасулары кірме сөздерге де әсер етіп, бұлардың арасынан да жуанды-жщішкелі дублеттер бар екендігін көрсетеді: әбзәл – абзал, бәсі – бағасы, әтірәп – атырап, әбзел – абзал, мәусім – маусым, нәзер – назар. Әрине, бұл параллельдер – әдеби норма мен жергілікті ерек- шеліктерден тұратын дублеттер. Ал көрсетілген құбылыстың жалпыхалықтық тілде де бары байқалады. Оған кәрі – қары, жай – жәй, сәудегер – саудагер, әлдеқашан – алдақашан, бәлгер – балгер сияқты дублеттерді көрсетуге болады, бұлардың дені айтылуда сақталып келе жатқанымен, емле сөздіктері арқылы реттелуде, яғни әлдеқашан, жай, саудагер, балгер (бақсы- балгер) деп жазу керектігін көрсету арқылы осы тұлғалар нормаға енуде. Әдеби норманың бүгінгі талабы – көрсетілген типтегі дыбыстық-орфограммалық дублеттердің біреуін норма ретінде қалыптастыру болса, бұл бірте-бірте жүзеге асырылып келе жатқанын айтуға болады. Емле сөздіктерінде көрсетілген дублет қатарларының біреуі беріліп келеді және бұлардың сөздікте көрсетілген варианттарының орфограммасы (жазы- луы) біршама нормаға түсті деуге болады. Төл сөздердің ішінде жуан-жіңішке болып қатар түзетін бір топ тұлғалардың екеуі де – нормативтік деп танылатындары бар. Мысалы, заңғар ~ зеңгір, сықылды ~ секілді, орасан ~ ересен, қолбырау ~ көлбіреу, қоңырсу ~ көңірсу деген қатарлардың түбірі бір болғанмен, тіркесу орындары (қандай сөздермен тіркесетіндігі) біршама ажыратылған, яғни семалық ерекшеліктері еске алынатын жеке-жеке сөздер деп танылады да жоғарыда көрсетілген мысалдардай бір сыңары нормадан (емле сөздіктерінен) ығыстырылмайды. Осы қатардан, сірә, пысылдау ~ пышыл- дау, бырсу ~ быршу, бақыраю ~ бажыраю, батпию ~ бытпию, бедірею ~ безірею, едірею ~ ежірею, бүкшеңдеу ~ бүкшіңдеу, тымық ~ тынық сияқты қосарлар да табылады деп санай- мыз. Бұлардағы әр сыңардың мағыналық реңктері (семалық ерекшеліктері), тіркесімдік таңдауы, стильдік қызметтері бар бірліктер, сондықтан әдеби нормадағы сөздер болмақ. Төл сөздердің ішінде лексика-фонетикалық дублеттердің келесі тобын жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|