Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдеби тіл қалыптануы
| сау(ын), сәу(егей)
тұлғасына айналуы – түркі тілдерінің «ды- быс алмасу» деп аталатын фонетикалық заңдылықтарының жемісі. Демек, «сөз айту, хабарлау» мағынасындағы көне эт- нографизм сауын айту сияқты бірліктер де – бұл күнде сирек кездесетін сөздер, оларды да түсініп барып жұмсау – әдеби тіл нормасының талабы болмақ. Көнерген, тарихтық сөздерген өзге де сирек қолданылатын, негізінен лексиканың пассив қорына жататын сөздердің келесі тобын бір алуан сипаттама есімдер, жер бедерін білдіретін бірқатар сөздер, кейбір аң-құс, өсімдіктердің атаулары, кәсіби сөздер құрайды. Айталық, бүгінгі кейбір ірі жазушылардың шығармаларында кездесетін « жұлмыт елші», « мұғдарлы әсер», « марайма мінез», « тымсақ адам», « қойторы тірлік», « қоймірет адам», « жөш қуаныш», « сарамжал қыз», « тотанақ мезгіл» сияқты анықтауыш болып түрған сипаттама сөздер – сирек кездесетін бірліктер, бұлардың көбін диалектизмдер деуге де болмас немесе жазушылардың өздері жасап алған авторлық неологизмдер деп тануға да болмайды, тілде, қолданыста (демек, өзгелерде де) бар әсерлі, экспрессиясы күшті сөздер. Сірә, кейінгі өздері тіркесетін сөздеріне қара- ғанда, шығарма авторлары мағыналарын аңғарып барып қолданған тәрізді. Ал енді осы тұлғаларды өзге авторлар, әсіресе қолдарына қаламды енді ала бастаған жастар жұмсай қалса, бұл бейтаныстау, сирек кездесетін дүниеліктерді әрқайсысы өзінше түсініп, өзінше келтіре салулары мүмкін, ол күнде лексикалық норма бұзылады. Көркем әдебиетте сирек қолданылатын тұлғалардың орын алуы – нормадағы құбылыс, өйткені олардың экспрессивтік 145 бояулары қалың болады да оқырманға эмоциялық әсері күшті сезіледі. Мысалы, Мүхтар Әуезов «Абай жолы» романын- да қозғалақтау, қымыңдау, қозғақ қағу деген сөздерді бір сөйлемде келтіреді: «Қасқа тілмаш Құнанбай мен майырға кезек жалтақтады. Жүгінген бойында құнысып қозғалақтай берді. Кейде жер шұқып қап, кейде қымыңдап, қозғақ қағады » (М.Әуезов, I том, 113-бет). Мұндағы көрсетілген сөздердің мағыналары түсінікті, бірақ сирек жұмсалатын тұлғалар: қозғалақтау – тынымсыз қозғала беру, қымыңдау – жайсыз- дану, қозғақ қағу – қозғала түсу. Осы үш сөздің үшеуінің де қызметі, экспрессивтік жүгі – алдыңғы сөйлемдегі тілмаштың әкімдер алдында жалтақтаған қылығын күшейте түсу. Демек, сирек қолданылатын сөздер болып танылатын қозғалақтау, қозғақ қағу сияқты дағдылы емес тұлғалар стильдік мақсатта келгенде, нормадағы қолданыс болып шығады. Жазушы олардың түсініктілігін контекст арқылы қамтамасыз етеді. Жалпы білдіретін мағынасы сөз түбіріндегі семантикасы- нан немесе контекстен біршама түсінікті сөздердің үлкен то- бын экспрессиясы күшті сөздер құрайды, олар көбінесе сын есімдер мен зат есімдер, сондай-ақ үстеулер болады. Әдеби нор- ма тұрғысынан келгенде, олардың да мағынасын жақсы біліп, орнымен жұмсау керектігін қазақтың мықты жазушыларының сөзқолданыстары көрсетеді. Мысалы, сарпылтаң, қырымпоз- дану, кеңкелесу, төмілжу, сүркіл, мұғдарлы, қотиын, аңқит- тау сияқты экспрессоидтарды (әдейі стильдік мақсатта қолда- нылатын әсерлі сөздерді) Ғ.Мүсіреповтің, О.Бөкеевтің, Д.Дос- жановтың көркем шығармаларынан кездестіреміз. Бұлардың көпшілігінің нормативтік сөздіктерде не мағынасы дұрыс көрсетілмеген, не диалектизм деп белгіленген жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|