Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдеби тіл қалыптануы
| тоңқаңдап
шөмеле сала- ды», «дәрігер бостан-босқа сарнайды » («денсаулық жайында әңгіме өткізеді» дегені), «еттің тұрамшалары жүдеу » («тым кішкентай, аузың толмайды» дегені баланың), «шешесі басына еріксіз байлап жіберген орамал оңбаған... », «Оқас шалқасынан тыраң құлайды», «класта қыздар өріп жүреді » («көп»), «бала мықтап есінеп тастайды » . Бұларда көрсетілген қарапайым немесе мағыналары сай болмай қолданылған сөздер (мысалы, орамал оңбаған бола алмайды, есінеу тастап жіберілмейді), сырт қарағанда, яғни осы әңгіменің кімнің көзімен, танымымен, ойымен беріліп отырғаны ескерілмесе, әдеби нормаға қайшы элементтер болып көрінуі мүмкін. Бірақ дәл осы шығармада олардың қолданысы – уәжді. Мұндай қолданыстарды тіл білімінде «уәжді ауытқулар» деп атайды. Тағы бір мысал келтірсек. Жазушы Дулат Исабековтің бір пьесасының аты – «Әпке». Бұл – бірге туған балалардың кішілерінен үлкен қыз бала (орысша – «старшая сестра») де- ген мағынада қолданылған атау. Әпке - диалектизм, әдеби вари- анты – апа, мұны апалы-сіңлілі, апалы-жезделі, апа-жездесі, апа-інісі деген оппозиттер арқылы дәлелдеуге болады. Бірақ бұл сөз – қазақтың сөйлеу тілінде әр өлкеде әртүрлі қызметте (мағынада) жұмсалатын тұлға: Қазақстанның көп жерлерінде апа – баланың шешесі, тіпті әжесі, бұл өңірлерде әдеби нормадағы апа дегеннің әпке варианты бар. Жазушы осы ва- риантты тандаған, өйткені Қазақстанның барлық өңірінде қойылатын бұл пьесаның атын «Апа» деп қойса, әңгіме кім туралы, бірге туған баланың жасы үлкені ме әлде ол баланың (не балалардың) анасы ма, әжесі ме – бірден түсініксіз болар еді. Міне, осы қолданысты да әдеби нормадан уәжді ауытқу деу керек. Ілгеріде жазылған бір мақаламызда зуза деген жергілікті сөзді дұрыс қолданып, оны әдеби тілге енгізу 165 мүмкіндігі бар тұлға деп таптық. Бұл – «өлікті қабір басына алып баратын зембіл» дегенді білдіретін диалектизм, ал та- быт – өлікпен бірге көмілетін орысша «гроб» дегеннің бала- масы, зембіл – кәдімгі «носилки». Бірақ ауызекі сөйлеу тілінен ауысып, әдеби тілге еніп, нормаға айналып жатқан сөздердің болу фактісін пайдаланып, еге (ие), бостекі (бос), нәжүйе (жүйесіз), ақырамаш (ақырғы), ұқшасатын (ұқсайтын), құсап (ұқсап), кермеқар (кереғар), ауыш (ауыс), еме-жемге келгенде (жеме-жемге келгенде) деген сөздерді автордың өз тілінде бір емес, бірнеше рет және ешбір стильдік мақсат көзделмей, жақша ішіндегі әдеби вариант- тарының орнына тектен-тек ( «аузына түскендіктен», «ауылы солай айтатындықтан») қолдана беру – лексикалық та, стилис- тикалық та нормадан уәжсіз, жөнсіз, себепсіз ауытқу болады. Көркем мәтіндегі әдеби нормадан уәжсіз ауытқу жөніндегі пікірлерімізді толық жалғастыра түсу үшін бұрын жазылған кейбір талдауларымызды қайталап келтірелік. Уәжсіз (жөнсіз) ауытқуларды да екі тұстан қарастыру керек: бірі – жалпы әдеби тіл нормасына қайшы келетін қолданыстар, екіншісі – көркем әдеби тіл нормасын бұзатын қолданыстар. Лексикалық қолданыстарда жалпы әдеби тіл нормасына сай келмейтін ауытқулар, біздіңше, мынадай сәттерде байқалады: жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|