Бейсенова Айгуль Аманжановна Жумасултанова Галия Азирхановна Жумагулов Елдос Танирбергенович Муслимова Корлан Саиновна Булумбаев Олжас Рахматулаевич Искаков Ельмурат Рымбаевич Темиркулов Олжас Жангабылович

Дәріс 24. Сайлау жүйелері және сайлау 
 
Дәріс жоспары: 
1. Сайлау – қоғамдық саяси процесс ретінде.
 
2. Қазіргі сайлау жүйелердің түрлері.
 
 
1 сұрақ. 
Сайлау саяси процестің бір түрі. Қазіргі демократиялық қоғамда 
азаматтардың саяси белсенділігін білдіретін занға негізделген саяси процесс - 
сайлауға қатысу. Ол 
конвенциалды қатысушылықтын 
түріне жатады. Сайлау 
белгіленген уақытта заңға сәйкес өткізіліп отырады. Сайлау мақсаты – билік 
басына неғұрлым сенімді түрде қоғамның жақсы деген өкілдерін әкелу 
мүмкіндігі және жалпы барлық билік тармақтарын легитимизациалау болып 
табылады. 
Сайлау жүйелі, белгіленген уақытта заңға сәйкес өткізіліп отырады. Сайлау 
мәселесі – билік басына неғұрлым сенімді түрде қоғамның жақсы деген 
өкілдерін әкелу мүмкіндігі. Бірнеше кандидатураны ұсынған кезде жалпы 
сайлау арқылы саяси қайраткерлер мандатқа ие бола отырып сайлау науқанына 
қатысады. Демократиялық дәстүр дамыған елдерде билік органдарына сайлану 
міндетті болып саналады. Мұндай жүйе өзінің қаншалықты дәрежеде негізгі 
азаматтық және адамның негізгі бостандық хұқын құрметтеуде құрылған 
қоғамдық ұйымды қамтамасыз ете алатынын көрсетті. Сайлау демократиялық 
саяси режимдегі саяси процестің маңызды орталық бөлігі болып табылады. 
Сайлаудың тиімділігі бірнеше экономикалық, әлеуметтік және рухани 
факторларға 
байланысты. 
Экономикалық 
қатынастар 
саласында 
– 
кәсіпкерліктің еркіндігін талап ететін жекеменшік қатынастар мен нарықтық 
қатынастардың дамуы. Экономикалық еркіндігі бар және жеке меншігі бар 
адмға демократиялық сайлау өзінің экономикалық қызығушылығын, мүддесін 
жоғалтып алмау үшін және қорғау үшін аса маңызды мәселе. 
Әлеуметтік факторлардың ішіндегі маңызды қоғамның тұрақтылығын 
қолдайтын экономикалық жағдайы жағынан “орта таптың” қуатты болуын, 
өмір сүруін алға қоямыз. Сондай-ақ тұрғын халықтың белгілі бір территорияда 
тұрақты тұруы (оседлость), семьлық қатынастың тұрақтылығы, еңбек мәселесі 
де ескерілетін жағдай. 
Рухани факторлардың негізі ретінде тиімді болуы үшін сайлауға халықтың 
тарихи – ұлттық бірлігін сезінуі, патриоттық сезім, заңға құрметтеушілік. 
Мемлекеттік жауапкершілік сезімін айтамыз. Мұнда халықтың саяси 
мәдениетінің, білімінің және оның демократиялық дәстүрінің жоғары болуы аса 
маңызды. Демократиялық сайлауға, оның тиімділігіне тағы бір тиімді қажетті 
шарттардың бірі тарихи дәстүрлермен бірге құрлымдық институттары бар 
күшті азаматтық қоғамның өмір сүруін айтуға болады: әлеуметтік мүдделердің 
көп түрлілілгін білдіретін көппартиялық жүйе, заңдық база. Бүгінгі күндегі 
сайлау процесі әлі де болса әлсіз жағдайда, толық дамыған жоқ, барлық 
шарттар сақталмайды. Сайлау кезінде сатып алушылық та кездеседі. Әрине бұл 
өтпелі кезеңнің бір элементтері де болады. Яғни бұндай қателіктер кетпей, 
сайлау дұрыс жолмен өтуі үшін сайлау өзіндік бір институт ретінде дамып алға 

шығу керек. Оны халық тікелей қолдап, дамуға өз үлестерін қосып ат салысса, 
айлау басқа да демократиялық елдердегідей дұрыс жолға түсер еді. Сайлау 
жалпы қандай елде болмасын тиімді, қажетті болып табылады. Өйткені біз 
басқалармен 
санаса 
аламыз, 
таңдау 
мүмкіндігіміз 
көбейеді, 
өз 
көзқарастарымызды білдіріп, сайлауға қатыса отырып, мемлекеттегі саяси 
процеске тікелей қатысып, өз үлесімізді қосамыз. Сайлау – ерекше саяси күрес 
болып табылады. Бұл процесс тікелей саяси билікке ұмтылу мәселесімен тығыз 
байланысты. Біздің елде де тәуелсіздік алғаннан бері бірнеше сайлау науқаны 
болып өтті. Мұнда демократиялық саясаттың талабына сай саяси апртиялар мен 
қозғалыстар қатысты. Бұл біздің елдегі демократияның қалыптасуының алғы 
шарттары болып табылады. Сайлау кезіндегі басты ескеретін жай оның заңға, 
конституцияға сәйкес келуі. 
Сайлау процесінің өзінің 4 кезеңдері болады: 
1. кандидатты үсыну, 2. бағдарламаны құру және оған сәйкес үгіт, насихат 
жүргізу, 3. сайлауды өткізу, 4. сайлаудың нәтежісін қортындылау. 
Демократиялық дәстүр дамыған елдерде билік органдарына сайлану 
міндетті болып саналады. Мұндай жүйе өзінің қаншалықты дәрежеде негізгі 
азаматтық және адамның негізгі бостандық құқын құрметтеуде құрылған 
қоғамдық ұйымды қамтамасыз ете алатынын көрсетті. Сайлау демократиялық 
саяси режимдегі саяси процестің маңызды орталық бөлігі болып табылады. 
Сайлаудың тиімділігі бірнеше экономикалық, әлеуметтік және рухани 
факторларға байланысты. 
Сайлау – ерекше саяси күрес болып табылады. Бұл процесс тікелей саяси 
билікке ұмтылу мәселесімен тығыз байланысты. 
Біздің елде де тәуелсіздік алғаннан бері бірнеше сайлау науқаны болып өтті. 
Мұнда демократиялық саясаттың талабына сай саяси партиялар мен 
қозғалыстар қатысты. Бұл біздің елдегі демократияның қалыптасуының алғы 
шарттары болып табылады. Сайлау кезіндегі басты ескеретін жай оның заңға, 
конституцияға сәйкес келуі. Өкінішке орай бүгінгі күндегі өз елімізде сайлау 
процесі әлі де болса әлсіз жағдайда, толық дамыған жоқ, барлық шарттар 
сақталмайды. 
Сайлау 
процесінде 
өкілдік 
қатынастардың 
пайда 
болуы 
мен 
институционализациясы сияқты маңызды функция атқарады. 
Сайлаудың функцияларының бірі ретінде сайлау кампанияларының 
кезіндегі халықтың саяси қатысуының активизациясы, саяси әлеуметтенуі, жеке 
адамның реәлеуметтенуін да айтуға болады. 
Демократиялық сайлаулар бірқатар принциптермен анықталады – жалпыға 
белгілі нормалар. Бұл принциптер дауыс беру құқығымен қамтамасыз етіледі, 
бұл әр елдерде әртүрлі болғанымен, оның негізгі белгісі адамның басты 
құқықтарының бірі – дауыс беруді қамтамсыз етеді. 
Демократиялық сайлаудың маңызды принциптерінің бірі – бәсекелестік – 
сайлауда бәсекелес партиялардың, кандидат, қозғалыстардың әртүрлі 
әлеуметтік топтардың мүддесін білдіре отырып қатысуы. 
Тағы да дауыс беру процедурасының барлық демократиялық ел 
мойындаған принциптері – құпия дауыс беру. Бұл принцип сайлаушылардың 

сыртқы әсерінің азаю мүмкіндігіндегі техникалық сипаттағы әртүрлі 
тәсілдермен қамтамасыз етіледі. 

жүктеу/скачать 2,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: