Сәбилік кезеңдегі баланың сөздік қоры

104
ерте дамып, сөйлеуді тез меңгеріп, сөздік корының молаюы, олардың 
психикасының дамуына да әсер етеді.
Сөздік қоры жақсы дамыған бала материалды жақсы қабылдап, 
есінде сақтап, зейінін шоғырландырып, кең көлемде ойлайтын, қиялы 
ерекше дамыған сезімтал болады. Өзінің қоршаған орта туралы түсінігі 
де кең болып, жан-жақты дамиды. 
Сәбилік
 
шақта (1-3 жас) бала қарқында дами бастайды. Психикалық 
дамуы үлкен өзгерістерге ұшырайды. Үш жас кезеңіндегі баланың ақыл-
ойы едәуір жетілген болады. 3 жасқа дейін осындай үлкен өзгерістердің 
болуына бірнеше факторлар себеп болады. 
Бірінші себеп
– баланың тік жүре бастауы. Бала бір жастан 
асқаннан кейін өз бетімен тік жүріп, түрлі заттардың қасиеттерін 
үлкендердің көмегінсіз зерттей бастайды. Өздігімен жүрген соң 
заттардың кеңістіктегі арақашықтығын да ажырата бастайды, кеңістікте
бағдарлану қабілеті дамиды. 
Екінші себеп -
әр заттың өзіне тән қызметін ажырату немесе балада 
заттық әрекеттің дамуы. 
Үшінші себеп
– баланың ойыны және тиісті өнерге үйренуі. 
Бұл әрекет түрлі, сондықтан ойын мен іс-әрекеттер бала 
психикасының дамуына үлкен әсер етеді. Алдымен ойыншық түріне 
немесе дыбысына қызықса, кейін оның нені бейнелейтініне мән береді. 
Баланың бойы бірінші жылына қарағанда 1,5 есе өседі, ал салмағы 2 
есеге артады.
Автономды сөйлеу балада тез (әдетте жарты жыл көлемінде) 
өзгеріске түсіп, жылдам жойылып кетеді. Айтылуы және мәні жағынан 
түсініксіз сөздер «үлкендердің» сөзімен алмаса бастайды. Бірақ жаңа 
сөйлеу деңгейіне тез ауысу бала үшін жақсы жағдай кезінде ғана 
қалыптасуы мүмкін. Бірінші кезекте бала үлкендермен толық қарым-
қатынас жасауы қажет. Егер үлкендермен қарым-қатынас жасау 
жеткіліксіз тұрғыда немесе керісінше балаға жақын адамдардың 
барлығы бала тілектерін автономды сөйлеуіне сүйеніп орындайтын 
болса, сөйлеу негізі баяу қалыптасады. Сонымен қатар сөйлеу негізінің 
баяу қалыптасуы егіздерде байқалады, себебі, олар бір-бірімен өздеріне 
түсінікті ортақ тілде қарым-қатынас жасайды. Балалар сөйлеу мәнерін 
меңгеру кезінде сөздің фонетикалық және семантикалық жақтарын 
қамти бастайды. Сөздерді айтуы дұрыстала бастайды, бала біртіндеп 
үзік және бұрмаланған сөздерді қолдануды тоқтатады. 
3 жаста барлық негізгі дыбыстарды меңгереді. Бала үшін сөз заттық 
мән бере бастайды. Сыртқы көрінісі әр түрлі, бірақ белгілері бір немесе 
әрекеті жағынан ұқсас заттарды бала бір сөзбен айтатын болады.

105
Түсінікті сөздер саны, яғни енжар сөздік қор ерте сәбилік кезеңде 
тез дамиды. Екі жаста бала үлкендер айтқан барлық сөздерді түсінеді. 
Бұл уақытта ол үлкендердің сөзін түсініп, түсіндіре бастайды. Бала 
айналасындағы заттарды белсенді түрде тани бастағандықтан, амалды 
әрекет ол үшін маңызды, ал заттармен жаңа әрекеттерді меңгеруді 
үлкендердің көмегімен ғана жүзеге асыра алады. Бала әрекетін 
ұйымдастырушы нұсқаулы сөйлеу ерте қалыптасады. Кешірек, 2-3 
жаста сөзді түсіну және айтып беру қабілеті пайда болады. Бала 
қоршаған заттарға байланысты сөздерді айтып беріп, оңай түсіндіреді. 
Мазмұнды әңгімеде немесе ертегілерде бала түсінбейтін жағдайлар 
кездессе, үлкендер баламен арнайы жұмыстар жүргізуі керек.
Біртіндеп сөздік қоры да дами бастайды: белсенді сөздік (түсінікті 
сөздеріне қарағанда баланың айтатын сөздерінің саны әрдайым аз 
болады), үлкендерге арналған алғашқы сұрақтары, алғашқы сөз 
тіркестері пайда бола бастайды. 3 жасқа қарай баланың белсенді сөздік 
қоры 1000-1500 сөзге жетеді. Шамамен 1,5 жастағы сөйлемі 2-3 сөзден 
тұрады. Бұл көбінесе субьект және оның әрекеті («мамам келе жатыр»), 
әрекет және объект әрекеті(«мам берші») немесе әрекет және әрекет 
орны («кітап анда») 3 жасқа қарай ана тілінің негізгі грамматикалық 
және негізгі синтаксистік құрылымдарын меңгере бастайды.
Бала сөзінде барлық сөздер бөлігі кездеседі, мысалы: «Есіңде ме 
суға барғанымыз, әкем мен Мерей шомылды, ал анам қайда болды?», 
«Мен әкем мен анамның баласымын, атам мен апамның немересімін», 
«Мен сенің келгеніңе өте қуаныштымын».
Баланың сөйлеу белсенділігі көбінесе 2-3 жас аралығында дамиды. 
Оның қарым-қатынас жасау аймағы кеңейеді, ол сөз арқылы тек 
жақын адамдарымен ғана емес, сонымен қатар басқа да танымайтын 
адамдармен қарым-қатынас жасай алады. Көбінесе диалог үлкендермен 
әрекет жасау негізінде жасалады. Бала үлкендердің сұрағына жауап 
береді және сұрақ қояды, өзімен жасты балалармен қарым-қатынасқа 
түскен кезде, ол басқа баланың сөзінің мазмұнына аса түсінбейді, 
сондықтан да балалар бір-біріне әрдайым жауап бере бермейді.

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: