Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі баланың ес үдерісінің

201
ортамен жан-жақты танысып, ойын, қарапайым еңбек іс-әрекеттерімен 
шұғылдана бастайды. Осының нәтижесінде бала есте сақтаудың 
арнайы тәсілдерін пайдаланбай-ақ, іс-әрекеттің орындалу барысында 
байқаусызда, материал бала есінде өздігінен ырықсыз түрде сақталып 
отырады.
Мектеп жасына дейінгі кезең бала есінің ырықсыздығымен 
ерекшеленеді. Балалар өз өмірінде ерекше әсер етіп көңіл аударғанын 
өзін қызықтырған құбылысты ғана есінде жақсы сақтайды және осы 
кезеңде есте сақтау үшін алдына арнайы мақсат қойылады. 4 жастан 
бастап ырықты түрде есте сақтау жүзеге аса бастайды. 
Мектепке дейінгі кезеңде бала тек механикалық түрде есте сақтайды 
деу қате түсінік. Себебі бала да өзіне қажетті материалды есінде сақтау 
үшін одан нені талап етіп отыр, нені еске сақтау керек, соны түсінуге 
тырысады. Ал егер сол материалдың мән-мағынасын түсінбесе, түсіну 
қиынға соқса ғана бала механикалық түрде жаттау арқылы есте сақтауға 
тырысады. 
Мектепке дейінгі кезеңде 
сөз-логикалық
естің дамуы баяу жүзеге 
асады. Бұл кезде көрнекі бейнелік, эмоциялық сезімдік естің маңызы 
зор.
Неғұрлым баланың заттармен құбылыстарға зер салып көңіл қою 
ынтасы ерекше болса, соғұрлым ырықсыз есте сақтауы айқын жүзеге 
асады да, барлық ынта ықыласымен зейін қояды. Заттың бейнесі оның, 
түсі баланы қызықтыратындай ерекше болса, оны жақсы қабылдап 
есінде жақсы жаңғырта алады. Балаға әңгіменің мазмұнын тек сөз 
жүзінде айтып берсең, ондағы бейнелерді сипаттау түрінде есінде 
сақтайды.
Балаларға әңгімені мән мағынасыз бір ырғақпен оқып бергеннен 
гөрі, әр кейіпкердің мінез-құлқын, қимылын, эмоциялық көңіл-күйін 
мәніне келтіріп, интоннациясымен оқып, айтып берсең, есінде жақсы 
сақтайды.
Психологиялық зерттеулерге қарағанда, бала өз жас ерекшелігіне 
сәйкес түсінуге жеңіл, күнделікті көріп, тұрмыста пайдаланып жүрген 
заттарды, естіп жүрген мән мағынасы ұқсас сөздерді есінде жақсы 
сақтайды. Сондай-ақ көріп тұрған заттың өзін өз біліміне, өмір 
тәжірибесіне, түсінігіне байланысты есте сақтауы әр түрлі болады.
Ересектер тобындағы балалардың ес үдерісінің дамуы әлі де болса 
ырықсыз, пассивтік сипатта өтеді. Бала өткенді есіне түсіріп, қайта 
жаңғырту үшін де ең негізгілерін іріктеп, көз алдына елестетуге әрекет 
жасамайды.

202
Іс-әрекетті есте сақтауды құрастыру, сурет салу, ойнау, еңбек 
әрекетін орындау барысында, ертегі, әңгімелерді тыңдау негізінде 
жүзеге асырып отырады.
Балада сюжетті рөлдік ойындарды ойнау арқылы ырықты есте 
сақтап, қайта жаңғыртуының алғашқы белгілері көріне бастайды.
Бала есте сақтау мен қайта жаңғырту тәсілдерін үлкендерден 
үйренеді. Мысалы, тапсырма беріп отырып, оны белгілі бір уақыт 
аралығында қайта жаңғыртуды талап етеді немесе бір нәрсені сұрап 
отырып, оқиғаның желісін баланың есіне түсіру үшін жетекші 
бағыттаушы сұрақтар қояды.
Еске сақтауды үйретудің ең қарапайым тәсілі қайталату және 
баланың ерікті есте сақтауын дамыту үшін көргенін естігенін өз 
сөзімен әңгімелеп айтып берудің өзі материалдың баланың есінде берік 
сақталуы үшін маңызы зор.
Зинаида Михаиловна Истомина 3 тен 7 жасқа дейінгілердің есінің 
дамуының 3 дәрежесін анықтаған.
І дәрежесіне тән сипат: бала еске сақтау мен еске түсіру үшін 
арнайы мақсат қоймайды.
ІІ дәрежесінде: балада еске сақтау ешқандай арнайы тәсілдерді 
пайдаланбай-ақ жүзеге асады.
ІІІ дәрежесінде балада еске сақтап, қайта жаңғырту үшін арнайы 
әдіс-тәсілдерді пайдаланып, еске сақтау мақсатты түрде жүзеге асады.
Еске сақтаудың осы 2-ші және 3-ші дәрежесіне бала 6 жасқа 
келгенде жетеді.
Балада ырықты есте сақтауды қалыптастырып тәрбиелеудің 
маңызды көрсеткіші тек оның есте сақтай алуы мен өз бетімен 
мнемоникалық мақсат қоя білуі ғана емес, сонымен қатар дұрыс есте 
сақтауын қадағалап, өзін-өзі бақылауын жүзеге асыруы үшін керек. 
Өзінің есте сақтауын тексеруге тұтастай мүмкіндігінің болуы 6 
жасқа келгенде едәуір артады. Осы жастағылардың басым көпшілігі 
бейнелік есте сақтау сияқты сөзді еске сақтау кезінде өзін-өзі тексеруді 
тиімді пайдалана біледі.
Бала 6 жасқа келгенде тек 

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: