Балалық шақтағы эмоционалды сөздіктің даму ерекшелігі

Шетелдік авторлар 2 жас пен 2 айдың жасы "бақытты", "таңданған", "зұлым", "ашулы" сөздерінің берілу жасы екенін анықтады, бірақ бұл олардың ауызша ағылшын тілінде қолданылу жиілігімен, сондай-ақ олардың негізімен байланысты. Соңғысы эмоцияны білдіретін негізгі сөздерді басқа эмоциялардың комбинациясын сипаттау арқылы анықтауға болмайтындығымен анықталады, әдетте негізгі белгілермен анықталатын туындыларға қарағанда. Яғни, ерте жаста ауызша сөйлеу кезінде жиі қолданылатын және сонымен бірге "неғұрлым негізгі"сөздердің эмоциялар белгілерінің сөздігінде пайда болу тенденциясы бар.

Көптеген зерттеушілер балалардың эмоциялармен салыстырғанда физиологиялық жағдайларды сипаттауға ертерек келетінін көрсетті, ал соңғыларының сөздігі салыстырмалы түрде аз дамыған. Бірінші болып өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыру туралы қарым-қатынасты жеңілдететін сөздер пайда болады.

Сонымен қатар, бала дамыған сайын эмоциялар сөздігінің сандық өсу тенденциясы байқалады, алайда осы сандық өсудің қарқынын талдаған және ең үлкен секіріс 10-12 жас аралығында болатындығын анықтаған Дж.Дэвитстің (1969) зерттеулері қызығушылық тудырады (7 жастан 14 жасқа дейінгі субъектілердің деректері талданды). Автор эмоционалды тәжірибені сипаттау қабілетінің негізгі өсуі 10-11 жаста пайда болады, өнімділіктің мұндай өзгеруін негізінен ауызша қабілеттердің жоғарылауымен байланыстырады деп тұжырымдайды.

Балалардағы эмоциялар сөздігінің даму заңдылықтарын зерттеуге арналған көптеген еңбектерде бала эмоцияларды белгілеу үшін қолданатын сөздер ересектердің ұқсас терминдеріне жақын деген сенім бар.

Балалардың әртүрлі категориялары мен әдеби деректерді жеке зерттеу негізінде эмоционалды күйлерді бет әлпетімен сәйкестендірудің және олардың балалардың сөйлеуінде көрінуінің келесі болжамды жас стандарттары алынды.

Орындаудың жас нормативтері

Эмоционалды жағдайды түсіну және вербализациялау мүмкіндігі (бұл шарт-жас ерекшеліктеріне сәйкес сөйлеудің нормативтік қалыптасуы) 2,5-3 жас аралығындағы балаларда осы эмоционалды күйге қатысты іс-әрекеттің етістіктері түрінде пайда болады: "маған ұнайды", "махаббат", "ол жақсы"," ол жылайды " және т. б. Осылайша, негізгі категориялар: "жаман", "жақсы", "ұнайды — ұнамайды".

3,5 жастан 5 жасқа дейін "жаман", "жақсы", "көңілді" сияқты "дискретті категорияларды"(анықтамаларды) қолдануға болады. "Етістік" анықтамалары әлі де бар: "жылайды", "күледі" және т. б.

5 жылға жақын, эмоционалды күйлердің белгілерін белгілі бір саралау қазірдің өзінде қол жетімді: "жаман" орнына — "ашулы". Сол жаста "қайғылы", "көңілді", "қуанышты"сияқты сөздер пайда болады.

5-6 жас аралығындағы нормативті дамып келе жатқан балалар үшін "ашулы", "қайғылы", "қуанышты"сияқты эмоционалды айырмашылықтар толығымен қол жетімді.

6 жылдан кейін "терең" анықтамалар пайда болады: "наразы", "ашуланған" және т. б.

7 жастан кейін бала бет әлпетінде көрсетілген барлық эмоционалды жағдайларды жеткілікті түрде түсініп, вербализациялай алуы керек. Сондай-ақ, ол "ренжіген" және т. б. сияқты ұғымдармен жұмыс істей алады.

Шартты нормативтік жауаптар:

Әдістеменің ынталандыру материалын құрайтын әр дерексіз және нақты кескінге балалардың дәстүрлі, нормативті жауаптарының белгілі бір "спектрі" бар.

Айта кету керек, әдетте дерексіз кескіндерді нақты тану тіпті 3 жастағы балаларда да қиындық тудырмайды.

Балалардың 3-5 жастағы дерексіз қуаныш бейнесін бағалауы, әдетте, "көңілді көңіл-күй", "күлімдеу" деп атауда маңызды қиындықтар туғызбайды, қарапайым жауаптар аз кездеседі: "жақсы", "күлкілі". Үлкен жаста балалар көңіл-күйді "күлімсіреу", "қуанышты", "бестік алды", "сыйлық берді"деп бағалай алады. Сонымен қатар, баладан жақсы көңіл — күйдің себебін айтуды сұрамайды-ол өзі оны білдіреді.

3-5 жастағы балалардың қайғы-қасіреттің, ашуланудың (ашуланудың) дерексіз бейнелерін бағалауы көңіл-күй сапасының өзін-өзі вербализациялау тұрғысынан біршама қиын. Бұл жаста қайғы да, ашу да (ашулану) балалар "жаман көңіл-күй"деп аталады. Алайда, 5 жасқа жақын балалар бейнеленген эмоцияларды неғұрлым дұрыс атайды, оларды дұрыс ажырата-ды. Көбінесе бұл:" бала жылайды"," ол қайғылы", — сирек:" ренжіді "және, тиісінше," ашулы","ашуланады". Бұл жағдайда кімнің және қандай себеппен ренжігенін білу керек. Кейде мұнда "жаман" көңіл-күйді ренжіген деп бағалау пайда болады", бірақ оны әдетте ба-ланың өзі анықтайды:"оның балалары ренжіді, ол ашуланды". Үлкен жаста эмоционалды күйлерді атау нормативті емес және эмоциялар сөздігінің өзі, әсіресе 7-8 жастан кейін, ай-тарлықтай кеңейеді, "ренжіген", "ашуланған", "ашулы"сияқты сын есімдер пайда болады.

Эмоционалды тұлғаларды олардың нақты бейнесімен тану және "вербализациялау" кезінде баланың жауаптарының егжей-тегжейі мен егжей-тегжейі әр түрлі болуы мүмкін және ба-ланың жеке ерекшеліктеріне, оның аффективті саласының ерекшелігіне (интропунитивті немесе экстрапунитивті типтердің даму тенденцияларына) байланысты ғана емес, сонымен қатар оның жасына байланысты да айтарлықтай өзгереді. Бұл жағдайда, мысалы, 5 жастағы бала үшін "Мен күлемін", "мен жыладым" жауаптарын нормативті деп қарастырған жөн. Бұл жағдайда психологтың табиғи сұрағы: "неге?"- толығымен заңды және ұсыныс ретінде қарастырылмауы керек. Төменде біз 4,5 жастан асқан мектеп жасына дейінгі балалар үшін жиі кездесетін анықтамалардың нұсқаларын ұсынамыз (жас балалар үшін, жоғарыда ай-тылғандай, Әдістеменің бұл бөлігі, егер ол зерттеудің мақсаты болмаса, ұсынылмауы мүмкін).

1.1-сурет үшін (айқын қуаныш) жиі кездесетін жауаптар: "күледі", "күледі", "қуанады".

2.2-сурет үшін (қорқыныш): "қорқынышты", "қорқынышты", "қорқыныштан айқайлайды", "қорқынышты".

3.3-сурет үшін (ашулану):" жаман көңіл-күй"," ашулану","ренжіту".

4.4-сурет үшін (достық): "жақсы", "қуанады", "бәрі жақсы", "көңілді".