Биология пәні бойынша мектеп оқушыларын олимпиадаға дайындау жоспары

Жоғары сатыдағы өсімдіктердің жануарлардан басты айырмашылығы олар өмір бойы өседі.Өсімдіктерге тән мұңдай өсу ерекшелігі олардың денесінде түзуші ұлпалардың болуына байланысты.

Түпкідікті ұлпалардың клеткаларын жасап,үнемі толықтырып отыру арқылы өсімдіктердің денесін құрайтын ұлпаларды түзуші ұлпалар немесе меристемалар деп атайды.Меристема(гректің «меристос»-бөлінгіш және «стема»-ұлпа деген сөздерінен алынған)-бөлінуге қабілетті ұлпа.Меристема клеткаларының өздеріне тән цитологиялық ерекшеліктері бар.Олар майда,ядросы ірі,клетка қабықшасы жұқа,клеткалар өзара тығыз орналасады.Клеткаларының пішіні төрт бұрышты,изодиаметрлі,көп қырлы,кейбіреулері жіңішке,ұзын болп келеді.

Түзуші ұлпалар өсімдіктердің денесінде өте ұзақ уақыт(кейбір ағаштарда мың жылға дейін) сақталады.Өйткені тамыр мен өркеннің ұшындағы төбе меристемасының ең жоғарғы клеткалары(кейбіреулерінде бір ғана клетка) шексіз рет бөлініп жас клеткалар жасап,қайтадан өзінің бастапқы қалпына келіп меристемалық қасиетін үнемі сақтап отырады.Мұндай клетканың саны біреу болсы,оны инициальды ицициалдар деп атайды.Қырықбуындардың өркені мен тамырының ұшында орналасқан ициальды клетканың саны біреу,пішіні үш бұрышты,оның төбе меристемасындағы инициальды клеткалардың саны көп,олар басқаларынан гөрі топтасып орналасуымен,клетка цитоплазмасының қоюлығымен ажыратылады.Инициальды клетка немесе апикальды инициалдар шексіз рет бөлініп, жас клеткалар түзеді де,біртіндеп түпкілікті ұлпаларға айналып,тамыр мен сабақтын анатомиялық алғашқы құрылысын қалыптастырады.

Пайда болуына қарай түзуші ұлпалар алғашқы және соңғы меристемалар деп бөлінеді. Алғашқы меристемалар өскіннің және өсімдік мүшелерінің алғашқы өсуін қамтамасыз етеді.

Соңғы меристемалар (камбий,феллоген) алғашқы меристемалардан кейін пайда болады.Өсімдіктердің өстік мүшелерінің жуандап өсуіне қамтамасыз етеді. Түзуші ұлпалар орналасуна қарай апикальды меристема, бүйірлік немесе латеральды меристема және қыстырмалы немесе интеркалярлы болып бөлінеді. Барлық ұлпалар меристемадан бастама алады. Ұрық алғашқы түзуші ұлпаның жасушаларынан тұрады. Өсімдіктердің өстік мүшелерінің төбе меристемасы орналасқан ұшы бой конусы немесе өсу нүктесі деп аталады. Өйткені төбе меристемасының құрылымы мен қызметі туралы бірнеше көзқарас бар. Даму барысында төбе меристемасы төмендегідей меристемалық ұлпаларға жіктеледі: протодерма , прокамбий және негізгі меристема. Бұл меристемалар: а) протодерма-жабындық ұлпа, б) прокамбий-өткізгіш ұлпа ; в) негізгі меристема- негізгі ұлпа деп аталатын түпкілікті ұлпаларды түзеді.