ЕКІНШІ ТАPMАҚ. НАPТАH MЕН ЕPТАH

ЕКІНШІ ТАPMАҚ. НАPТАH MЕН ЕPТАH

Нартай əу бастан осының бəріне күмəнмен қараған. Сенбеген.

Өзін танып алған Тілеубай деген кісі кейде қолынан жетелеп, кейде еркіне қоймай көтеріп, қыр астындағы аулына апарғанша көп əңгіме айтты. Қайда екенін білмей жүреді екен. Əйтпесе іздеп бармай ма. Ақыры қайыр болды. Баласының өзі келді. Көрген бетте мынау менің Нартайым деп жылап жібере жаздадым дейді. Ол жерде жылаған жоқ, енді ғана жылап келеді. Менің көкемнің сақалы жоқ, мұрты ғана бар болатын. Сақал кейін шықты дейді. Əуелде ештеңе болмайды. Содан соң мұрт шығады. Содан кейін сақал. Рас айтады. Бұрын мұртпен ғана жүретін. Сақал кейін өсті. Сенбесе қазір үйге барған соң қырып тастайды. Сонда біледі өзінің көкесі екенін. Менің көкем жас болатын. Мен де жас болғам дейді. Осы ауылда жүріп қартайдым. Бейнеттен, қайғыдан. Маңдайға басқан жалғыз ұлдан айрылған оңай дейсің бе. Сол ұлды қайта тапты. Eнді жасарады. Сөзі дəлелді еді. Нартай сеніп қалды. Қосылып аңырағысы келді. Мойнынан құшақтады. Тер сасиды екен. Қайта құшақтамады. Бетінен сүйгізді. Сақал, мұрты жыбыр- жыбыр еткізіп, қытығын келтірді. Бірақ күлмеді. Күле алмады. Eсіне Eртай түсті. Оның жылағаны. Өзінің жылағаны. Оның ағасының, яғни мұның, мойнынан тарс құшақтап ап айрылмай қойғаны. Өзінін оның, яғни інісінің, соңынан жүгіргені. Оның қара мұрты ширатылған ағаш аяқ адамның мойнында кетіп бара жатып артына қайрылып боздағаны. Өзін əлдекімдердің ұстап ап, мына сақалды шалға əкеп бергені. Eртай менің баурым деді. Иə, айналайын деді. Өзі сақалынан тарам-тарам жас ағып əлі жылап келеді. Eртай кішкентай, мен жоқта оны балалар ұрып тастайды. Eшкім ұрмайды деді сақалды. Неге сен оны да алмадың. Өз əкесі табылды деді сақалды. Нартайдың көңіліндегі күмəн қайта тірілді. Ол менің туысқаным, екеуміздің əкеміз бір деді.

• 
  Міне, ауылға келдік, – деді сақалды көкесі.
  

Ауыл – сай етегіне тігілген жалғыз киіз үй екен. Үй алдыңда құлын байлаулы тұр. Анадайда сиырдың баласы мен бес-алты қозы-лақ жүр. Тура суреттегідей. Мө-ө-ө!.. Мə-ə-ə!.. Сиырдың баласы да, қозы да, құлын да мə-ə-ə, мө-ө-ө демеді. Eшқайсысы бұған мойын бұрмады. Бері жүрмеді. Оның есесіне үйден бір кемпір шықты. Басына аппақ ораған. Аппақ боп арқасын да жауып түр. Тура бағанағы апаныкіндей. Сонда сұраған. Кимешек-шаршы дейді. Кимешек-шаршы. Кимешек- шаршы тартқан кемпір қолымен көзін көлегейлей қарап сəл тұрды да, бері жүрді. Бейтаныс кемпір. Ол да мұны танымайтын сияқты. "Əкем- ау, мынау мұсылман ғой" деді. ")Kарығым-ау, қазақ қой" деді содан соң. Сүйдеді де Нартайды бас сап құшақтап, аңырап қоя берді. Өлең айтып жатыр. )Kылап айтып жатыр. Ара-тұра: "Арманда кеткен жалғызым-ау, аһ..." деп қайырады. Мұның жалғызы кім екен деп ойлады Нартай. Кемпірдің көз жасымен бет-аузы түгел су боп қалды. Тамағы мен мойнына дейін шыланды. Тіпті, аузына да тиіп кетті. Ащы, кермек екен. Нартай түкіріп тастады.

Көкесі бұл жолы жыламапты. Нартайды көтеріп, кемпірді сүйемелдеп, киіз үйдің ішіне кірді. Кемпір мойны ұзын сары құман əкеп көкесінің қолына су құйды. Үшеуі де беттерін жуды. Содан соң кемпір ортаға дөңгелек стол қойды. .riастарқан жайды. lдыс-аяқты салдыратып, босаға жақтағы ши ішіне енді.

• 
  Əже неге жылады, жалғызы кім? – деп сұрады Нартай сонда ғана көкесіне сыбырлап.
  

• 
  )Kалғызы сенсін. Сенің табылғаныңа қуанғаннан жылады, – деді көкесі. Нартай ұға қоймады.
  
• 
  Бұл кім? Біздің туысқанымыз ба?
  

• 
  Иə, – деді көкесі. – Сенің апаң осы кісі.
  

• 
  Менің апам өліп қалған, – деді Нартай.
  

• 
  Апаң өлген жоқ, – деді көкесі. – Өлген адам тірі жүрмейді. Міне, көріп тұрсың ғой. Тірі ме?
  

• 
  Тірі... – деді Нартай.
  

• 
  Міне, осы – сенін анаң, – деді көкесі.
  

• 
  Бұл тірі апа – менің апам емес. Менің апам өлген апа. )Kерге көмгенін де көргем, – деді Нартай.
  

• 
  Сонда өлмей қапты, – деді көкесі. – Өзім қазып алдым. Содан бері тірі. Қарашы өзің. Тірі болмаса өстіп жүре ала ма.
  

Рас. Тірі емес, яғни өлген адам қозғалмай жатады. Өлген адамға қозғалуға, жүруге болмайды. Апасы қозғалмай жатқан. Əлі ұмытқан жоқ. Одан бері екі рет қыс болды.

• 
  Өзің сұрап көрші, тірі ме екен? – деді көкесі.
  

• 
  Апа, сен тірісің бе? – деді Нартай.
  

• 
  Не дейді?
  

• 
  Тірімісің, денің сау ма дейді.
  

• 
  Тірімін, шырағым, тірімін. .riенім сау. Ірімшік же, айналайын.
  

• 
  Eнді өлмейсің бе?
  

• 
  Өлмеймін, құлыным, өлмеймін. Сен барсың, неге өлейін. Eнді өлмеймін.
  

• 
  Бидай жоқ, айналайын. Eнді мына əкең тауып əкеледі ғой. Қырманға астық түссін. Сосын бəрі де болады. )Kе, – айналайын, құрт же.
  

Нартай құрт та, ірімшік те жемеді. Нан болса да жемес еді. Іші алай-түлей.

• 
  Алматыдан қашан келдің? – деді бір кезде.
  

• 
  Ойбүу, жарығым, Алматы менің не теңім. Мына тұрған Нарынды да көргем жоқ.
  

• 
  Оттапсың, – деді Тілеубай.
  

• 
  Сен менің апам емессің, – деді Нартай. – Сен тірі апасың. Əжесің. Менің апам өлген. Ол əлі Алматыда тұрады. Таудың басында. Сол жерге апарып, шықпайтындай етіп, топырақтың астына көмген. Менің апам өлген апа.
  

Сақалды көке шай аяғын күтпей жұмысына кетті. Нартай да орнынан тұрды. Кимешекті кемпірдің өзін белінен орай құшақтаған қолын жазып, сілкіп тастап, сыртқа шықты. Үй іргесіне, көлеңкеге кеп біраз отырды. .riəл қасында жатқан, тілі салақтаған ала төбетке де қараған жоқ. Содан соң төбе басына шықты. Көк ала таудан бері, бөктерде бытырап мал жайылып жүр. Көп емес. Тегіс ірі қара. Бірақ көзге əрең ілінеді. Алыстан қарағанда бəрі солай. Үлкен нəрсе кішірейіп көрінеді. Ал кішкентай нəрсе мүлде көрінбейді. Сол арада тұрса Eртай да көрінбес еді. Бəрібір тауып алады. Көрінбесе де. Тек қайда кеткенін білу керек. )Kаңағы көп ауылда болса табу оңай. Рас, ауыл да көрінбейді. Өйткені қырқаның астында. Ана көлденең қоңыр белден ары. )Kап-жақын. Көкке ширатылған түтіндерін қарашы. Сол ауылда жүрсе табу оңай. Eртай барған үйдің апасы қандай екен. Біздің апамыз сол жақтан табылмас па екен. )Kоқ. Табылмайды. Біздің апамыз өлген. Өлген адамды тұра алмайтындай етіп жер астына көмеді. Үстіне көп топырақ үйеді. Қайтіп шықпайды өлген адам. Шығуға болмайды. Eртай əлі жылап отыр. )Kылап отыр. Барған үйінде қозы-лақ болса ғой.

Əжесімен бірге үйге кірді. )Kан-жағына бажайлап қарады. Отты ортаға жағады. )Kаңа көрген. Төбедегі түтін шығатын дөңгелек ағаштың аты шаңырақ екен. Уық. Кереге. Ши. Алматыда мұның ешқайсысы да жоқ болатын. Киіз үй де жоқ-тұғын. )Kүкаяқ. Беті қаңылтыр өрнекті үлкен сандық. Қайқыбас сүйек төсек. Ағашы оIOланған қара кебеже. Бəрі басқаша. Ал кітаптың ізі де, исі де жоқ. Бір де бір кітап жоқ. Сандық түбінде бір кітап жатыр деді əжесі. Құран. Көргісі келмеді. Eкі кітап емес. Үш кітап емес. )Kүз, жүз, жүз, тағы неше жүз кітап емес. Бір кітап. Оның өзі ескі кітап. )Kоқ! Бұл – басқа үй. Басқа кісі. Басқа кісілер. Басқа көке.

Мен сенің көкеңмін деп өтірік айтқан сақалды ата кешке жұмыстан шаршап келді. Не қағазы, не қаламы жоқ. )Kалғыз кітаптың өзін қолына алмады. Келесі күні де. Арғы күндерде де. Таң бозынан кетеді. Қас қарая шалдығып əрең оралады. Нартайды баурына басып, бет- аузынан, мойнынан сүйе береді. Қуырылмаған бидай сасиды. Ата.

Өзімен бірге қырманға, тағы бір үйлерге ерте бармақ еді, əжесі жібермеді. Шөлдейді деді. Ұйықтап қалады деді. Үйге үйренсін деді. Нартайдың өзінің де шыққысы келмеді. Ойлануы керек еді.

Неше бөлме екені есінде жоқ. Үй кең еді. Барлық бөлмелердің еденіне кілем төселген. Сəнді. Отыратын, жататын – сəкі ме, төсек пе, атын білмейді, – толып жатқан жұмсақ нəрселер. Əлденеше құлақты шам жарығына шағылыса жарқыраған неше түрлі ағаш – шкафтар, кебежелер. Шамға ілінген шыны қаншама; кебеже, шкафтардың үстіне қойылған құман ба, не ме... əлекей-шəлекей дүние қандай көп. Бірақ бəрінен көбі кітап еді. Бір үй толы кітап. Бұл – көкесінің кабинеті.

Көкесінің жеке бөлмеде іші пыспай ұзақты күн өз еркімен қамалып отырғанда не шаруамен айналысатынын ұқпаған. Сол ұқпаған күйі қалды. Кабинеттің ішінде нақты не барын да білген емес-ті. Ақыры білді. Көкесі жоғалып кеткен соң. Ашық қалған сəтін аңдып жүріп, жалғыз өзі армансыз көрді. Төрт қабырға толы кітап екен. Eденнен төбеге дейін. Тегіс шыны астында. Неше түрлі əдемі кітаптар. Алып қарауға батпады. Тіпті, жерде, қызыл ала кілем үстінде шашылып жатқандарын да сыртынан ғана сипады. Стол үстінде, еденде қобырап

Көп ұзамай бұлар басқа үйге көшті. Eртай да үлкейіп қалды. Тілі шықты. Мұнымен күресіп ойнауға жарады. Өзі мықты. Тек ақылы аз. Нартайдан аз. Басқа балалардан ақылды. Түрі көкесіне тартқан дейді апасы. Нартайдың ақылы тартқан. Көкесіне. Апасы да жақсы. Ол да көкеге тартқан. Бірақ өліп қалғаны жаман болды. Машина баспаса өлмейтін еді. Ақылсыз машина. )Kауыз машина. Ақылсыз машина түзу көшеде де тура жүре алмайды. )Kауыз машина қашанда жақсы адамды басады. Бір тəуірі бұл ауылда машина жоқ екен. Машина жоқ. Ат бар. Арба бар. Соқа, тырма бар дейді. Олар да кісіні баса алады. Бір жерден, тіпті, тоғайдың арасынан машинаның да шыға келуі мүмкін. Eртайды басып кетсе қайтеді. Eртайды... )Kалғыз баурын...

Үш-төрт күн өткен соң əже кешке той жасаймыз деді. Той деген қызық болмайды екен. Он-он бес адам жиналды. lлғи кемпір-шал, қатын-қалаш. Ойнамайды, күлмейді. Eт жеп алып өлең айтады. Шай ішіп алып өлең айтады. Бұл – əйелдер жағы. Ал еркектер ара-арасында күрсініп қойып, қырман дей ме, қызыл керуен дей ме, күбір-күбір əңгімеден аспайды. Сондай көңілсіз. Бірінің əнін тыңдасаң жылағың келеді, екіншісінің сөзін тыңдасаң ішің пысады. Той деген – түкке керегі жоқ, мазаны алатын артық жұмыс екен.

Бір жақсысы, Нартай еттен соң қонақ балалармен бірге сыртқа шығып, үй артында ақсүйек ойнады. Түгел ауыл балалары. Нартайдың танитыны – Рəшит қана. Оның көкесі колхоздың бастығы көрінеді. Өзі мақтанған жоқ. Басқа балалар айтты. 3игфрид те, Яков та келмеген. Eртай да... Оның есесіне тақырбас дүңген қызы Оля келіпті. Шешесімен бірге. Сақылдап күліп, ұшып-қонып отыр. Шешесі емес, – шешесі – беті үлкен, өзі де үлкен, орта жастағы дəу қара əйел екен, мойнын қисайтып, мықынын таянып, тапжылмай отырған қалпы аңыратып өлең айта береді, – сықылықтаған Оля. Ұлдармен ере шығып еді, Нартай желкесінен алды да, қыздар ақсүйек ойнамайды деп итеріп үйге кіргізіп жіберді. Бірақ бұлар бəрібір жөндеп ойнай алған жоқ. Кішкентайлары ойынға жарамады, ересектерінің саны аз болды. Бірін-бірі қуып, бос шулап, үйді айнала жүгіре берді. Тіпті,

Түні бойы қайта-қайта шошып оянып, жөнді ұйықтай алмай шыққан Нартай таңертеңгі тамағын апыл-құпыл ішті де, əжесіне анықтап жөн де айтпастан көпауылға тартты. Рəшит сілтеген жобамен Eртай тұратын үйді оңай тапты. Eртай да мұны сағынып қалған екен, анадайдан көріп, алдынан жүгіріп шықты. Келе мойнына асылды.

Үстіне тегіс жаңа киім киіпті. Eкі иығына қызыл қадаған ақ көйлек, балағын көкпен əдіптеген қызыл шалбар. Тек аяғындағы ескі сандалы ғана бұрынғы. Eкі қолымен бірдей Нартайдың ышқырынан ұстап ап, үйге қарай сүйреді. Eсік алдында жатқан қара төбетті: "Кет, былай, атанның аузы..." деп тезекпен ұрып, қуып жіберді. Нартайды артынан итеріп ішке кіргізді.

• 
  Мынау менің апам, – деді төсек алдында, тулақ үстінде ұршық иіріп отырған, басына сары екені, қызыл екені белгісіз, түсі оңған көнетоз шəлі тартқан жасамыс əйелді көрсетіп. – Апа, мынау менің ағам. Налтай. – Апасы Нартайға салқын жүзбен, қабағының астынан қарады да, ұршығын иіріп отыра берді.
  

• 
  Көкем жұмыста, – деді Eртай. – Менің көкем білгəді. Мықты менің көкем.
  

Eкі қамшысы бар екен. Бірін өзі алып кетіпті. Eкіншісі – төрде ілулі тұрған. Тобылғы сап, сары ала шырмауықты үш айыр қамшы. Eртай өз бетімен ала алмады. Апасы əпермеді. Eнді Eртай басқа қазына- мүліктерін көрсетуге кірісті. Он бес-жиырма асық. Солақай сампай. Ит екені, мысық екені белгісіз, сыры көшкен шиқылдақ рəзеңке қуыршақ. Күнге қарайтын жасыл шынының сынығы. Ағаштың қу бұтағынан жасаған екі айыр аша мен төрт тісті тырмауыш.

• 
  Апа, бауылсақ бел бізге, – деді Eртай бар байлығын көрсетіп болған соң.
  

• 
  Мə. )Kе. Біздің үйде бауылсақ көп.
  

Нартай алмады, өзің же деді. Eртай ойланып тағы біраз отырды, əйткенмен жемеді.

• 
  Апа, тағы біл бауылсақ. Апасы сонда ғана тіл қатты.
  
• 
  Алдымен анауыңды жеп алсаңшы. Кешегідей ит алып кетеді. – Үні ызбарлы екен.
  

Eртай бауырсақты аузына сала салды. Апыл-құпыл шайнап, асығыс жұтты. Тамағына тұрып, қақалып қала жаздады. Көзінен бір тамшы жас шықты.

• 
  Апа, тағы біл бауылсақ.
  

Апасы естіген жоқ. Сұп-сұр қалпы қырын қарап, ұршығын соза тартып отыра берді.

• 
  Апа...
  

– Ақымақ! – деді Нартай. – Сенің апаң өліп қалған. Мынау – бөтен кісі.

• 
  Əй, не дейсің? – Бөтен кісі ұршығын бұрқ еткізіп ортадағы күлге лақтырып, қолына темір көсеу алды. – Не дейсің ей, жетімек!
  

Нартай орнынан тұрып, есікке қарай беттеді. Қашқан жоқ. .riəл босағаға барып, кері бұрылды да, жаңағы сөзін толықтырып айтты.

• 
  Eкеуміздің шешеміз бірақ адам. Өлген. Алматыда, таудың басында жатыр.
  

Ашулы апа көсеуін көтеріп қоқақтағанымен, жіберіп ұрмады.

• 
  )Kоғал! Батыр қараңды! Eнді қайтіп бұл үйдің маңынан жүрсең оңдырмаймын, – деді барылдай айғайлап.
  

Нартай көзінің алдыңдағы бір тамшы жас əлі құрғамаған, айран- асыр боп отырып қалған Eртайға тағы бір рет қарады да, бұрылып жүре берді. Көсеулі ападан қорыққан жоқ. Тіпті, іргеде жатқан итті, оның тісін ақсита ырылдап, өзіне ұмтыла жаздап барып тоқтағанын да аңдамады. )Kайлап басып, белге шықты. Содан соң ғана артына қарады. Бауыры қалтиып есік алдыңда тұр екен. Нартай бұдан ары шыдай алмады. Бұрыла сап, ылдиға қарай жүгіре жөнелді. Үйге жеткенше жүгірді. Үйге жеткенше жылады.

* * *

Көп ұзамай оқу уағы болды. Eресек, үшінші, төртінші кластың балалары бұрынғыша қырман басында жұмыста қалды да, бірінші, екінші класта оқитын ұсақ балалар тегіс колхоз орталығына кетті. Тілеубай да Нартайды мектепке берді. Өзімізге бауыр басып əбден үйренсін, биылша қоя тур деген кемпірінің ырқына көнбеді. )Kасы сегізде, онсыз да оқудан қалған бала, тағы бір жыл бөгеу – обал болады деді. Аталас ағайындарының бірінің үйіне тұрғызды.

Баламның азығы деп жарты қарын май, жарты қап құрт пен ірімшік апарып берді. Қысқа қарай бір қой, бір пұт талқан əкелем, тағысы тағы бола жатар деп, үй иелерін риза етіп қайтты.

Колхоз орталығы қырман басына жақын, он шақты шақырымдай ғана жер еді. Тілеубай кейде құлынды биеге мініп, түнделетіп, колға түскен бір қадақ, жарым қадақ бидайын жеткізіп тастайтын, баласының бетінен сүйіп қайтатын. Ал демалыс күндерін Нартай үнемі үйде өткізеді. Тілеубай сенбі күні жұмыстан соң, түнде барып, алдына мінгізіп əкеледі де, дүйсенбіде таң қараңғысымен қайта апарып тастайды. Бала аунап-қунап, көтеріліп қалатын. Қырман

Eртаймен де осы кезде əрең табысты.

Қыс бойы сағынып жүрген, қыс бойы көре алмаған. Тіпті, онкүндік кезінде де. Алыста, басқа бір қыстауда болды. Сондықтан бара алмады. Басқа бір бала барды. Үшінші класта оқитын ересек бала. Үйлері Eртайлармен бірге екен. Онкүндікте де, алтыкүндікте де барды. Онкүндікте де, алтыкүндікте де Eртайды көріпті. Кішкене ақ тон киіп алған дейді. Басында қаракөл малақай, аяғында сырма пимасы бар. Тентек дейді. Боқтампаз дейді. Бірақ Нартай қайшымен жапырақтап қиылған газеттің бетіне салып беріп жіберген аттың, қошқардың, текенің суреттерін алыпты. Қатты қуанған көрінеді. Ағама апарып бер деп екі бауырсақ жіберіпті. Алтыкүндік демалыс кезінде Нартай сəлемдемеге ат үстіне мінген батырдың суретін жіберді. Бір бет ақ қағаз тауып алып, көк қарындаштың тұқылымен əдемілеп салған. Eртай бір бауырсақ беріпті. Шеті кішкене тістелген. Нартай үш бауырсақты көпке дейін жеген жоқ. Тіпті, қарны ашқанда да. )Kаңа ақ киізден тігіп жасалған портфелінің түбіне сап қойды. Eртайды қатты сағынған кезде алып көретін. Ақыры жазғасалым, өзегі талып, көзі қарауытқан ұзақ күндердің бірінде сабақ соңынан жеді. Тас боп қалған екен, тісі өтпей, көп кемірді.

Інісі суреттерді жоғалтпапты. Қырық бүктеліп, қалтасында жүр екен. )Kазып көрсетіп еді, ештеңе табылмады. Бүктесіндері қырқылдап əбден тозған, жем-жем боп іріп кетіпті.

Eртайдың бойы өсе қоймапты. Бірақ денесі іріленгені байқалады. Басы үлкен, мойны қысқа, кеудесі зор. Ұрты салбыраған жалпақбет, төртбақ. Тіпті, танауы да тəмпіш. Нартайдай сұңғақ, əрі сұлу емес.

Күзде оқуға алынды. Берденнің баласы да Тілеубайдың баласындай зирек деп жүрді мұғалім. Ал Нартай баяғыда-ақ білген, Eртайдың үздік оқитынын. "Тілі шықпай тұрғанда қолына қағаз ұстап отырғанды жақсы көретін. Көкесінің кабинетінің есігінен сығалап жүретін, не істеп жатыр екен деп. Солай. Eртай ақылды. Eртай бірінші кластың барлық баласынан артық оқиды. Eкінші класта да, үшінші класта да, бесінші класта да... сөйтеді. Eртай көкесіне тартқан. Көкесі сияқты көп оқиды. Нартайдың өзі де. Eртай да. Нартай да. Əсіресе Eртай. Eшкімнің мұндай інісі жоқ. Рас.

* * *

Көктемде соғыс бітті.

)Kұрт қуанған. Мəре-сəре болған. Көпшіліктің қабағы ашылды. Кейбіреулер, тіпті, той жасады. Бірақ бəрі бұрынғыша қала берді. Мұғалім төрт класты қосып оқытатын сабағын тəмамдап, жылдағы уақытында балаларды таратты. Тілеубай қыс бойы баққан қойын колхозға қайырып беріп, соқаға шықты. Бригадир Берден дырау қамшысын алып, тағы да ақтабан атқа мінді. Қырманға тақау жерге, өзен жағасындағы үйреншікті орнына бастықтың боз үйі бастаған, қоңыры, қарасы аралас он шақты шаңырақ орнады. )Kұрт қатарлы егіс жұмысына жегілгенмен, жеке отырғысы келген төрт-бес үй қозы-лақ, бұзау-торпағымен аяқ жетер таяу маңға көшіп қонды. Eресек балалар соқаның басын жетектеп, тоған байласып, үлкендермен бірге жұмысқа

Бəрі де бұрынғыша. Тек бəрі де өзгеше сияқты.

Неге бұлай екенін Нартай көп ұзамай білді. Ауылға бірлеп, жарымдап бейтаныс кісілер келе бастады. Үстері жыртық, жамау емес. Алба-жұлба, алқам-салқам емес. Тегіс жана киінген. Тегіс жинақы, əдемі киінген. Суреттегідей. Басқа бір жақтың, ырысты, берекелі ауылдың адамдары сияқты. Алыста тұратын бөтен біреулер сияқты. Бірақ бөтен емес. Осы ауылдың кісілері. Біреудің ағасы. Біреудің көкесі. Осындай ағасы бар балалар қандай бақытты. Осындай көкесі бар балаларда не тілек, не арман қалды екен.

Ағалар үздік-создық келіп жатты. Біреу. Eкеу. Үшеу. Содан соң төртінші аға. Бесінші боп Рəшиттің ағасы келді. Рəшиттің ағасы. Басқарманың баласы. Алдыңғы жылы өлген еді. Өлді деген хабар келген еді. Рəшит, Рəшиттің басқарма көкесі, бүкіл ауыл өлді деп отырған. Өлмепті. Келді. Бір аяғы жоқ. Бір қолы жоқ. Бір қолының бес саусағы мен алақаны жоқ. Басы бар. Бір аяғы, жарты қолы бар. Аузы, мұрны, көзі тегіс орнында. Тірі. Бір орыс тəте ертіп келді. Аты Сестра. Шашы сары. Көзі көк. )Kүзі жылы. Рəшиттің ағасын ертіп келді де, бөгелмей қайтып кетті.

Басқарма той жасады. Өзінің баласының, яғни Рəшиттің ағасының бір бас, бір кеуде, бір аяқ, жарты қолымен аман-есен келгеніне. Бүкіл ауыл жиналды. Колхоздың орталығынан да, фермадан да кісілер келді. Нартай да барды. Eртай да болды.

Рəшиттің ағасы көп əңгіме айтты. Тілі кəдімгі тіл. Снаряд жарылғанда аузына оқ тимепті. Оқ тимеген соң дəрігерлер тілін де, басын да кеспепті. Айтпақшы, басына да оқ тиіпті. Миына жетпей тоқтаса керек. Кішкентай ғана жарықшақ дейді. .riəрігерлер құйқасын сыпырып қаншама іздеп, əрең тауып алыпты. Құйқаны ғана тілгілеп, бастың өзін орнында қалдырған. Əйтпесе шын өледі екен. Басына тиіспей, аяқ-қолын ғана кескен соң қайта тіріліп кетіпті. Көп жұрт

Көп ұзамай қайтадан күліп, əңгіме айта бастады. Туған жердің топырағын басып, суын іштім, тағдырға ризамын дейді. Манағыдай дабырламағанмен, əркім өзіне керегін сұрап жатыр. Бірақ Рəшиттің ағасы Орақтың көкесінен басқа жұрттан бейхабар боп шықты. Бригадир Берденнің балаларының, яғни, Eртайдың екі ағасының да хабарын білмеді. Нартай білетін. Eртайдың ағасы өзіне аға болмайтынын. Өзінін ағасынын Eртайға аға болмайтынын да. Өйткені Тілеубай мен Берден бұлардың əкелері емес. Аталары да емес. )Kай туысқан. Ол екеуі, яғни, Тілеубай мен Берден өзара араз, бөтен адамдар, ал бұл екеуі, яғни, Нартай мен Eртай бірге туған. Ағайынды. Апалары өлген. Көкелері жоқ. Көкелері... Мүмкін...

Нартай денесі бір қызып, бір суып, бата алмай көп отырды. Сосын сұрады.

• 
  Менің көкемді көрдіңіз бе? – деді
  

• 
  Кім? – деді Рəшиттің ағасы. – Кім ол?
  

• 
  Eртай екеуміздің көкеміз.
  

• 
  Кім? – деді Рəшиттің ағасы жан-жағына мойнын бұрып. Eшкім жауап бермеді. Бəрі көзімен жер сүзіп қалған.
  
• 
  Кімнің баласы?
  
• 
  Тілеубайдың баласы, – деді əлдекім. – .riетдомнан асырап алған.
  

– E–е... – деді Рəшиттің ағасы. – E, пəлі, – деді демігіп. – Тілекеңнің кенжесі екен ғой. Менің Рəшитімнің жолдасы екен ғой. Кел, айналайын, бетіңнен сүйейін.

Нартай бармай қойды. Омырайған иықтан, шолтиған жарты қолдан қорықты. Əйтсе де біреулер қолтығынан көтеріп, Рəшиттің ағасынын алдыңа отырғызды. Рəшиттің ағасы бетінен сүйді. Eрні мұздай. Білегімен, яғни, жарты қолының ұшымен басынан сипады. )Kұп- жұмсақ.

• 
  )Kігіт-ақ еді шіркін, – деді күрсініп. – Əй, тамаша жігіт еді... Əуелде бірге ойнадық. Сосын бөліп жіберді. Мен атты əскерге кеттім. Оны снайпірге⁴ шығарды. Біздің балалардың көбі не атты əскерге, не снайпірге тіленді. )Kаяулағаннан гөрі ат үстінде жүрген тəуір ғой дедік. Көз ашқалы көргеніміз ат. )Kаяу соғысады деп кім естіген... Снайпірлер атты əскерлердей қырылған жоқ. Олар да өлді, бірақ біздей тобымен кеткен жоқ. Мерген-ақ еді ғой шіркін... Мақтағанын майдан газетінен де оқыдым... Содан соң... )Kылама, айналайын... Тірі... тірі шығар. Мен қайдан білейін. Мың мілион əскер... Өлгенін өз көзіммен көргем жоқ. Бір жерде жүр ме, кім білсін... Мына мен де кескен ағаштай кеудемді сүйретіп... Не өмір... Не тірлік... Өлгендерде арман бар ма... – Рəшиттің ағасы қыстығып сөйлей алмай қалды. )Kұрт қауқылдасып, жамырап жатты. Нартай көзінен жасы сорғалаған күйі алды-артына қарамай сыртқа бір-ақ атқып шықты. Осы ауылға келгеннен бері екінші рет жылағаны. Бірақ бұл жолғысы – қуаныш жасы еді.
  

Eртеңіне де, бүрсігүні де, арғы күні де көкесі келмеді. Апта өтті, ай өтті – келмеді. Тіпті ешқандай хабары естілмеді. Күз болды, оқу басталды – жоқ. Күн суытты, қара жаңбыр жауды – жоқ. Қыс түсті – əлі жоқ. Нартай сонда ғана түсінді. Күтуі бекер. Келмейді. Мұнда келмейді. Қайдан келсін, балаларының осында екенін білмейді.

Eртайға айтты. Ол қазір кішкентай кезіндегідей ақымақ емес. )Kасы сегізден асты. Eкінші кластың озат оқушысы. Миы көп. Бəрін түсінеді. Біздің көкеміз келді деді Нартай. Біздің көкеміз. Алматыда. Eкеуіміздің қайда жүргенімізді білмейді. Алматыдағы кең, жарық үйімізде кабинетінің есігін бекітіп алып, көп кітаптың ортасында отыр. Бізді таба алмай отыр. Өзіміз баруымыз керек. Үйді табам деді Нартай. Биік үй, үш қабат. Қасында фонтан бар. Фонтан деген – суы көкке шапшып жататын бұлақ. Иə, көгалы да бар. Сол арада сен де ойнағансың. Алматыға жетсек болды, табам. Ал Алматыға жету үшін поезға отыру керек. Барлық поезд Алматыға барады. Нарыннан мінеміз. Нарын бұл арадан жүз тоқсан шақырым. Eсеп кітабында айтылған, жаяу адам сағатына бес километр жер жүреді. Отыз сегіз сағаттық қана жол. Шаршаса дем алады. Түнде қар астына кіріп ұйықтайды. Ана тілі кітабында солай жазылған.

Eртай бəрін де құптады. Тек онкүндікке қашан келеді деп күтіп отырған көкесін қимайды екен. Мен де осындағы атамды сағындым деді Нартай. Бірақ бізді өз көкеміз іздеп жатыр. Осында жүре берсек бізді жоғалып кеткен екен дейді де, өліп қалған апамыздың орнына бөтен апа кіргізіп алады, басқа бала тауып алады. Содан соң мүлде көкесіз қаламыз. Бұл соңғы сөз Eртайға əсер етті. Онда кеттік деді. Бірақ дайындықсыз кете салуға болмайды. Алматыға барғанша жетерлік азық əзірлеп алу керек. Eкеуі бірнеше күн тамақтарынан жырып, құрт, ірімшік, бауырсақ жинады. Eнді қарайлайтын ештеңе қалған жоқ.

Келісім бойынша жұрт көзіне түспей, таң қараңғысынан тұрып, суат басында кездесті. Eртай уақытында келгенімен, əлі қобалжып тұр екен. Осындағы апасын қимайды. Осындағы көкесін қимайды. Нартай ұрса алмады. Өзі де атасы мен əжесін қимай тұрған. Бірақ сыр бермеді.

Eкеуі бұдан ары бөгелмеді. Шана салған жол ирелеңдей созылып, көзкөрім жерге дейін сайрап жатыр. )Kүре бересің, жүре бересің, жүре бересің. "Қызыл ту" колхозына жетесің. Аялдамайсың, əрмен асасың. "Азат" колхозына барасың. Одан да өтесің. )Kүре бересің, жүре бересің... Нарын... Алматы... Алатау...

Балалар ауылдан қозыкөш жер ұзағанда оқыс күн суытып, жапалақтап қар түсе бастады. Алда келе жатқан Нартай екі ойлы боп, бөгеліп қалды. Артынан жеткен Eртайға қарады. Танауынан бу бұрқырайды, екі беті қып-қызыл.

Аспан тұтасып, қар қаба жаууға айналды. Нартайдың көңіліне қорқыныш енді.

• 
  Қайтайық, – деді. – Адасып кетеміз.
  

• 
  Адаспаймыз, – деді Eртай. – Міне, алдымызда жол жатыр.
  

• 
  Қайтайық, – деді Нартай.
  

• 
  Оқудан қалып қойдық, мұғалімге не айтамыз?
  

• 
  Қайтайық, – деді Нартай жалынышты үнмен. – Үсіп өлеміз.
  

• 
  Үсімейміз, – деді Eртай. – Eнді бір сағат жүрсек сиыр фермаға жетеміз.
  

• 
  )Kете алмаймыз.
  

• 
  Тұмсық астында тұрған фермаға жетпегенде, алыс қалған ауылға қалан барамыз?
  

• 
  )Kел арттан. Қуалап отырады. Қайтайық.
  

• 
  Өзің қайта бер, – деді Eртай. – Мен кеттім. Тура Алматыға. Сен бəрін білесің. Апаны да, көкені де көрдің. Мен ештеңе білмеймін.
  

Өзін ұстамақ болған Нартайдың қолын сілкіп тастады да, шана табанымен тығыздалған қарды сықыр-сықыр басып, алға қарай жүре берді. Ілгерінді-кейінді жалтақ- жалтақ қарап сол тұрды да, Нартай інісінің соңынан ерді.

Қар ұйтқи жауып, үйіріліп соға бастады. )Kел күшейіп, аяз қатая түсті.

* * *

)Kоғалып кеткен балалар боран басылған соң, тоғызыншы күн дегенде əрең табылды. Алдымен Нартай жығылыпты. Сынар пимасы бір жақта, малақайы бір жақта. Тонының омырауы ашық. Суық əбден жеңген кезде жанталасып, үстіндегі киімдерін шешіп, лақтыра бергенге ұқсайды. Ақыры пималы аяғын бүге, шалқалай, ұзынынан сұлап түсіпті. Eртай көкке қарап тізерлеп отыр екен. Ағасының жалаңаш басын тас қып құшақтап алған. Сол құшақтап отырған күйі қатып қапты.

Балалар бораннан құтылып, ықтасын тау ішіне ілінген кезде ғана бағдардан айрылса керек. Сиыр фермасы үш-ақ жүз қадам жерде тұр екен.