Бұлшық ет қызметінің физиологиялық жүйелерге əсері

200 мм сынап бағанасына жетеді, ол істелетін жұмыстың алымына 

40%-нан тұрады. Тыныс жиілігі жұмыс кезінде тыныштық күйдегі 

4-8 есе артады, сөйтіп газ алмасуы 5-10 есе жеделдейді. Жүректің 

70-90% қатысатын ауыр  жұмыстарда  энергия  шығыны 12-20 кдж/м,  ал 30-60% қатысатын 

Cпорт физиологиясында жұмысқа қабілеттілік өте маңызды орын  алады. Жұмысқа қабілеттілікті арттыру жəне қозғалыс дағдыларын  қалыптастыру  үшін  үнемі  жаттықтырудың  мəні  өте  зор.  

Əрекеті  нəтижесінде  əртүрлі  өзгереді.  Мəселен,  əйелдер  мен  ер 

Əртүрлі  орта  жағдайларында  бейімделуді  қамтамасыз  ететін 

Əсер  етуі  кезінде  өкпе  вентиляциясы  минутына  ондаған  литрге 

Əсерленістеріне ерекше ықпалын айқындайды. Жұмыс (жаттықтыру) 

Адамдарға бірдей жүктеме берілген кезде біріншілерінде жүрек жиы-

Адамның бейімделу əрекетін жүзеге асырады. 

Ауыр жұмыс істегенде 15-20 литрге жетеді (4-, 5-тарауларда толық 

баяндалады). 

Байқалады,  онда  тыныс  тарылып,  жеткілікті  дəрежеде  өкпенің 

Бездерінің  (симпато-адреналдық  жүйенің)  белсенділігі  күшейеді. 

Болады. Содан кейін бұл құбылыстар жойылады, алайда, 20-30 ми-

Бұлшық  ет  жиырылуы  əуелі  қан  ағысының  жылдамдығы  арқылы 

Вегетативтік  əрекеттің  қайта  құрылуында  (4-тарауда  толық  баян-

далады).

Дарда  қанның  диастолалық  қысымы  аз  өзгереді  немесе 5-15 мм 

Дейін жəне жаттығу барысында ЖЖЖ анықтау, тіркеу организмнің 

Дене  жаттығулары  ықпалынан  қан  айналысы  қатты  өзгереді. 

Дене  жаттығуларымен  айналысу  кезінде  организмнің  газ  алма-

Дене  жұмысы  салдарынан  қан  жүйесінде  көптеген  өзгерістер 

Дене жүктемесінің ұзақ уақыт əсер етуі салдарынан қанда инсулиннің 

Дене температурасы онан сайын өседі. Ауыр дене жұмысында тем-

Дененің энергия шығыны бұлшық еттер қызметінен ғана тумай-

Деңгейлерінің  ұзақ  уақыттық  дене  жаттығуларын  орындау  бары

Ды,  оған  адамның  эмоциялық  күйі  де  əсер  етеді.  Ол  организмнің 

Ды.  Ал  өсу  гормоны,  адреналин,  норадреналин  сияқты  гормондар 

Ды. Əртүрлі қозғалыс үдерістерін орындағанда гипофиз-бүйрекүсті 

Егер жаттықтыру жүргізілген ортада температура жоғары болса 

Егер оны жеңіп жаттықтыру жалғастырылса, бұл сезім тыйылады. 

Ер адамдар мен əйел адамдарда жүректің жиырылу жиілігі қозғалыс 

Еттің 5-15% қатысатын «отырып» атқаратын дене еңбектерінде энер-

Жаттығулары кезінде жұмыс атқарушы бұлшық еттерге оттегі, глю-

Жаттықтыру кезінде жұмысқа қабілеттілікті қамтамсыз ету үшін 

Жаяу жүргенде дене температурасы 0,5-0,6°С, ал ұзақ жүргенде не 

Желдетіліп  үлгермеуінен  тыныс  жолдарында  жағымсыз  күй  пайда 

Жеңіл жəне орташа жұмыстарда 8-12 кдж/м-ге тең келеді. Бұлшық 

Жоғары болса, ол минутына 10-15-ке жоғарылайды. Жаттықтыруға 

Жүгіргенде ол 39-40°С-қа дейін көтеріледі.

Жүктемеге  сəйкес  өкпе  вентиляциясы  (желдетілуі)  жəне  оттегіні 

Жүрек-тамыр жүйелерінің қызметтері күшейеді. 

Жүректің жиырылу жиілігі (ЖЖЖ) минутына 160-240 ретке жетеді. 

Жұмыс кезінде жүректің жиырылу жиілігіне организмнің сезім 

Жұмысы  кезінде  жүректің  жиырылу  жиілігіне  қоршаған  ортаның 

Кіріскен бұлшық еттердің ұсақ талшықтарының көбісі ашылып, та-

Коза  жəне  т.б.  Қажетті  заттар  дер  кезінде  жеткізіліп,  организмнен 

Көбейеді, оттегіні пайдалану 4-8%-ға тең болады. Өкпе вентиляциясы 

Көптеген  жағдайда  атқарылған  жұмыстың  ауыртпалық  дəрежесіне 

Көрсетеді.

Көрсетілген бейімделу реакциясын көрсетеді.

Күйі  мен  тұлға  қалпы  əсер  етеді.  Отырған  кезбен  салыстырғанда 

Күшейіп,  адам  жаттықтыруды  жалғастырудан  бас  тартуы  мүмкін. 

Қамтамасыз етіледі. Жұмыс кезінде жүректің минуттық қан көлемі 

Қандағы инсулин деңгейін зерттеу барысында оның  жаттығу бойы 

Қарқынды  жаттықтыру  кезінде  алғашқыда  бейімделу  кезеңі 

Қарқынды  жұмыс  кезінде  сүт  қышқылы  толық  тотығып 

Қатысады. Мұнда кері байланыстар қозғалыс жүйесінің вегетативтік 

Ланып тотыға береді. Мұны «оттектік қарыздылық» деп атайды, ол 

Лы, ОМП 65-70% тең қарқындылықты циклдік жаттығулар кезіндегі 

Ляция көлемінен 3-4% оттегі пайдаланылады. Ал дене жүктемесінің 

Мəселен,  жұмыс  кезінде  қанда  тироксиннің  мөлшері  көбейеді. 

Мөлшері  азаяды  жəне  оның  ыдырауы  күшейеді  (16-сурет).  Мыса-

Мөлшері интегралды көрсеткіш болғандықтан, ол еңбек жəне спорт 

Мөлшермен салыстырғанда 2-3 есе өседі.

Мүмкін  болмайтын  күйге  əкелуі  ықтимал.  Адам  температурасын 

Мырлар тонусы төмендейді. Дені сау жəне еңбекке жарамды адам-

Нəтижесінде  қанның  ағысына  жеңілдік  туады.  Өйткені  жұмысқа 

Негізгі  зат  алмасу  деңгейін  қалыптағыдан 10% көтереді.  Дене 

Нуттан  кейін  «өлі  нүкте»  туады.  Мұнда  аталған  жағымсыз  жайлар 

Ол қозғалыс əрекетінің ми қыртысы арқылы ұйымдастырылатынын 

Организм қызметінің дамуы мен оның жоғары  сатыға  көтерілуі  əртүрлі  болады.  Бұлшық  еттер  жұмысы  энергия  шығынын көбейтеді. Мəселен, бұлшық еттің 

Организм мүшелері қимыл рефлекстер арқылы əрбір əсерленіске 

Отыратындығын көруге болады .

Өйткені  жаттығулар  адам  организмі  қызметін  тереңірек  қайта  құрады.  Жаттықтыру кезінде 

Өте салқын микроклиматта жаттықтыру дене температурасының 

Пайдалану арта түседі. Қалыпты жағдайда өкпенің 5-8 л/мин. Венти-

Пература 1,0-1,5°С-қа жоғарылайды. Мəселен, орта жылдамдықпен 

Рылу жиілігі орта шамамен, минутына 10-15 рет артық болады. Дене 

Сəйкес  келеді.  Өйткені  бұл  ішкі  секреция  бездерінің  гормондары 

Сəйкес келеді.

Систолалық  көлемі  ауыр  жұмыстарда 1,5-3 есе  көбейеді,  ал 

Сөйтіп, «екінші тыныс алу» ашылады. Мұның физиологиялық мəні 

Суын  қамтамасыз  ететін  тыныс  алу  жүйесі  де  өзгереді.  Берілген 

Сынап  бағанасына  көтеріледі.  Систолалық  қысым 150 жəне  тіпті, 

Сында бастапқы жаттығуға дейінгі мəндеріне қарағанда жоғарылап  

Температурасы  да  əсерін  тигізеді.  Температура 25-30°С,  не  одан 

Төмендеуіне,  тіпті,  дененің  тоңазып,  жаттықтыруды  жалғастыру 

Туралы  алдын  ала  ойлаудың  өзі  вегетативтік  өзгерістер  тудырады. 

Тұрып жұмыс істегенде жүрек шамамен, 10-15 рет жиі жиырылады. 

Тыныс тереңдігі адамға тəн өкпенің тіршілік сыйымдылығының 30-

Тыныстың тереңдеуі мен жиіленуі арқылы көбейеді. Жұмыс істегенде 

Тыныштық күйде жəне жаттықтыру кезінде өлшеу арқылы, көптеген 

Уақыт  артқан  сайын  біртіндеп  төмендейтіндігін  байқауға  бола-

Үлгермейді.  Сондықтан  ол  жұмыс  аяқталғанда  да  оттегіні  пайда-

Ұсыныстар енгізіледі. 

Физиологиялық күйін бақылауға мүмкіндік туғызады.

Физиологиясында жиі қолданылады. 

Ыдырау  өнімдері  жедел  шығарылады.  Сондықтан  тыныс  алу  жəне 

Энергия қорын іске тартатын эндокриндік жүйенің белсенділігі арта-

Байқалады. Қанның газ тасымалдау қызметі (эритроциттер, гемогло-

Бин мөлшері) артады, оның жасушаларының жаңару қарқыны үдейді, 

Қанның морфологиялық құрамын реттейтін жүйке орталықтарының 

Тонусы күшейеді. Сонымен қатар эритроциттің осмостық төзімділігі 

Артып, қанның тұтқырлығы көбейеді, оның оттектік сыйымдылығы 

Кеңейеді.  Сөйтіп  қан  жүйесі  жүктемеге  сəйкес  бейімделеді  (Орга-

Низм жүйелерінің əрбір дене жаттығуларына тəн өзгерістері алдағы 

Тарауларда толық баяндалып отыратын болады). 

Сайып келгенде адам организмі өзінің табиғаты арқылы қарқын-

Ды бұлшық ет əрекетіне бейімделеді. Динамикалық қарқынды дене 

Жүктемесі организмнің жүйке, жүрек-тамыр, тыныс алу жүйелеріне 

Қолайлы  əсер  етіп,  қоршаған  ортаның  жағымсыз  факторларына 

Төзімділікті арттырады.

Организмнің қызметтік қорлары жəне олардың жіктелуі

Адам организмі – қоршаған ортаға бейімделудің көп мүмкінді-

Гіне ие күрделі биологиялық-əлеуметтік жүйе. 

Организмнің  физиологиялық  қорлары  туралы  ілім  спорт 

Физиологиясының негізін қалайтын ілімдердің бірі болып табылады. 

Себебі бұл ілім спортшылар денсаулығын сақтау мен олардың шыны-

Ғу дəрежесін жоғарылату міндеттерін шешуге əрі оны дұрыс бағалауға 

Мүмкіндік береді. Организмнің  қор (резервті) мүмкіндіктері туралы 

Мағлұматтар К. Бернар, П. Бэр, У. Кеннон ілімдерімен байланысты 

Болып келеді. Бұл ғалымдар организмге түрлі қолайсыз жағдайлар 

Əсер ету кезінде өмірлік маңызды мүшелер мен жүйелердің өздерінің 

Қорларын пайдалана отырып, қызметтерінің күшеюі есебінен гоме-

Остазды сақтауы туралы физиологиялық ілімнің негізін қалаушылар 

Болып табылады. Қозғалыс жəне вегетативтік қызметтердің жоғары 

Үндесуінің  ішкі  табиғатын  ашуда  У.  Кеннонның  аталмыш  ілімінің 

Айтарлықтай септігі бар. Ғалым организмнің ішкі сұйық ортасының 

Тұрақтылығын  сақтау  мен  эмоцияның  дамуындағы  симпатикалық-

Адреналдық жүйенің маңызын дəлелдеген.

Физиологиялық  қор  туралы  ілімнің  түбегейлі  қағидаларын  Ре-

Сейде 1930 жылдары академик Л. А. Орбели жасаған болатын. Ол 

Адам организмі резервті мүмкіндіктерінің есебінен сыртқы ортаның 

Үйреншікті  емес  жағдайларына  бейімделу  мүмкіндіктері  жайында 

Бірнеше мəрте атап көрсеткен. Кейіннен Л. А. Орбели идеялары ең 

Алдымен,  əскери  еңбек  физиологиясы  саласы  бойынша  теориялық 

Жəне қолданбалы дамуының жемісін тапты. Ал спорт физиология-

Сы бойынша бұл мəселе Мəскеуде В. В. Кузнецов жəне Ленинградта                     

А. С. Мозжухин еңбектерінде қарастырыла бастады. 

Қазіргі  уақытта  организмнің  физиологиялық  қорлары  эво-

Люция  үдерісінде  қалыптасқан  мүшелер,  жүйелер  жəне  тұтас 

Организмнің  салыстырмалы  тыныштық  күймен  салыстырғанда 

Өздерінің  қызметтері  қарқындылығын  бірнеше  есе  күшейте  ала-

Тын адаптациялық жəне компенсациялық қабілеті деп түсіндіріледі. 

Анықтама авторы М. П. Брестки  көзқарасы бойынша физиологиялық 

Қорлар  белгілі  бір  анатомиялық-физиологиялық  немесе  орга-

Низм  құрылысы  мен  қызметінің  ерекшеліктері,  атап  айтқанда, 

Бұзылған қызметтердің орнын алмастыра тұратын жұп мүшелердің 

(талдағыштар, кейбір ішкі секреция бездері, бүйрек, құлақ, мұрын 

Жəне  т.б.)  Болуы,  жүрек  қызметінің  айтарлықтай  күшеюі,  қан 

Айналудың  жалпы  қарқындылығының  артуы,  өкпе  вентиляциясы 

Жəне басқа да мүшелер мен жүйелер қызметтерінің күшеюі жəне ор-

Ганизм ұлпалары мен жасушаларының олардың əртүрлі қызмет етуі 

Жағдайларының ішкі өзгерістері мен сыртқы орта əсерлеріне жоғары 

Резистенттілігі арқылы іске асырылады. Жұп мүшелердің əрқайсысы 

Өзінің «серіктесі» істен шығып қалған кездерде кəдімгі жағдайларда, 

Кей жағдайларда көрнекі (аса зор) жүктемелер кезінде де организмнің 

Қалыпты қызмет етуін жүзеге асырады. Бұл мүмкіндіктер эндокринді 

Жүйелер үшін ерекше байқалады: ішкі секрециялық жұп бездердің 

Біреуінің  кішкентай  ғана  бөлігінің  өзі  организмнің  қалыпты  күйін 

Толық  қамтамасыз  ете  алады.  Организмнің  шексіз  жəне  қуатты 

Құрылымдық  қорына  тіршілік  жағдайларының  түрлі  өзгерістеріне 

Оның жасушалары мен ұлпаларының резистенттілігі жатады.  

Физиологиялық  қордың  көрініс  беруінің  мысалы  ретінде  ауыр 

Дене  жүктемесі  кезінде  жақсы  шыныққан  адамда  минуттық  қан 

Көлемінің 40 л-ге дейін жетуін, яғни 8 есе ұлғаюын жəне мұндағы 

Оттегі  пайдалану  мен  көмірқышқыл  газын  бөліп  шығарудың 15 

Есе  жəне  одан  да  көп  жоғарылауына  себепші  бола  отырып,  өкпе 

Вентиляциясының 10 есе артуын айтуға болады.  Бұл жағдайларда, 

Есептеулер көрсеткендей адам жүрегінің жұмысы 10 есеге ұлғаяды 

Екен. 

Организмнің барлық резервті мүмкіндіктерін А. С. Мозжухин: 

2. Биологиялық  қор  (құрылымдық,  биохимиялық  жəне 

Физиологиялық) сияқты 2 топқа жіктейді.  

Физиологиялық  қордың  морфологиялық-физиологиялық  негізі 

Ақпараттың қайта өңделуін, гомеостаз жəне қимыл мен вегетативті 

Актілердің  координациясы  сақталуын  қамтмасыз  ететін  организм 

Мүшелері, жүйелері жəне олардың реттелу механизмдері болып та-

Былады. 

Бірдей  жұмылдырылмайды,  керісінше,  кезекпен  іске  қосылады 

(физиологиялық  қорларды  жіктеу 4-топта  көрсетіледі).  Қорлар 

Бірінші  кезекте,  организмнің  абсолютті  мүмкіндіктерінің 30%-ға 

Дейін  болатын  жұмыс  кезінде  жүзеге  асырылады  жəне  тыныштық 

Күйден  күнделікті  əрекет  жағдайына  ауысады.  Бұл  үдерістің 

Механизмі – шартты  жəне  шартсыз  рефлекстер.  Екінші  кезектегі 

Қосылу,  қызу  əрекет  барысында,  көбіне,  максималды  мүм-

Кіндіктердің 30-65%-ына  дейін  болатын  жұмыс  (жаттығу,  жарыс) 

Кезіндегі    экстремалды  жағдайларда  жұмылдырылады.  Мұнда  ор-

Ганизм қорларының қосылуы нейрогуморалды ықпалмен, сонымен 

Қатар ерік күші мен эмоция арқылы жүзеге асады. Үшінші кезектегі 

Қорлар əдетте, өмір үшін күрес, көбіне, естен танғаннан соң, жанта-

Ласу (агония) жағдайларында қосылады. Бұл кезектегі резервтердің 

Қосылуы шартсыз-рефлекстік жолмен жəне кері гуморалдық байла-

Ныс арқылы қамтамасыз етілуі ықтимал. 

Жарыс  немесе  экстремалды  жағдайларда  жұмыс  кезінде 

Физиологиялық  қор  диапазоны  төмендейді,  сондықтан  да 

Негізгі  міндет  оны  көтеруде  болып  табылады.  Оған  организмді 

Шынықтыру,  жалпы  жəне  арнайы  бағытталған  дене  жаттығуларын 

Орындау,  фармакологиялық  заттар  мен  адаптогендерді  пайдала-

Ну  арқылы  қол  жеткізуге  болады.  Мұнда  жаттығу  организмнің 

Физиологиялық  қорларын  қалпына  келтіреді  жəне  нығайтады, 

Нəтижесінде  олардың  кеңеюіне  əкеледі.  1890 жылдардың  өзінде 

Ақ  И.  П.  Павлов  организмнің  шығындалған  ресурстарының  тек 

Бастапқы  деңгейге  дейін  қалпына  келіп  ғана  қоймай,   біршама 

Одан  да  артық  болатындығын  көрсеткен.  Артық  компенсация 

Феномені  деп  аталған  бұл  құбылыстың  биологиялық  мəні  аса  зор.  

Суперкомпенсацияға  əкелетін  қайталама  жаттығулар  организмнің 

Жұмыс  істеу  мүмкіндіктерінің  жоғарылауын  қамтамасыз  етеді. 

Жаттығу əсерлерінің ықпалынан спортшы қалпына келу үдерісінде 

Күштірек, шапшаңырақ жəне төзімдірек бола бастайды, яғни соңғы 

Нəтижесінде оның физиологиялық қорлары кеңейе түседі.  

Жоғарыда  келтірілген  организмнің  резервті  мүмкіндіктерінің  

(А. С. Мозжухин бойынша) жіктелуімен қатар:

1. Биохимиялық қорлар;

2. Физиологиялық қорлар;

3. Психологиялық қорлар деп топтау да орын алған.

Биохимиялық қорлар. Бейімделу кезінде биохимиялық қорларды 

Мобилдеу мен пайдалану нəтижесінде организмнің ішкі ортасының 

Динамикалық  тұрақтылығы  сақталады.  Егер  организмде  зат  алма-

Су өнімдері жинақталып қалса, гомеостазды сақтаудың гуморалдық 

Механизмдері  іске  қосылады.  Осылайша  биохимиялық  қорлар  тек 

Энергиялық  пен  пластикалық  алмасуды  ғана  емес,  сонымен  бірге 

Негізінен жасушалық жəне ұлпалық деңгейлермен  байланысты ор-

Ганизм гомеостазын да қамтамасыз етеді. 

Психологиялық  қорлар.  Организмнің  қызметтік  қорларын 

«іргетасы»  биохимиялық,  ал  «шыңы»  психологиялық  қорлар  бо-

Лып табылатын күрделі қорлар жүйесі ретінде қарастыруға болады.  

Қызметтік  қорлар  жүйесінің  «негізі» – нейрогуморалдық  реттелу 

Механизмдері есебінен оны біртұтас етіп біріктіретін физиологиялық 

қорлар  болып  табылады.  Жүйе  түзуші  факторлар  организм 

Қызметтерінің нəтижесі немесе бейімделу нəтижесі  ретінде көрінеді. 

Нəтиженің  болмауы  жүйелі  жеткіліксіз  нəтиже  сияқты  қызметтік 

Қорлар  жүйесінің  қалыптасуына  түрткі  болып  қана  қоймай  жəне 

Ерік, мақсат, нұсқау, құндылық жүйесіне жəне т.б. Байланысты оның 

Қызмет етуін тоқтатып əрі оны істен шығаруға да əкелуі ықтимал. 

Қызметтік жүйелер теориясына сəйкес адам организмінің жасы-

Рын мүмкіндіктерінің жекелей көрінуін қор ретінде бағалау мүмкін 

Емес.  Тек  аталмыш  қызметтің  организмнің  тұтас  қызметтерінің 

Нəтижесіне  қатысы  ғана  бейімделу  резервтері  туралы  сөз  қозғауға 

Мүмкіндік  береді.  Осының  салдарынан  организм  адаптациясы 

Резервтері  анықтамасы  организмнің  құрылымдық  элементтері 

Функциялық  белсенділігінің  бейімделу  нəтижесіне  қол  жеткізуге 

Үлес қоса алатын өзгерістерімен түсіндіріледі. 

Адаптация  үдерісінде  организмде  қызметтік  қорлар  жүйесі 

Қалыптасады  жəне  жетілдіріле  түседі.  Ол  организмнің  бейімделу 

Деңгейі мен сипатымен, оның жыныстық, жастық жəне конституци-

Ясы ерекшеліктерімен анықталады. 

Қызметтік  қорлардың  күрделі  жүйесін  түзетін  жеке  бөлімдері  

Бір-бірлерімен  өзара  əсерлеседі.  Олардың  кейбірі  бір-біріне 

Жағымды (оң) жəне жағымсыз (теріс) əсер етіп, яғни қызметтерінің 

Күшеюіне  немесе  тежелуіне  себепші  болса,  ал  кейбіреулері  тек 

Біржақты  ғана  ықпал  жасайды.  Мəселен,  талдағыштар  жүйесі 

Қозғалысқа  жауап  беретін  жүйелер  қызметін  белсендіре  əлде 

Төмендете  алуымен  қатар  ол  гомеостазды  сақтау    жүйелеріне  тек 

Белсендіруші ықпал ғана ете алады. Бұлшық ет жүйесі гомеостазды 

Сақтау жүйесін белсендірумен қатар (гомеостазды сақтау жүйелері 

Сияқты) қозғалысты ұйымдастыру жүйелері қызметіне тежеуші əсер 

Етеді. 

Негізінде  организм  адаптациясы  қосбірлікті  үдеріс  ретінде 

Қарастырылуы мүмкін. Бір жағынан, организм ішкі ортаның өмірлік 

Маңызды константаларын (тұрақты шамаларын) сақтауға бейімделсе, 

Ал басқа жағынан үнемі гомеостаз өзгерістерінің алдын алу мүмкін 

Болмағандықтан,  организм  арнайы  қызметті  орындауға  неме-

Се  адаптацияның  физиологиялық  жүйелерінің  қорын  жұмылдыра 

Қатыстыру жолымен əсер етуші факторларға бейімделеді.  

Физиологиялық қорлар классификациясы

Физиологиялық қорлар төмендегіше жіктеледі.

1. Организмнің құрылымдық жəне қызметтік деңгейлері бойын-

Ша:

А) жасушалық физиологиялық қорлар – бұлшық ет, жүйке жəне 

Ə) ұлпалық физиологиялық қорлар – жүйке, бұлшық ет, без жəне 

Т.б; 

Б) мүшелік физиологиялық қорлар – жүрек, өкпе, бүйрек жəне 

Т.б;

Зəр шығару жəне т.б;

Г) жүйе аралық физиологиялық қорлар;

Ғ) тұтас организмнің адаптациялық қорлары. 

2. Дене сапалары бойынша:

А) күштің физиологиялық қорлары;

Ə) шапшаңдықтың (жылдамдықтың) физиологиялық қорлары;

Б) төзімділіктің физиологиялық қорлары.  

3.  Орындалатын  бұлшық  ет  жұмысының  сипаты  (қуаттылығы, 

Ұзақтығы) бойынша:

А) максималды қуаттылықты жұмыс физиологиялық қорлары;

Ə)  максималдыға  жуық  қуаттылықты  жұмыс  физиологиялық    

Қорлары;

Б) субмаксималды қуаттылықты жұмыс физиологиялық қорлары;

В)  орташа  (қалыпты)  қуаттылықты  жұмыс  физиологиялық 

Қорлары. 

4. Физиологиялық қорлардың мобилдену кезегі (жоғарыда толық 

Сипатталған болатын) бойынша:

А)  бірінші  эшелон – тыныштық  күйден  шаршау  сезімі  пайда   

Болғанға дейінгі үйреншікті жұмысқа ауысқанда мобилденеді;

Ə) екінші эшелон – экстремалды жағдайларда қосылады;

Б) үшінші эшелон – өмір үшін күрес кезінде мобилденеді.

5. Физиологиялық қорлардың арнайылығы дəрежесі бойынша:

А) жалпы (арнайы емес) физиологиялық қорлар – сапа қызметі-

Нің барлық түрлеріне ортақ жұмылдырылады;

Ə) арнайы физиологиялық қорлар – арнайы қызмет дағдылары   

Арқылы мобильденеді.

Адаптация  үдерісінде  организмнің  резервті  мүмкіндіктері 

Диапазонының кеңеюі орын алады жəне оларды мобилдеу қабілеті 

Жоғарылайды. 

Организмнің  қызметтік  қорларын  сандық  бағалау  аса  қиынға 

Соғады. Организмнің резервті мүмкіндіктерін зерттеудің 2 жолы бар:

1. Бірінші  жол  организмге    тестік  жүктемелердің  əсер  етуі 

Кезіндегі мүшелер, мүшелер жүйесі жəне тұтас организм қызметінің 

Диапазонын анықтаумен байланысты;

2. Екінші жол гомеостаз бұзылған жағдайларда адам  организмі-

Нің жұмысты атқару қабілетін зерттеуге бағытталған, яғни ұйғарын-

Ды (мүмкін болатын) гетеростаз деңгейі анықталады. 

Организмді  кез  келген  функциялық  тестілеу  барысында 

Физиологиялық қорлардың тек біраз бөлігінің ғана мобилденетінді-

Гін  ескерсек,  оның  потенциалды  физиологиялық  қорларын 

Тікелей  анықтау  мүмкін  емес.  Дегенмен,  нейрогуморалдық  рет-

Телу  механизмдері  есебінен  физиологиялық  жүйелер  қызметінің 

Өзгерістері  өзара  байланысты  болып  келетіндіктен  организм 

Адаптациясы  қызметтік  қорларын  бағалау  үшін  жанама  əдістер 

Қолданылады.  Ол  мөлшерлі  жəне  шекті  дене  жүктемелері  кезінде 

Жүректің  жиырылу  жиілігі  (ЖЖЖ),  оттегіні  пайдалану,  гормон-

Дар  секрециясы,  электроэнцефалограмма  (ЭЭГ)  жəне  т.б.  Сын-

Ды  организмнің  функциялық  күйінің  түрлі  көрсеткіштерін  тіркеу 

Арқылы  жүргізіледі.  Мұндай  əдіс  организмнің  функциялық  күйін 

Қалыптастырудағы сол немесе басқа да физиологиялық қорлардың 

Нақтылы үлесін сандық бағалауға мүмкіндік береді.  Физиологиялық 

Қорлар  барлық  адаптациялық  резервтер  жүйелері  ішінде  орталық 

Қосалқы  жүйе  болып  табылатындықтан,  оның  қызметіне  басқа  да 

Қосалқы  жүйелердің  жұмысы  тəуелді  болып  келеді.  Бұл  тұтастай 

Алғанда  қызметтік  қорлар  жүйесінің  мобильдеу  мүмкіндігін 

Бағалауға қолайлылық тудырады. 

Организмнің қызметтік қорын бағалау кезінде жүйелік тəсілдеме 

Кең  қолданылады.  Ол  тест  жүктемелері  əсеріне  жауап  ретінде 

Туындаған  организмнің  жүйелік  адаптивті  реакциясында  əртүрлі 

Қорлардың  интеграциясын  (бірігуін)  сипаттауға  мүмкіндік  береді. 

Қызметтік  қорлардың  интеграциясы  организм  бейімделгіштігінің 

Ерекшелігі  жəне  оның  деңгейімен,  сонымен  бірге  организмге  əсер 

Етуші  сыртқы  орта  факторының  сипатымен  анықталатындығы 

Дəлелденген.  

ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ 

ЖІКТЕЛУІ ЖƏНЕ СИПАТТАМАСЫ

Дене жаттығулары дене тəрбиесінің білім беру, тəрбиелік жəне 

Сауықтыру міндетерін шешуге көмектесетін қимыл əрекеттері болып 

Табылады.  Адам  өзінің  күнделікті  өмірінде – тұрмыста,  өндірісте 

Жəне дене шынықтыру сабақтары мен спорт жарыстарында болсын, 

Сан алуан қимыл əрекеттерін орындайды. Физиологиялық тұрғыдан 

Алып қарағанда жаттығу – белгілі бір мақсатқа жетуге, яғни қозғалыс 

Міндетін  шешуге  бағытталған  бір-бірімен  үздіксіз  байланысты 

Қимыл əрекеттерінің жиынтығы.

Спорттық  жарыстар  жаттығуларында  қозғалыстар  жиынтығы 

Максималды  спорттық  нəтижелерге  жетуге  бағытталған.  Мыса-

Лы,  спорттық  жаттығуларға  биіктікке  секіру,  найза  лақтыру,  ату, 

Спорттық ойындар, белгілі бір арақашықтыққа жүгіру немесе жүзу, 

Т.с.с. Жатады.

Көптеген  дене  жаттығуларының,  соның  ішінде  спорттық 

Жаттығулардың көптүрлілігі салдарынан оларды белгілі бір топтарға 

Жіктеу қажеттілігі туындайды. Физиологиялық жіктеу функциялық 

Сипаттамасына қарай ұқсас дене жаттығуларын топтарға біріктіруге 

Негізделген. 

Дене  жаттығуларының  организм  күйіне  əсері  педагогикалық, 

Психологиялық,  биохимиялық  жəне  физиологиялық  факторларға 

Байланысты көптеген себептермен анықталады. Дене жаттығуларын 

Жіктеуде  қозғалыстардың  физиологиялық  заңдылықтары  ерекше 

Рөл атқарады. 

Жаттығуларды жіктеу координациялық құрылымына, қозғалыс-

Тардың құрылу деңгейіне, орындалу əдістеріне, энергия пайдалану 

Деңгейіне, жұмыстың салыстырмалы қуаттылығына жəне дене сапа-

Ларын дамытуға бағытталуына қарай жүргізіледі.

Мұндай жүйелеудің спорттық мамандандыруда дене сапаларын 

Жетілдіруге  бағытталған  арнайы  жаттығуларды  іріктеуде  кəсіби-

Педагогикалық, қолданбалы маңызы зор.

Дене жаттығуларын жалпы физиологиялық жіктеу

Дене  жаттығуларының  түрлері  сан  алуан.  Сондықтан  оны  тек 

Бір  ғана  критерий  бойынша  жіктеу  мүмкін  емес.  Осымен  дене 

Жаттығуларын  жіктеу  кезінде  бірнеше  физиологиялық  жүйелердің 

Ескерілетіні  түсіндіріледі.  Барлық  дене  жаттығулары  тірек  қимыл 

Аппаратының негізгі бөлігі – бұлшық ет қызметімен тікелей іске асы-

Рылатынын ескере отырып, бұлшық еттің жиырылу механизмдерін 

Білген  жөн .  Себебі  бұлшық  еттің  жұмысы  оның 

Жиырылғыштық қасиетімен тығыз байланысты. Жоғарыда – изотониялық (бұлшық ет талшығы тонусы өзгермей, 

Тек ұзындығының қысқаруы);

Ортада – изометриялық  (бұлшық  ет  талшығы  ұзындығы 

Өзгермей, тек тонусының артуы);

Төменде – ауксотониялық жиырылу (бұлшық ет талшығы тону-

Сы да, ұзындығының да өзгеруі)

Табиғи  жағдайда  таза  изотониялық  немесе  таза  изометриялық    

Жиырылулар кездеспейді. Денеде бұлшық еттің екі ұшы сүйек ры-

Чагына бекитіні белгілі (8-, 18-суреттер), сондықтан ол жиырылған 

Кезде өзі əсер ететін мүшенің салмағына тең кедергіні немесе антаго-

Нист еттердің қарсылығын жеңу керек. Демек, əрекет үстінде бұлшық 

Ет талшығы əрі (тонусы артады) ширығады əрі қысқарады. Қимыл-

Əрекет үстінде бұлшық еттер ауксотониялық жиырылу жағдайында 

Болады,  бірақ  онда  не  изотониялық,  не  изометриялық  жиырылу 

Басымырақ келеді. Бұлшық етке зақым келтіру ықтималдылығы осы 

Жиырылу барысында жоғары болып келеді.

Дене  жаттығуларын  жалпы  физиологиялық  жіктеу  сəйкесінше 

Жаттығуларды жүзеге асыратын бұлшық ет белсенділігінің: 

1. Қызметтегі белсенді (активті) бұлшық ет салмағы көлемі;

2. Бұлшық ет жиырылуы типтері;

3. Жиырылудың күші немесе қуаттылығы сияқты үш негізгі си-

Паттамасына негізделе жүргізіледі.

Белсенді  бұлшық  ет  салмағы  көлеміне  байланысты  дене 

жаттығуларының жіктелуі. Белсенді бұлшық ет салмағы көлеміне 

Байланысты  барлық  дене  жаттығулары  жергілікті  (локалды), 

Аймақтық жəне ауқымды (глобалды) деп бөлінеді.

Жергілікті  жаттығуларға  дененің  барлық  бұлшық  ет 

Салмағының үштен бір бөлігінің (1/3) қатысуымен жүзеге асырыла-

Тын  жаттығулар  жатады.  Мысалы,  садақ,  пистолет  ату,  белгілі  бір 

Гимнастикалық жаттығулар.

Аймақтық  жаттығуларға  дененің  барлық  бұлшық  ет 

Салмағының 1/3-ден 1/2-ге  дейін  қатысуымен  орындалатын 

Жаттығулар  жатады.  Мысалы,  тек  иық  белдеуі  мен  қол  бұлшық 

Еттерімен,  кеуде  бұлшық  еттерімен  орындалатын  гимнастикалық 

Жаттығулар.

Ауқымды жаттығуларға барлық бұлшық ет салмағының жарты-

Сынан аса бөлігінің белсенді қатысуымен орындалатын жаттығулар 

Жатады.  Мысалы,  жүгіру,  ескек  есу,  велосипед  тебу.  Көптеген 

Спорттық жаттығулар осы ауқымды жаттығулар тобына кіреді.

Бұлшық  ет  жиырылуы  типтеріне  байланысты  дене 

жаттығуларының  жіктелуі.  

Жаттығуды  орындауға  қатысатын негізгі  бұлшық  еттердің  жиырылу  түрлеріне  

Байланысты  барлық 

Дене  жаттығулары  статикалық  жəне  динамикалық  болып  бөлінеді. 

Егер  бұлшық  еттер  жиырылған  кезде  дене  бір  орыннан  екінші 

Орынға ауысса динамикалық, ал егер бұлшық ет жиырылғанда, дене 

Қозғалыссыз қалса, статикалық жұмыс деп аталады.

Статикалық (қозғалмайтын) жаттығуларға мысалы, гимнас-

Тардағы буынға тұрғанда, атқыштарда ату сəтіндегі белгілі қалыпты 

Сақтау жатады. 

Динамикалық  (жылжымалы)  жаттығуларға,  көптеген  дене 

Жаттығулары  жатады.  Мысалы,  жүру,  жүгіру,  жүзу  жəне  т.б. 

Қозғалыстардың барлық түрлері.

Бұлшық ет жиырылуының күші немесе қуаттылығына бай-

ланысты  дене  жаттығуларының  жіктелуі.    Дене  жаттығуларын 

Жетекші бұлшық ет топтарының жиырылу күші бойынша жіктеуде 

Бұлшық  ет  жиырылуындағы  екі  тəуелділікті («күш-жылдамдық» 

Жəне  «күш-ұзақтық»)  ескерген  жөн. «Күш-жылдамдық»  тəуелді-

Лігіне  сəйкес  динамикалық  жиырылу  кезінде  пайда  болған  күш 

Бұлшық  еттің  қысқару  жылдамдығына  (орын  ауыстырылған  дене 

Бөлімдерінің  қозғалыс  жылдамдығына)  кері  пропорциялы,  яғни 

Неғұрлым  бұл  жылдамдық  артқан  сайын  күштің  көрінуі  көместеу 

Болып келеді. Бұл тəуелділікті басқадай былайша түсіндіруге бола-

Ды: неғұрлым сыртқы күш (кедергі, салмақ) артқан сайын соғұрлым 

Қысқару (қозғалыс) жылдамдығы төмен жəне көрінген күш жоғары 

Болады,  керісінше,  неғұрлым  сыртқы  жүктеме  аз  болған  сайын 

Соғұрлым  қозғалыс  жылдамдығы  жоғары  жəне  бұлшық  ет  күші 

Төменірек болады. Бұлшық еттің жиырылуына байланысты күштің 

Тууы оның қуаттылығын анықтайды (20-сурет).

Бұлшық  еттің  «күш-ұзақтық»  тəуелділігі  бойынша  неғұрлым    

Күш  (немесе  қуаттылық)  артқан  сайын  соғұрлым  шекті  ұзақтық 

Қысқа  болып  келеді.  Бұл  локалды  (жергілікті)  жəне  аймақтық 

Статикалық  пен  динамикалық  жұмыстармен    бірге 

Ауқымды жұмыстарға   да тəн.

Жүктеме мөлшеріне, яғни бұлшық ет жиырылуының күші мен 

Қуаттылығы жəне олармен байланысты жұмыстың шекті ұзақтығы 

Бойынша барлық дене жаттығуларын: күштік, жылдамдықты-күштік 

(қуаттылық) жəне төзімділік жаттығулары деп 3 топқа бөлуге бола-

Ды Күштік жаттығуларға көп сыртқы кедергінің əсер етуімен бір-

Ге аз қозғалыс жылдамдығы кезінде статикалық немесе динамикалық 

Режимде  көрінетін  негізгі  бұлшық  еттердің  максималды  (немесе 

Дерлік максималдыға таяу) ширығуымен сипатталатын жаттығулар 

Жатады.  Күштік  жаттығуларға   «күш-жылдамдық»  қисық сызығының сол жақ бөлігі сəйкес келеді. Күштің максимал-

Ды  көрінуімен  жаттығулардың  шекті  ұзақтығы  бірнеше  секундпен 

Есептелінеді

Күш  күштік  жаттығулардың  табысты  орындалуын  анықтайтын 

Негізгі қозғалыс сапасы болып табылады.

Жылдамдықты-күштік  жаттығуларға  жетекші  бұлшық 

Еттер  бір  мезгілде  салыстырмалы  жоғары  жиырылу  күші  мен 

Жылдамдықты, яғни жоғары қуаттылықты көрсететін динамикалық 

Жаттығулар  жатады.  Бұлшық  еттік  жиырылудың  максималды 

Қуаттылығы  жүктеме  əсер  етпеген  бұлшық  еттер  үшін  максимал-

Дыдан 30%-ға жуық қысқару жылдамдығы кезінде бұлшық еттердің 

Максималды белсендірілуі жағдайында көрінеді. «Күш-жылдамдық» 

Қисық  сызығында  жылдамдықты-күштік  жаттығулар  максимал-

Ды  жылдамдықтан 50-60%-ға  дейін  ортаңғы  орындарды  алады 

(20-суретті қараңыз). Бұлшық еттердің максималды қуаттылығын 

Максималды  (статикалық)  күштің 30-50%-ын  құрайтын  сыртқы 

Кедергінің  (жүк)  əсер  етуі  кезінде  дамытады.  Бұлшық  ет  жиыры-

Луы қуаттылығы жоғары жаттығулардың шекті ұзақтығы бұлшық ет   

Жиырылуы қуаттылығына (жүктеме) кері тəуелділікте 3-5 секундтан 

1-2 минутқа дейінгі диапазонда болады.  Қуат  жылдамдықты-күштік  жаттығуларда  маңызды  рөл атқарады.

Төзімділікке  байланысты  жаттығуларды  орындау  кезінде 

Жетекші  бұлшық  еттердің  жиырылу  күші  мен  жылдамдығы  өте 

Жоғары  болмаса  да,  бірақ  оларды  бірнеше  минуттан  бірнеше 

Сағаттарға дейін (бұлшық ет жиырылу күші немесе қуаттылығынан 

Кері  тəуелділікте)  ұзақ  уақыт  барысында  ұстап  тұруға  немесе 

Қайталауға  қабілетті  болып  келеді.  Төзімділік  –  осы  топ  жаттығу-

Лары  үшін  жетекші  дене  сапасы  болып  табылады  (Күштік 

Жаттығулар, жылдамдықты-күштік жаттығулар, төзімділікке байла-

Нысты жаттығулар туралы толығымен 7-тарауда баяндалады).

Дене жаттығуларының энергиялық сипаттамасы

Энергиялық  құндылық  жаттығулардың  маңызды  сипаттамасы 

Болып  табылады.  Дене  жаттығуларының  энергиялық  құндылығын 

Анықтау үшін: 

1. Энергиялық қуаттылық;

2. Жалпы энергиялық шығын сияқты 2 көрсеткіш қолданылады.

Энергиялық  қуаттылық – жаттығуды  орындау  кезіндегі  уақыт 

Бірлігіне  орташа  шығындалған  энергия  мөлшері.  Олар  көбінесе, 

Физикалық  бірліктермен:  ватт,  ккал/мин,  килоджоул/мин,  со-

Нымен  қатар  «физиологиялық»  бірліктермен:  оттегі  пайдалану 

Жылдамдығымен  (мл  О 2 /мин)  немесе  МЕТ-пен  (метаболизмдік  эк-

Вивалент,  яғни  толық  жатқан  қалыптағы  дене  салмағының 1 кг-на            

1 минуттағы пайдаланған оттегі мөлшері, 1 МЕТ=3,5 мл О 2  кг/мин) 

Өлшенеді.

Жалпы энергиялық шығын –  жаттығудың барлығын тұтасымен 

Орындау кезінде шығындалған энергия мөлшері. Жалпы энергиялық 

Шығын  (жаттығудың  жалпы  энергиялық  құндылығы)  жаттығуды 

Орындау  уақытына  орташа  энергиялық  қуаттың  өндірілуі  ретінде 

Анықталуы мүмкін. 

Жүгіру  кезінде  белгілі  шекте  бірдей  арақашықтықты  ұстауға 

Жұмсалған  жалпы  энергиялық  шығын  жылжу  жылдамдығына 

Тəуелді емес. Өйткені жылдамдықтың (энергиялық қуаттылықтың) 

Артуы  кезінде  сол  арақашықтықты  ұстау  уақыты  төмендейді,  ал 

Жылдамдықтың төмендеуі кезінде, керісінше, артады. Демек, уақытқа 

Энергиялық  қуаттылықтың  өндірілуі,  яғни  жалпы  энергиялық 

Шығын өзгеріссіз қалады. Бірдей арақашықтықты ұстап тұруда жал-

Пы  энергиялық  құндылық  жүгіру  кезінде  жүру  кезіне  қарағанда 

Жоғары болады (сағатына 8 км-ге жуық жылдамдыққа дейін): жүру 

Кезінде арақашықтықтың əр километріне əйелдердің дене салмағына 

Орташа 0,72 ккал/кг  шығындалса,  ерлердің  дене  салмағына 0,68 

Ккал/кг жұмсалады, ал жүгіру кезінде бұл көрсеткіштер сəйкесінше, 

Əйелдерде 1,08 жəне ерлерде 0,98 ккал/кг көрсетеді.

Дене  жаттығуларын  энергиялық  құндылық  көрсеткіштері  бо-

Йынша жеңіл, қалыпты (орташа), ауыр жəне өте ауыр деп жіктейді 

Энергиялық  көрсеткіштер  бойынша  жаттығулар  ауырлығын 

Бағалау  кезінде:  жұмыстың  орындалу  сипаты  (статикалық  неме-

Се  динамикалық),  белсенді  бұлшық  ет  салмағы  көлемі  (жергілікті, 

Аймақтық  немесе  ауқымдық  жаттығулар),  сол  жаттығуды  орын-

Дайтын  адамның  дене  өлшемі  немесе  салмағы,  жасы,  жынысы, 

Жаттықтырылу  дəрежесі  жəне  жаттығуды  орындауға  ықпал  ететін 

Сыртқы жағдайлар сияқты көптеген факторларды да ескерген жөн.

Демек,  егер  бірнеше  ондаған  секундқа  ғана  созылуы  мүмкін 

Болатын  өте  ауыр  жергілікті  жұмыс  орындалса,  энергия  жұмсалу 

Жылдамдығы 1,2 ккал/мин. Аспайды .

Мұндай  энергия  шығыны  жылдамдығы  минутына  бірнеше 

Ондаған  рет  орындалатын  орташа  (қалыпты)  ауырлықты  аймақтық 

Жұмыстарға  да  жəне  бірнеше  тəулікке  дейін  созылатын  өте  жеңіл 

Жұмыс (тегіс жердегі баяу жүріс) түрі болса, ауқымды жұмыстарға 

Да тəн. 50-59 жастағы əйел адамдар үшін энергия шығыны 5,5 ккал/

Мин. Асатын біраз ондаған секундқа ғана созылатын жұмыс өте ауыр 

Ауқымды  жұмыс  болса,  ал  бірнеше  сағат  бойы  орындалатын  сол 

Жұмыс 20-29 жастағы  ер  адамдар  үшін  қалыпты  болып  табылады 

Жаттығу  ауырлығын  энергиялық  бағалау  барысында  жаттық-

Паған  адамдар  мен  жоғары  дəрежеде  жаттыққан  спортшылар  ара-

Сында  айтарлықтай  үлкен  айырмашылықтар  орын  алған.  Спорт-

Шылар энергия жұмсалуы бойынша жаттықпаған адамдар орындай 

Алмайтын жүктемелерді орындай алуға қабілетті келеді. 

Физиологиялық  тұрғыдан  алып  қарағанда,  сол  бір  дене 

Жаттығуының  ауырлығы  оның  орындалу  жағдайларына  байланыс-

Ты,  əйткенмен  де  оның  энергиялық  құндылығы  тура  сол  қалыпты 

Жағдайдағы немесе соған дерлік болса да, мысалы, таулы жерлерде 

Немесе жоғары ауа температурасы мен ылғалдылығы жағдайларында 

Айтарлықтай көп өзгереді.

Сонымен,  жаттығулар  ауырлығын  тек  энергиялық  критерий 

Бойынша бағалау жеткіліксіз болады. Сондықтан дене жаттығуларын 

Көптеген  жіктеулерде  энергиялық  сипаттамасымен  бірге  басқа 

Бірнеше  физиологиялық  көрсеткіштер  де  (оттегі  пайдалану 

Жылдамдығы  (ОМП),  жүректің  жиырылу  жиілігі  (ЖЖЖ),  өкпе 

Желденуі  немесе  вентиляциясы  (ӨВ),  дене  температурасы,  тыныс 

Коэффиценті  (ТК),  қандағы  сүт  қышқылының  мөлшері  жəне  т.б.) 

Ескеріледі.

Спорттық жаттығуларды физиологиялық жіктеу

Барлық  спорттық  жаттығуларды  екі  үлкен  топқа  бөлуге  бола-

Ды.  Бірінші  топ  жаттығуларына  жетекші  физиологиялық  жүйелер 

Қызметінің  белсенуі  мен  күш,  жылдамдық  немесе  төзімділік 

Сияқты қозғалыс сапаларының көрінуін талап ететін өте үлкен дене 

Жүктемелері тəн. Мұндай жаттығуларға жеңіл атлетиканың барлық 

Түрлері, жүзу, шаңғы мен коньки тебу спорты, ескек есу, спорттық 

Ойындар,  жекпе-жек  жəне  т.б.  Жатады.  Ал  екінші  топқа  автомото-

Спорт,  желкен,  шана,  желкерме,  ат,  авиапланер  жəне  дельтапла-

Нер  ісі  сияқты  техникалық  жаттығулар  жатады.  Бірінші  топтағы 

Жаттығулардың көпшілігін орындау кезінде кеңістікте спортшының 

Орын ауыстыруы негізінен ішкі (бұлшық еттік) күштердің есебінен 

Іске  асырылады.  Ал  техникалық  жаттығуларды  орындау  кезінде 

Спортшының  орын  ауыстыруына  сыртқы  (бұлшық  еттік  емес) 

Күштер  ең  басты  ықпал  жасайды.  Мысалы,  автоспортта – машина 

Двигателі,  шана,  желкерме  спортында – тартылыс  күштері,  жел-

Кен,  авиапланер  жəне  дельтапланер  ісі  спортында – ауа  ағымы 

Күштері  əсер  етеді.  Техникалық  жаттығуларда  үлкен  табыстарға 

Жету техникалық құралдарға (ат спортында – аттың жаратылуына, 

Сапасына)  жəне  оны  меңгеру  дəрежесіне  өте  көп  байланысты.  Бұл 

Спорттық  жаттығулар  спортшыларда  арнайы  психофизиологиялық 

Зейін,  реакция  жылдамдығы,  қозғалыстың  нақты  координациясы, 

Т.б. Сияқты қызметтердің жоғары дамуын талап етеді. Сонымен бірге 

Техникалық спорт түрлері жаттығулары ережеге сəйкес энергиялық 

Жəне бұлшық ет жүйесіне, вегетативтік қамтамасыз етілу жүйесіне 

Жəне  де  күш,  қуат  жəне  төзімділік  сияқты  дене  сапаларына  шекті 

Талаптар қоймайды.

Бірінші  топ  жаттығуларын  жалпы  қозғалыс  (кинематикалық) 

Сипаттамасына,  яғни  уақытпен  өту  сипатына  байланысты  циклдік 

(тізбекті) жəне ациклдік (тізбекті емес) деп жіктейді (сызбанұсқада 

Көрсетілген).

Локомоторлық (орын ауыстыру) сипатты циклдік жаттығуларға 

Жүгіру,  жүру,  конькимен,  шаңғымен  жүгіру,  жүзу,  ескек  есу,  вело-

Сипед  тебу  жатады.  Бұл  жаттығуларға  қозғалыстың  стереотипті 

Циклдерінің көп рет қайталануы тəн. Мұнда қозғалыстың тек жалпы 

Бейнесі ғана емес, сонымен бірге жүктеменің орташа қуаттылығы не-

Месе арақашықтық бойынша спортшының (велосипед, қайық) орын 

Ауыстыру  жылдамдығы  да  салыстырмалы  тұрақты  болады.  Бұған 

Өте  қысқа  циклдік  жаттығулар  жəне  кез  келген  арақашықтықтың 

Бастапқы  кезі,  яғни  орын  ауыстыру  жылдамдығы  айтарлықтай 

Өзгеретін  қарқын  кезеңі  қатысты  емес.  Басқаша  айтқанда,  циклдік 

Жаттығулар – құрылымы жəне қуаттылығы салыстырмалы тұрақты 

Жаттығулар. 

Ациклдік жаттығуларға орындау барысында қозғалыс белсенді-

Лігі  сипаты  тез  өзгеретін  жаттығулар  жатады.  Жаттығулардың  бұл 

Түріне барлық спорттық ойындар, спорттық жекпе-жектер, лақтыру 

Мен  секіру,  гимнастикалық  жəне  акробатикалық  жаттығулар,  су 

Мен  тау  шаңғысы,  конькимен  мəнерлеп  сырғанау  кіреді.  Соны-

Мен  қатар  ациклдік  жаттығуларға  олардың  орындалу  барысын-

Да  қуаттылығының  шұғыл  өзгерістері  тəн.  Бұған  тек  жарыс  ғана 

Емес,  онымен  бірге  жаттықтыру  жаттығулары  да,  мысалы,  түрлі 

Жылдамдықпен біртұтамдап орындалатын қайталама жүгіріс жата-

Ды.

Жіктемелік  сипаттамасы  олардың  қуаттылығы  болып  саналады. 

Олардың  циклдік  жаттығуларда  салыстырмалы  тұрақты  екендігін 

Ескере отырып, оларды жаттығудың орындалуының кез келген уақыт 

Біртұтамында орташа қуаттылығы бойынша жіктеуге болады. 

Ациклдік 

Жаттығулар 

Орындалу 

Барысында 

Неғұрлым 

Белсенділігі (қуаттылығы) жоғары – жұмыс кезеңдерінен жəне толық 

Демалысқа (нөлдік қуаттылыққа)  дейін белсенділігі салыстырмалы 

Болып келетін аралық кезеңдермен кезектесетін кезеңдерден тұрады. 

Ациклдік  жаттығуларды  жіктеу  кезінде  негізгі  жұмыс  кезеңдері 

Қуаттылығы («шың» қуаттылығы) немесе жұмыс кезеңдері мен са-

Лыстырмалы  немесе  толық  демалыс  аралық  кезеңдерін  қоса  оты-

Рып  жаттығудың  барлық  уақытындағы  «орташа»  қуаттылығы  бо-

Йынша  бағалау  жүргізілетіндігі  түсініксіз  болып  қалуда.  Мұндай 

Көрсеткіштерді əрқайсын қолдану кезінде ациклдік жаттығулардың 

Физиологиялық сипаттамасы түрліше болады. 

Орындалатын  жаттығудың  механикалық  немесе  физикалық 

Қуаттылығы – ватт,  кгм/мин.  Сияқты  физикалық  шамалармен 

Өлшенеді.  Ол  дене  жүктемесін  анықтайды.  Көп  жағдайларда 

Спорттық  жаттығулардың  физикалық  қуаттылығын  нақты  өлшеу 

Өте қиын. Циклдік жаттығуларда қуат (дене жүктемесі) жəне орын 

Ауыстыру  жылдамдығы  (қозғалысты  орындаудың  өзгеріссіз  техни-

Касы кезінде) сызықтық тəуелділікте байланысты, яғни жылдамдық 

Артқан сайын соғұрлым дене жүктемесі жоғары болады. 

Организмнің  сол  дене  жүктемесіне  физиологиялық  (жəне 

Психофизиологиялық)  реакцияларының  жиынтығы  жүктеменің 

физиологиялық  қуаттылығын  немесе  жұмыс  атқарушы  адам 

Организміне  физиологиялық  жүктемені  дəл  анықтауға  мүмкіндік 

Береді. «Физиологиялық  жүктеме»  немесе  «физиологиялық  қуат» 

Түсініктері  «жұмыс  ауырлығы»  терминіне  таяу.  Əр  адамда  сыртқы 

Ортаның бірдей жағдайларында сол бір сипаттағы жаттығуды орын-

Дау кезінде жүктеменің физиологиялық қуаттылығы дене жүктеме-

Сіне  тура  тəуелділікте  болады.  Мысалы,  жүгіріс  жылдамдығы 

Жоғары  болған  сайын  соғұрлым  физиологиялық  жүктеме  де  үлкен 

Болады.

Дегенмен,  бірдей  дене  жүктемесі  жасы  жəне  жынысы  əртүрлі 

Адамдарда, функциялық дайындық дəрежесі (жаттықтыру дəрежесі) 

Бірдей емес адамдарда, сонымен бірге сол бір адамның түрлі орта 

Жағдайларында (мысалы, жоғары немесе төмен ауа температурасы 

Мен қысымы кездерінде) əртүрлі физиологиялық реакцияларын ту-

Дырады. Осылармен қатар сол бір адамның түрліше физиологиялық 

Реакциялары түрлі бұлшық ет топтарымен (аяқпен немесе қолмен) 

Немесе дененің əртүрлі қалыптарында (жатқанда немесе тұрғанда) 

Орындалған  қуаттылығы  бойынша  бірдей  дене  жүктемесінің  əсер 

Етуі  кезінде  де  байқалады.  Физиологиялық  қуаттылығы  бірдей 

Жұмыстарды  атқаратын  (оттегі  пайдалану  жылдамдығы  бірдей) 

Каноэ  ескекшілері,  жүзгіш  пен  желаяқтардың  өздерінде  дене 

Жүктемелері (реакциялары) көп ерекшеленеді.

Сəйкесінше,  жасы,  жынысы,  функциялық  дайындықтары 

(жаттықтырылу дəрежесі) əртүрлі адамдар мен түрлі жағдайлардағы 

Орындаған жаттығудың физикалық қуаттылығы көрсеткіштері түрлі 

Спорттық  жаттығуларды  бірыңғай  физиологиялық  жүйелеуде  кри-

Терий  ретінде  қолданылмайды.  Сондықтан  жіктеу  белгісі  ретінде 

Көбіне, физиологиялық қуаттылық немесе физиологиялық жүктеме 

Пайдаланылады. 

Осындай  көрсеткіштердің  біріне  сол  жаттығуды  орындаудың 

шекті уақыты жатады. Неғұрлым физиологиялық қуаттылық («жұ-

Мыс  ауырлығы»)  жоғары  болған  сайын  жұмыстың  орындалуының 

Шекті  уақыты  қысқарақ  келеді.  Түрлі  арақашықтыққа  жету 

Жылдамдығы мен шекті (рекордтық) уақыт арасындағы тəуелділікті 

Əлемдік рекордтар мəліметтері бойынша В. С. Фарфель талдай оты-

Рып, «рекордтар  қисық  сызығын»  салыстырмалы  қуаттылықтың  

4 зонасына бөлді: максималды қуаттылық зонасы жаттығудың шекті 

Ұзақтығы 20 секундқа  дейін,  субмаксималды  қуаттылық  зонасы         

20  секундтан 3-5 минутқа  дейін,  үлкен  қуаттылық  зонасы 3-5 ми-

Нуттан 30-40 минут жəне бірқалыпты қуаттылық зонасы 40 минут-

Тан жоғары. Спорттық циклдік жаттығуларды осылайша жіктеу кең 

Тараған. 

Физиологиялық қуаттылыққа сипаттама беруді тағы бір қырынан 

Алып  қарағанда  салыстырмалы  физиологиялық  өзгерістерді 

Анықтауға келіп саяды. Бірдей сол дене жүктемесіне жауап беруші 

Физиологиялық  реакциялардың  сипаты  мен  мөлшері  ең  алды-

Мен,  жетекші  физиологиялық  жүйелердің  шекті  қызметтік 

мүмкіншіліктеріне байланысты. Неғұрлым қызметтік мүмкіндіктері 

Жоғары  адамдарда  қызметтік  мүмкіндіктері  төмен  адамдарға 

Қарағанда  бірдей  дене  жүктемесін  орындау  кезінде  жетекші 

Жүйелерде реакция мөлшері (физиологиялық ығысу) азырақ болса, 

Сəйкесінше, жетекші (жəне басқа да) жүйелерге жəне тұтас организм-

Ге  физиологиялық  жүктеменің  əсері  салыстырмалы  төмен  болады. 

Бірдей  дене  жүктемесі  біріншілерге  қарағанда,  екіншілерге  салыс-

Тырмалы қиынырақ («салмақтырақ»), сəйкесінше, оны орындаудың 

Шекті  уақыты  қысқарақ.  Біріншілер  екіншілер  орындай  алмайтын 

Үлкен дене жүктемелерін орындауға қабілетті.

Сайып  келгенде,  спорттық  жаттығуларды  физиологиялық 

Жіктеуде салыстырмалы физиологиялық қуаттылық көрсеткіштері: 

Физиологиялық жүктеме, физиологиялық ширығу, жұмыс ауырлығы 

Қолданады.  Мұндай  көрсеткіштерге  жетекші  физиологиялық 

Жүйелерде  белгілі  бір  сыртқы  орта  жағдайларында  орындалатын 

Аталмыш  дене  жүктемесіне  жауап  кезінде  туындайтын  салыстыр-

Малы  физиологиялық  ығысулар  жатады.  Бұл  ығысулар  жетекші 

Физиологиялық жүйелер əрекетінің ағымды жұмыс көрсеткіштерін 

Шекті  (максималды)  көрсеткіштермен  салыстыру  жолымен 

Айқындалады.