Болат мырзалиев

140
ҚАЗА
ҚСТАННЫ
Ң
 ҒЫЛЫМЫ
 МЕН
 Ө
М
ІР
І •
 НАУКА
 И
 ЖИЗНЬ
 КАЗАХСТАНА
 • 
SCIENCE
 AND
 LIFE
 OF
 KA
ZAKHST
AN
мына  ф,  х  әріптерін  енгізу  туралы  ұсынысын 
айтуға болады. Профессор Ө.Айтбаев “Термин 
және оның дәуірлік сипаты” атты еңбегіңде тер-
миндік сипат ала бастаған сөздердің күнделікті 
қолданыстағы болмысын ғылыми таразыға са-
луға мүмкіндік жасалғанын айта келіп, баспасөз 
материалдарын,  публицистикалық  әдебиетті, 
ғылыми-зерттеу жұмыстарын, түрлі оқулықтар 
мен оқу құралдарын үнемі қадағалап қарасты-
рып, жаңа қолданыстарды терминком талқысы-
на салып отыруды дәстүрге айналдыру қажетті-
гіне тоқталады.
Профессор  Н.А.Баскаков  термин  жасауда 
негізге  алатын  басты-басты  бес  принциптерді 
ұсынады:  1)  аударма,  2)  калька  арқылы,  3)  си-
паттама аударма, 4) күрделі сөз, 5) қосымшалар 
арқылы  [Баскаков  Н.А.  1961,  -с.  5-71].Зерттеу 
жүргізіліп  отырған  мектепке  арналған  текс-
тердің  терминдеріне  талдау  жасау  кезінде  біз 
де осы принциптерге сүйенеміз. Мектепке ар-
налған текстернде терминдердің қолданылуын 
реттеу үшін бізге мынадай міндеттерді орындау 
қажет:
1. Терминдер мен олардың беретін ұғымда-
рын оқыту тәжірибесімен ұштастыра зерттеу;
2. Қазақ тіліндегі жекелеген терминдер мен 
олардың  ұғымдарының  пайда  болу  көздерін 
анықтау;
3.Терминдердің  статистикалық  және  салыс-
тырмалы түрдегі сипаттамаларына сүйеніп, жа-
салған ұсыныс,пікірлердің дұрыстығын тексеру.
Терминдер  мен  олардың  ұғым-түсініктерін 
және  іс-жүзінде  практикада  қолданылуын  қа-
растыра  отырып,  біз  бұл  салаға  қатысты  бар-
лық мәселелерді түгелдей қарастыруды мақсат 
тұтпақ  емеспіз.  Біздің  мақсатымыз  –  мектепке 
арналған  мәтіндердегі  кейбір  терминдердің 
қолданылуына статистикалық талдау жасау ар-
қылы оларды дұрыс қолдану принциптерін же-
тілдірудің  жолдарын  ұсыну.  Өзіндік  бағыт-бағ-
дары, зерттеу нысанасы бар әр ғылым саласы-
ның белгілі бір ұғымдар жүйесі, зерттеу нысаны 
болатыны  мәлім.Ғылым  тереңдеп,  салмақтан-
ған сайын, оның терминдері де байып, сарала-
на түспек. Әр ғылым саласындағы терминдер-
ді  жіктеп,  бір  арнаға  салудың  және  сөздіктер 
құрастырудың практикалық мәні де зор. Қазақ 
тілінің  ғылыми  термин  жағынан  толығуының 
көптеген жолдары бар. 
Солардың бірі – түркі халықтарының сөздік 
қорын  пайдалану.  Бұл  көне  түркі  сөздерінен 
бастап казіргі тілдерді қамтиды. Ал түркі тілде-
рін ең алғаш рет классификация жасаған ғалым 
– М.Қашғари. Ол түркі тілдерін таза және аралас 
тілдер  деп  екіге  бөледі:  “Таза,  басқа  тілдердің 
ықпалына  түспеген,  тек  түркі  тілдерінде  сөй-
лейтін тілдер қатарына М.Қашғари яғма, тухси, 
қырғыз, қыпшақ, оғыз, шігіл, ығрақ, парук тай-
паларын және бұларға жақындау иамақ, баш-
күрт, бұлғар, печенек, сувар тілдерін жатқызса, 
басқа тілдермен қарым-қатынасқа түсіп (соғды, 
қатай -тибет тілдерімен) бұзылған тілдер қата-
рына сұғдақ, қанжақ, арғу, худан, таңғұт, тибет 
және ябаку, татар, басмық тайпаларының тілін 
енгізеді” [Қайдаров Ә., Оразов М. 1992, 117-134 
6].  Міне,  осы  түркі  тілдерінің  даму  сатысында 
бір жағынан, көпшілік түркі тілдеріне негіздел-
ген жалпыға ортақ әдеби тілмен бірге (“Құдатғу 
білік”, “Хибат-ул хакайк”), ислам дінінің ықпалы-
мен араб-парсы әлементтері көптеп ене бастап, 
екіншіжағынан оғыздар, қыпшақтар, қарлұқтар 
арасы алшақтай түсіп, өзіндік тілдік ерекшелік-
тері айқын көріне бастайды. 
Қазіргі ұлттық тілдердің лексикалық құрамы 
мен  фонетикалық,  грамматикалық  жағындағы 
өзгерістердің  болуы  жоғарыда  айтылған  түркі 
тілдерінің  негізін  құраған  ру-тайпалардың  ал-
шақтай  түсіп,  жеке-жеке  ұлт  тілдерінің  қалып-
тасуына негіз жасауында. Жаңа қоғамдық фор-
мация, мәдени-экономикалық қарым-қатынас-
тар  жаңа  ұғымдарды  дүниеге  келтірді.  Кезінде 
олардың  көбісінің  қай  тілде  болмасын  атауы 
жоқ  сөздер  болатын.  Міне,  осындай  өміршең 
талаптан туған зәрулікті қанағаттандырудың екі 
түрлі жолы бар. Оның бірі — әр тілдің өз ішкі 
заңдылықтарына  сүйене  отырып  жаңа  сөздер 
жасау  да,  екіншісі  –  басқа  тілдерден  әзір  тұр-
ған сөздерді қабылдау немесе сөзбе-сөз (каль-
ка арқылы) аударып алу. Бұл сөз еткелі отырған 
БСО  лексикасындағы  терминдер  осы  екеуінің 
соңғысына  көбірек  келіңкірейді.  Енді  тілімізде 
қолданылып жүрген осы терминдердің кейбірі-
не тоқталайық:
1.Сөз  (слово)  –  азербайжанша  соз,  өзбекше 
суз, түрікше соз, қырғызша соз, татарша суз, ұй-
ғырша соз, түрікменше соз, башқұртша һуз.
2.Мағына (значение) – азербайжанша мана, 
өзбекше мано, түрікше анлам, қырғызша ман, 
татарша мана, ұйғырша мана, түрікменше ман, 
башқұртша мағана.
3.Сөздік  (словарь)  –  азербайжанша  лұғат, 
өзбекше сузлик, түрікше созлик, қырғызша соз-
лик, татарша сузлик, ұйғырша лұғат, түрікмен-
ше созлик, башқұртша һузлик т.б.

жүктеу/скачать 14,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: