Буын және оның түрлері

1. 
   Жеке дауыстыдан тұратын немесе дауыссыздан басталып дауыстыға бітетін буынды ашық буын деп атайды. Оның дыбыстық құрамы: А-ВА: ә-ке, а-на, ба-ла.
   
2. 
   Дауыстыдан басталып, дауыссызға аяқталған буынды тұйық буын деп атайды. Оның дыбыстық құрамы: АВ: ат, ай, ән, ой-лан, әл-ден. АВВ: ант, ұлт, өрт.
   
3. 
   Ортасы дауысты болып, екі жағы дауыссыз болған буынды бітеу буын деп атаймыз. Бітеу буын қазақ сөздерінде үш дыбысты да, төрт дыбысты да болып келе береді. Буын құрамы: ВАВ: бір, бас-тар, бас-тық, тай. ВАВВ: тарт, қант, қарт.
   

• 
  қар, -гер: қаламгер, сәулеткер, саудагер, майдангер, айлакер, тәлімгер
  
• 
  көй, гөй: ақылгөй, қаскөй, батагөй
  
• 
  қой: сәнқой, әзілқой
  
• 
  кеш: арбакеш, кірекеш
  
• 
  қор: бейнетқор, еңбекқор, дүниеқор, мансапқор.
  
• 
  паз: өнерпаз, әсемпаз, білімпаз, аспаз, келісімпаз.
  
• 
  хана: кітапхана, емхана, дәмхана
  
• 
  нікі, -дікі, -тікі: баланікі, қаланікі, сонікі
  
• 
  тал: сезімтал, өсімтал.
  
• 
  бен, -пен, -мен: атпен, қағазбен, қаламмен, жырмен.
  

Ассимиляция

1. 
   Прогрессивті (ілгерінді ықпал) ассимиляция
   
2. 
   Регрессивті (кейінді ықпал) ассимиляция
   
3. 
   Тоғыспалы ассимиляция
   

1. 
   Түбір сөздің соңғы дыбысы ұяң дыбыс (з,ж) болса, оған жалғанатын қосымшаның басқы дыбысы да көбіне ұяң болып келеді. Бұл тұста есте болатын нәрсе: қазақ тілінде ұяң дауыссыздардан ж, з дыбыстары ғана сөз соңында келеді. Оның өзінде ж дыбысына аяқталған сөздер санаулы-ақ (лаж, мұқтаж, уәж). Мысалы: жазға, қаздар, тұздық, лаждап.
   
2. 
   Түбірдің соңғы дыбысы дауысты не үнді дыбыс болса, оған жалғанатын қосымшаның басқы дауыссыз дыбысы ұяң не үнді болып келеді. Мысалы: мал -дың, қала – лық, ай – лы, ем – ді.
   
3. 
   Түбірдің соңғы дыбысы қатаң болса, оған жалғанатын қосымша да қатаңнан басталады. Мысалы: тас – пен, пеш – ті, кес – се.
   
4. 
   Түбірдің соңғы дыбысы “ш” – ға аяқталған сөздерге “с” дыбысынан басталатын қосымша жалғанса, айтуда “с” дыбысы “ш” дыбысына алмасады (бірақ жазуда “с” дыбысын сақтаймыз). Мысалы: шаш – са (шашша), шеш – се (шешшін), ұшс- са (ұшша), аш – сын (ашшын), қаш – сын (қашшын), т.б.
   
5. 
   Алғашқы сөздің соңғы дыбысы дауысты, үнді, ұяң болып, одан кейінгі сөздің алғашқы дыбысы қатаң қ, к болса, айтуда бұл қатаң дыбыстар ұяңдап, ғ, г дыбыстарына айналып кетеді (жазуда бұл да ескермелмейді). Мысалы: қара қой (қарағой), боз құнан (бозғұнан), ала кел (ала гел), қой қора (қойғора).
   
6. 
   Тіркестегі сөздердің алдыңғысы қатаңдарға аяқталып, келесі сөз ұяң б, г, ғ дыбыстарынан басталса, онда олар қатаңданып айтылады: кешполды (кеш болды), көппала (көп бала), бесқасыр (бес ғасыр).
   

1. 
   Соңы н дыбысына біткен сөздерге тіл арты қ, ғ және к, г дыбыстарынан басталатын қосымшалар жалғанған кезде н дыбысы айтылуда өзгеріп, ң дыбысына айналады. Бұл өзгеріс жазуда ескерілмейді. Мысалы: сеңген (сенген), жөңге (жөнге), Амаңқұл (Аманқұл), сәңқой (сәнқой), Дүйсеңғали (Дүйсенғали), бүгіңгі (бүгінгі).
   
2. 
   Соңы н дыбысына аяқталған сөздерге б, м, п дыбыстарынан басталған қосымша жалғанғанда, к дыбысы айтылуда м дыбысына айналады: жамбады (жанбады), сембе (сенбе), айтқаммен (айтқанмен), әммен (әнмен). Мұндай өзгеріс сөз бен сөздің аралығында да байқалады: омбес (он бес), омбет (он бет), жамберді (жан берді), жампида (жан пида), Жампейіс (Жанпейіс), омпарақ (он парақ).
   
3. 
   Түбірдің соңғы с, з дыбыстарының бірі ш дыбысының алдынан келсе, ол екеуі де айтылуда ш дыбысына айналады. Бірақ жазуда бұл ескерілмейді. Мысалы: сөзшең (сөшшең), жазшы (жашшы), жүз шақ (жүшшақ), жұмысшы (жұмышшы).
   
4. 
   Алғашқы сөздің соңғы дыбысы з болып, одан кейінгі сөз ж дыбысынан басталса, з дыбысы өзгеріп, ж дыбысына айналады. Бірақ сөздің түбірі сақталып жазылады. Мысалы: жүз жаса (жүжжаса), боз жорға (божжорға), мұз жарғыш (мұжжарғыш), Ораз жан (Оражжан).
   
5. 
   Түбірдің соңы з дыбысына бітіп, қосымша с дыбысынан басталса, з дыбысы өзгеріп, с дыбысына айналады: сөзсіз (сөзсүз), тұзсыз (тұссыз), сізсіз(сіссіз), жүз сом (жүссом). Ал қатаң т – ның алдынан келгенде с-ға жуықтайды: Қазтай (Қастай), із-түссіз (істүссіз), жүз тауық (жүстауық).
   
6. 
   Қ, к, п дыбыстарының біріне біткен сөздерге жалғанатын қосымшаның алғашқы дыбысы дауысты болса, бұл үшеуі ұяңдап кетеді. Мұндай сөздер естілуінше жазылады. Мысалы: тарақ + ы = тарағы, жүрек + ім = жүрегім, кітап + ы = кітабы, тақ + у = тағу, шап + а + ды = шабады, т.с.
   
7. 
   Алғашқы сөздің соңы қ, к, п дыбыстарының бірі болып, одан кейінгі сөз ұяң немесе дауысты, үнді дыбыстардан басталса, сөз соңындағы қ, к, п ұяңданып, ғ, г, б дыбыстарына айналады. Бірақ сөздің түбірі сақталып жазылады. Мысалы: көк дөнен (көгдөнен), ақ жауын (ағжауын), бекзада (бегзада), көп жер (көбжер), ақ ешкі (ағешкі), көп әкел (көбәкел).
   

1. 
   Алдыңғы сөз үнді н дыбысына бітіп, кейінгі сөз қ немесе к дыбыстарынан басталса, н дыбысы өзгеріп ң; қ дыбысы өзгеріп ғ; к дыбысы өзгеріп г дыбысына алмасады. Мысалы: ортаңғолдай (ортан қолдай), күңгөрді (күн көрді), оңғап (он қап), амангелді (аман келді), алтыңгірпік (алтын кірпік), қайраңғалды (қайран қалды).
   
2. 
   Алдыңғы сөз с дыбысына бітіп, кейінгі сөз ж дыбысынан басталса, онда бұлардың екеуі де өзгеріп ш болады: ташжол (тас жол), башшолде ( бас жүлде), бешшыл (бес жыл), ешшоқ (ес жоқ), Ешшан (Есжан), Құшшолұ (Құс жолы).