Цитология Лейкоциттердің ядросынан нуклеин қышқылын тапқан ғалым Ф. Мишер
жүктеу/скачать 55,78 Kb.
|
био тек 10 сынып (3)
| Жасушаның құрылысын, химиялық құрамын зерттейтін ғылым цитология Лейкоциттердің ядросынан нуклеин қышқылын тапқан ғалым Ф.Мишер 1609 жылы микроскоп құрастырған ғалым Г.Галилей 1665 ж. Жасушаны көрген ғалым Р.Гук 1831 жылы өсімдік жасушасының ядросын ашты Р.Броун 1839 жылы Я.Пуркине жасуша ішіндегі сұйықтықты протоплазма д.а. Я.Пуркине 1838-1839 жылдары жасуша теориясының негізін салған ғалымдар М.Шлейден мен Т.Шванн Жасуша өзіндей жасушалардың бөлінуінен пайда болғанын анықтаған ғалым Р.Вирхов 1931 жылы электронды микроскоп ойлап тапқан ғалымдар Девиссон мен Калбек Менделеевтың периодтық жүйесіндегі110 элементтердің ағзада кездесетіні 80 Макроэлементтерге жатады С,О2, Ν2, Н2, Ρ,S Макроэлементтердің жасушадағы үлесі 98% Ион түрінде кездесетін элементтердің жасушадағы үлесі 1% Ион түрінде кездесетін элементтер хлор, натрий, кальций,фосфор, калий т.б. Микроэлементтердің жасушадағы мөлшері 0,02% Ұйқы безінде болатын элемент никель Мидың ақ затында болады молибден Тілдің сілемейліқабықшасында болады қалайы Бүйректе болатын элемент кадмий Көздің торлы қабығындағы элемент барий Май ұлпасында болатын элемент бор Гипофиз безінде болады хром Бор жетіспеуінен ауруға шалдығатын өсімдіктер қант қызылшасы, зығыр Хлорофилл құрамында болатын элемент магний Жасушада фтор жетіспесе п.б. ауру сүйек пен тістің өсуіне әсер етеді Селеннің мөлшері артса жануарларда болатын ауру жүні түсіп, тұяғы өспейді Жасушадағысудың мөлшері 75% Эмбрион жасушасындағы су мөлшері 95% Ми жасушасындағы су мөлшері 80% Суда ерімейтіндер гидрофобты – липидтер,май Суда еритіндер гидрофильді-минералды тұздар Органикалық заттар май, липидтер, көмірсу, нәруыз, нуклеин қышқылы «Көмірсу» терминін ұсынды Шмид Қарапайым көмірсулар моносахаридтер Триозаға жатады сүт қышқылы, пирожүзім ( құрамында 3 көміртек атомы бар, ашу, тотығу процесіне қатысады) Тетроза эритроза , зат алмасуға, фотосинтезге қатысады Пентоза рибоза, дезоксирибоза, нуклеинқышқылдары құрамында болады Гексоза глюкоза, галактоза, фруктоза қан құрамы, жүйке жүйесі, ішкі секреция бездерінің жұмысын реттейді Күрделі көмірсулар дисахарид, полисахарид Дисахаридтерге жатады сахароза, мальтоза, лактоза Полисахаридтер крахмал, клечатка, целлюлоза, гликоген Көмірсудың маңызы энергия көзі, құрылыс материалы, қорек 1 г көмірсу ыдырағанда бөлінетін энергия 17,6 КДж Липидтерге жатады холестерин, майда еритін витаминдер, кейбір гормондар Майдың мономері глицерин мен карбон қышқылдары Қатты май құрамында болады қаныққан карбон қышқылы Липидтер қызметі құрылыс, энергия көзі, қорек, қорғаныштық, су көзі 1 кг май ыдырағанда түзілетін су 1,1 кг су 1 г май ыдырағанда бөлінетін энергия 38,9 КДж Нәруызды зерттеді 1736 ж. Беккори Нәруыз мономері аминқышқылы Аминқышқылдары арасында пептидтік байланыс болатынын анықтады Э.Фишер Нәруыз молекуласы құрамындағы аминқышқылдарының саны 20 Аспарагус өсімдігінен аспарагин алды 1806 Р.Воклен, К.Робике Нәруыздан глицин алды А.Браконно Нәруыз құрамына кіретін аминқышқылының жағдай α-жағдайдағы аминқышқылы Жай нәруыздар протеиндер – альбумин, глобулин, гистон, протамин Күрделі нәруыздар протеидтер – фосфолипидтер, гликопротеидтер, хромопротеидтер Альбуминдер кездеседі жұмыртқада, сүтте, қанның сарысуында Глобулиндер кездеседі қан сарысуы, жұмыртқа, ет, сүт, өсімдік ұлпасы құрамында Гистондар жануар және өсімдік жасушасының ядросында Протеиндер гидролизденгенде тек аминқышқылдарына ыдырайды Протеиндер гидролизденгенде аминқышқылдары мен көмірсуларға ыдырайды Құрамында фосфор қалдығы бар күрделі нәруыз фосфолипидтер Гликопротеидтер жай нәруыз бен көмірсудан тұрады. Муцин, қан плазмасында болады Хромопротеидтер жай нәруыз бен бояғыш заттарға ыдырайды. Гемоглобин, миоглобин, хлорофилл жатады Орақ пішінді жасушалы анемияны тапты Л.Полинг Орақ пішінді жасушалы анемияның п.б. гемоглобин құрамындағы глутамин қыш.орнын валиннің басуынан п.б. Пептидтік байланыс -NН-СО- Нәруыздың бірінші реттік құрылымы аминқыш.қалдықтары бір-бірімен кезектесіп тізбектесіп байланысуы Нәруыздың екінші реттік құрылымы аминқыш.қалдықтары оралма тәрізді байланысуы Нәруыздың үшінші реттік құрылымы полипептидтік тізбек екі бүктеліп, шар пішінді болып, күкірт атомы бар аминқышқылы цистеин радикалы арасындағы байланыс Нәруыздың төртінші реттік құрылымы бірнеше шумақталған оралымнан тұрады Фибрилді нәруыз миозин, кератин Глобулды нәруыз гемоглобин Қыздыру, химиялық заттар әсерінен нәруыз құрылымының өзгеруі денатурация Денатурацияға ұшырайтын нәруыз құрылымы алдымен үшінші, одан кейін екінші реттік құрылымы Нәруыз қызметі құрылыс материалы, тасмалдау(гемоглобин),қозғалыс (миозин), қорғаныш (антидене), катализдік (ферменттер),энергетикалық(1 г.-17,6 КДж) Нуклеин қышқылдарын жасуша ядросынан тапты Ф.Мишер Нуклеин қышқылы құрамында 4 нуклеотид болатынын тапты 1951 ж. Э.Чаргафф Пуриндік негізге жататын нуклеотидтер аденин, гуанин (қос сақиналы) Пиримидиндік негізге жататын нуклеотидтер тимин, цитозин (БІР САҚИНАЛЫ) ДНҚ молекуласының құрылымдық моделін жасады Дж.Уотсон, Ф.Крик ДНҚ мен РНҚ құрамы рибоза және дезоксирибоза қанты, азотты негіз, фосфор қышқылы бар Адининге комплементарлы Тимин, Цитозинге комплементарлы Гуанин Г мен Ц арасындағы байланыс үш сутектік, А мен Т арасында екі сутектік байланыс болады ДНҚ молекуласының екі еселенуі редупликация Ата-анадан берілетін тұқым қуалау ақпараты беріледі ДНҚ-ның екі еселенуі кезінде Екі еселенудің жолдарын болжаған ғалымдар М.Месельсон мен Ф.Сталь Жаңа тізбекте молекула пайда болу үшін алдыңғы ДНҚ-ның қос оралымының матрицасы сақтала еселенуі Сақтала екі еселену Азотты негіздер арасында әлсіз сутектік байланыс үзіліп, негіздер ыдырап, ДНҚ-ның қос тізбегінің екі жаққа кетуі жартылай сақтала екі еселену ДНҚ молекуласы қысқа бөлшектерге ыдырайды да, жаңа қос тізбектің негізі қаланады бытыраңқы екі еселену ДНҚ-ның екі еселенуіне қатысып, сутектік байланыстарды үзетін фермент ДНҚ-ның полимераза ферменті полимераза ферментін ашты Артур Корнберг ДНҚ –ның үзінді түрінде екі еселенуін анықтады Р.Оказаки Үзінділерді бір-бірімен жалғастырушы лигаза ДНҚ қызметі тұқым қуалайтын белгілерді ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу, ДНҚ бөлінуі кезінде екі еселену арқылы өзіндегі генетикалық ақпаратты РНҚ-ға беру ДНҚ екі тізбекті РНҚ бір тізбекті РНҚ-дағы нуклеотидтер тимин орнына урацил Т-РНҚ қызметі ДНҚ ақпаратына сәйкес үшөрімді оған қарама қарсы бөлігіндегі үшөрімге сәйкес келетін аминқышқылын жапсырып алып, нәруыз мол. Синтезделетін жерге тасмалдау А-РНҚ қызметі ДНҚ-дан көшіріп алған тұқымқуалау ақпаратын р РНҚ-ға жеткізу Жасуша мембранасының қызметі қорғаныштық, зат алмасу Өсімдік жасушасының мембранасы тұрады жасунық, клечатка Жануар жасушасының мембранасы тұрады сыртқы және ішкі қабаты нәруыздан, ортаңғы қабаты фосфолипидтен Жануар жасушасының сыртқы қабықшасын түзетін молекула гликокаликс Өсімдіктер, жануарлардың цитоплазмамен тікелей байланысқан мембранасының ішкі қабаты плазмалемма Плазмалемманы құрайтын молекулалар сырты көмірсудан, іші нәруыздан Плазмалемманың химиялық құрамы 60% нәруыз, 40% май, 2-10% көмірсу Эндоцитоз мембрана арқылы заттардың ішке енуі Пиноцитоз су тамшыларының енуі, фагоцитоз ірі түйіршіктердің енуі Эндоцитозға қарама-қарсы процесс экзоцитоз Эндоцитоз қызметі гликокаликске шоғарланған нәруыз, ферменттер, полисахаридтер, май тамшыларын сыртқа шығарады Жасушалар байланысады жасуша аралық байланыс арқылы Ядроны қоршап жататын қоймалжың, іркілдек зат цитоплазма Цитоплазма құрамында нәруыз, фермент, нуклеин қышқылы,көмірсу, АТФ болады Цитоплазмадағы нәруыз тубулин нәруызы Цитоплазманың түпнегізі гиалоплазма Эукариотты жасуша гиалоплазмасындағы нәруыз мөлшері 20-25% прокариотты жасуша гиалоплазмасындағы нәруыз мөлшері 50% Гиалоплазма матриксінде бар гликолиз ферменті, азотты негіз, аминқышқылдары, майлар Эндоплазмалық торды ашты 1945 ж. К.Портер Түйіршікті эндоплазмалық тор рибосомалар болады, нәруызды синтездейді жіне әр түрлі ферменттерді гольджи жиынтығының қуыстарына жеткізеді Тегіс эндоплазмалық тор гликолипидтерді синтездеп, тасмалдайды Ішкі тор тәрізді апарат деп аталады Гольджи жиынтығы Гольджи жиынтығының қызметі эндоплазмалық тордан келген заттарды өңдеп, көпіршік ретінде сыртқа шығарады Асқорыту мүшесі деп атайды лизосоманы Лизосоманы ашты 1955 ж. Де Дюв Лизосома қызметі зиянды заттарды ерітеді Өсімдік жасушасындағы лизосома ірі вакуоль түрінде болады Лизосома құрамында 60-қа жуық гидролиздеуші ферменттер бар Дән, түйіршік деген мағынаны білдіреді митохондрия 1850 жылы митохондрияны жәндіктер бұлшықетінен тапты Р.А.Келликер 1894 ж. микроскоппен митохонрияны көріп, биобласт деп атады Р.Альтман 1897 жылы митохондрия деген ат берді неміс анатомы К.Бенда Митохондрия матриксінде (түпнегізінде) болады ДНҚ,РНҚ, рибосома, түйіршіктер Митохондрия қос мембраналы Ішкі мембрана құрамы 60-70% нәруыз, 25-30% липидтер, нуклеин қышқылы және витаминдер бар Сыртқы мембрана құрамы 15% нәруыз, 85% фосфолипидтер Митохондрия қызметі АТФ синтездейді Қос мембраналы органоид пластидтер Хлоропалсттың ішкі қабатында болады тилакоидтер, строма Тилокоидтерден түзіледі граналар Хлорофилл дәндеріне күн сәулесінің түсуінен бейорганикалықзаттардың органикалық заттарға айналуы фотосинтез Хромопласт күлте, жеміс-жидекке түрлі түс береді Лейкопласт қоректік заттарды қорға жинайды Нәруыз биосинтезін жүзеге асыратын органоид рибосома Рибосома мембранасы жоқ Бір нәруыз молекуласының синтезіне бірнеше рибосоманың қатысуы полисома Митохондрия мен хлоропластағы рибосомалар қызметі құрылыс қызметін атқаратын нәруызды синтездеу Жасуша орталығы құрамы центриоль мен центросферадан тұрады Жасуша орталығының қызметі митоз және мейозды бөлінуге қатысады Қозғалыс органоидтері кірпікше, талшық, жалған аяқтар, миофибрилдер Цитоплазмадағы сұйықтыққа толы қуыс вакуоль Өсімдік вакуолі ірі Вакуольдер қызметі ас қорыту, зәр шығару (қарапайымдарда) Ядро құрылысы мембрана, ядро шырыны,ядрошық Көп ядродан тұрады бауыр, сүйек, бұлшықет, кебісше Ядро қабықшасының ішіндегі қуысты толтырып тұрады ядро шырыны Шар тәрізді тығыз денешік ядрошық Ядрошық құрамы 1,5%ДНҚ, 8%нәруыз болады Ядрошық қызметі 70% цитоплазмалық РНҚ, 30% ядролық РНҚ-ны синтездейді ДНҚ жіпшелерінен, нәруыздан тұратын ядроның маңызды бөлігі хромосомалар Хромосома саны Жылқыда- 66, бақада -26, дрозофилада-8, жүгеріде-20, бұршақта-14, маймылда-48 ДНҚ-ның жіпшелерінен тұратын созылыңқы тығыз денешік хромосома Хромосома құрамы 40% ДНҚ,40%гистон, 20% қышқыл нәруыз, аз мөлшерде РНҚ болады Хромосомадағы құрылыс қызметін атқаратын нәруыз гистон Қышқыл нәруыз қызметі хромосома қозғалысына, ДНҚ мен РНҚ синтезіне, организмдегі белгілерге жауап беретін нәруыз қызметін атқарады. Ядро мен цитоплазма арасындағы байланысты қамтамасыз етеді РНҚ Центромералы буын ахромотин жіпшелерінің бір ұшын байланыстырады, хромосоманы екіге бөледі Центромераның хромосоманың дәл ортасына орналасуы метацентрлі Центромераның хромосоманың ортасынан сәл оңға н/е солға қарай орналасуы субметацентрлі Центромераның хромосоманың бір ұшына жақын орналасуы, тең емес екі ашаға бөлінуі акроцентрлі Центромераның хромосоманың ұшында орналасуы телоцентрлі хромосоманың екінші буыны өте ұзын, хромосоманың аз бөлігін негізгі бөлігінен бөлуі спутникті Қарапайым құрылысты микроорганизмдерді тапты А.Левенгук Микроорганизмдерді берекесіз жәндіктер тобына жатқызды К.Линней күнделікті тұрмыста пайдалануға болатынын тәжірибе жүзінде анықтады М.Тереховский микрорганизмдердің ашу процесіне қатысатынын және ауру тудыратын бактерияларды тапты Л.Пастер Күкіртті бактерияларды тапты С.Н.Виноградский Цианобактерияларды фототрофты бактериялар н/е көк жасыл балдырлар д.а. Вирустарды зерттейді вирусология вирус- У, Ивановский тапты Темекі теңбілі вирусымен зақымдалған жапырақ сарғая бастайды 9-11 күннен кейін Темекі жапырағында вирус бөлшектері алты қырлы кристалл пішінді шоғыр түзетінін дәлелдеді У.Стенли Вирустардың бактерияларды зақымдап ерітуі бактериофаг 1915 ж. бактериофагты сипаттады Ф.Туорт Топалаңды қоздыратын бактерияларды ерітетін бактериофагты тапты 1898 ж. Н.Ф.Гамалея Іш сүзегін қоздыратын бактерияларды ерітетін бактериофагты тапты 1917 ж. Д.Эрелль Фагтың көбею сатысының ұзақтығы 30-90 минут Бактериофагтар тіршілігін жояды 50%-қ глицерин ерітіндісінде, +1000с температурада Бактерия жасушасында тіршілік етіп, жасушасын ерітпейтін, көбейгенде ғана зақымдайтын фагтарды тасмалдаушы бактериялар лизогенді д.а. Тұмау қоздырғышы табылды 1933 ж. Полиомиелит қоздырғыштары таралады су, тағам, ауа арқылы Тірі организмдердегі белгілі бір тәртіппен кезектесе жүретін химиялық реакциялар жиынтығы Метаболизм, зат алмасу Энергиясы мол органикалық заттардың ыдырап, энергияның бөлінуі катаболизм Қарапайым бейорганикалық заттардың АТФ пен НАДФ·Н энергиясын жұмсап, органикалық заттарға айналуы анаболизм Глюкозаның тотыға отырып ыдырауы гликолиз Гликолиздіңдайындық кезеңі өтеді цитоплазмада Гликолиздің дайындық кезеңінде органикалық заттар бейорганикалық заттарға ыдырайды Гликолиздің оттексіз ыдырауы анаэробты Гликолиздің оттекті ыдырауы аэробты Анаэробты және аэробты ыдырау процесі жүреді митохондрияның ішкі мембранасында Гликолиздің оттексіз ыдырауы кезіндегі реакциялар жиынтығы 13 реакция Гликолиздің оттексіз ыдырауы реакциясына қатысады 1 моль глюкоза, 2 Моль АДФ Гликолиздің оттексіз ыдырауы нәтижесінде түзіледі 2 моль АТФ, 2 моль сүтқышқылы Гликолиздің оттексіз ыдырауы нәтижесінде түзілген энергия 320 КДж Гликолиздің оттексіз ыдырауындағы 200К Дж энергия, 40%-ы жұмсалады АДФ-ң АТФ-ке айналуына Гликолиздің оттексіз ыдырауында жасушада АТФ түрінде сақталатын энергия 120 КДж 60%-ы Гликолиздің оттекті ыдырауындағы реакцияға қатысатын бастапқы зат 2 моль сүтқышқылы Гликолиздің оттекті ыдырауында реакция нәтижесінде түзіледі 36 моль АТФ Гликолиздің оттекті ыдырауындағы энергия 2600 КДж Гликолиздің оттекті ыдырауында АТФ-ң химиялық байланыс энергиясына айналады 1440 КДж, 54% Гликолиздің оттекті және оттексіз ыдырауындағы потенциалды энергия 1520 КДж, 55% Лимон қышқылының айналымына даярлық басталады пируват молекуласының өзгеруінен басталады 1930 жылы лимон қышқылының айналымын ашқан ағылшын биохимигі Г.Кребс Тыныс алу мүшелеріміз арқылы көмірқышқыл газы өнімдерін бөліп шығарады Пируват молекуласы реакцияға түскен кезде АТФ-тың бір молекуласы синтезделеді лимон қышқылының әр айналымында Фотосинтездің жарық фазасында АТФ синтезіне «Н» қоймасындағы энергияны пайдаланатын ферменттер АДФ-аза АТФ синтезделеді гликолиз және лимон қышқылының айналымында АТФ-тың негізгі бөлігі түзіледі Химио-осмос процесінде Химио-осмос процесі жүреді фотосинтезде хлоропластарда, митохондрияда тыныс алғанда Организмнің тіршілігі үшін қажетті энергия орталығы АТФ су электролизіне ұқсас жарық энергиясының әсерінен судың ыдырау реакциясы Су фотолизі Фотосинтездің жарықта жүретін реакцияларының нәтижелерінде түзіледі АТФ, НАДФ∙Н, су фотолизі Су фотолизі реакциясының әсерінен атмосфераға бөлінеді оттек молекуласы Су фотолизі реакциясының әсерінен атмосфераға оттек молекуласының бөлінуін анықтады 1939 ж. Роберт Хилл Фотосинтездің қараңғы фазасында реакцияның бастапқы заты ретінде қатысады бес көміртекті қосылыс, СО2 Қараңғы фазада молекуласының құрамында алты атом көміртек бар глюкоза түзілу үшін қайталанатын реакция Калвин циклі алты рет қайталанады Қараңғы фазада көмірсудың түзілуіне жұмсалады АТФ энергиясы Қараңғы фазада реакция соңында түзіледі моносахарид, дисахарид, полисахарид Бейорганикалық заттардың тотығуы кезінде түзілетін энергия пайдаланылатын кезең Хемосинтез Бейорганикалық заттардан органикалық заттарды синтездеу қабілеті бар ферменттік реакциялар Хемосинтез Хемосинтезді ашты С.Н.Виноградский Синтезделетін нәруыз молекуласының құрамын анықтауда пайдаланады ДНҚ коды немесе генетикалық код Синтезделуге тиісті нәруыздың құрылымы туралы ақпарат жазылады ДНҚ молекуласында Аминқышқылдарын анықтайтын «генетикалық тіл» тұрады үшөрім немесе триплет Генетикалық кодтың негізгі қасиеті синтезделуге тиіс нәруыздың құрылымы туралы ақпаратты ДНҚ ген түрінде береді Нәруыз молекуласының құрылымы туралы ақпараты бар ДНҚ-ның шағын бөлігі ген ДНҚ молекуласындағы жасушаға қажетті әртүрлі нәруыздың құрылымын анықтайтын тұқым қуалайтын ақпарат генетикалық код Нуклеотидтердің комплементарлық принципіне сай ДНҚ-дан ақпараттық РНҚ «тіліне» аударылып жазылу принципі аталады транскрипция Синтезделуге тиісті нәруыз молекуласының құрылымы туралы ақпараттың алғашқы бастамасын ДНҚ молекуласынан көшіріп алады а РНҚ Синтезделген а РНҚ –ның молекуласында ДНҚ-ның ақпаратына сәйкес келмейтін бөлігін кесіп тастайды арнайы ферменттер а-РНҚ-дан алынып тасталған бөлік интрон а-РНҚ-дан алынып тасталған бөліктен қалған бөліктерінің бір-бірімен жалғасуы экзон а-РНҚ молекуласының ядрода синтезделуі сплайсинг Сплайсингті жүргізетін ферменттерге көмектесіп, коферменттер қызметін атқарады ядродағы РНҚ-лар Кофермент қызметін атқаратын РНҚ-лар қызметі экзондардың ұшын ұстап тұрады Ешбір ферменттер көмегінсіз өзіне-өзі сплайсинг жүргізе алады а РНҚ Өзіне-өзі ферменттік «катализ» жүргізетін а РНҚ-ны атайды рибозим Аденин тізбектерінен тұратын а РНҚ молекуласының құйрығына жалғасқан жиынтық информосома Информосоманы ашты қазақ ғалымы М.Ә.Айтхожин Нәруыз молекуласының синтезделуінде матрица рөлін атқарады нуклеин қышқылдары Синтезделуге тиісті нәруыз молекуласының құрылымы туралы ақпаратты ген түрінде береді ядродағы ДНҚ молекуласы Генді а РНҚ көшіріп жазып алуы транскрипция Нәруыз биосинтезі жүреді рибосоманың кіші бөлігінде Рибосомалар, тРНҚ, аРНҚ, аминқышқылдары, ферменттер қатысында іске асады биосинтез реакциялары Нәруыз биосинтезіне қажет энергия АТФ Полипептидтік тізбекті түзудің басталуы инициация аРНҚ-ның кодоны мен т РНҚ-ның антикодонының бір-біріне сәйкес келіп, пептидтік тізбектің ұзаруы элонгация Пептидтік биосинтездің аяқталуы терминация Бір нәруыз молекуласын синтездеуге бірнеше рибосомалардың қатысуы полирибосома аРНҚ-дағы У-Г-Г кодонына ферменттердің жәрдемімен өзара байланысады жүктеу/скачать 55,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|