Гендерактивтілігініңгеномдықдеңгейде(ДНҚ)реттелуі

ЭукариоттардыңДНҚфракцияларыныңсипаттамалары

• 
  

  1. Уникальдысирекқайталанатынқатары	56-75%	1рет	Структуралықжәнефункционалдық гендердентұрады	Эухроматин
  2. Орташа жиілікпенқайталанатыннуклеотидтерқатары	8-15%	100-10 000 көшірмелері	Гистондыақуыздарда кодтаушыгендер,ақуыздар,тРНҚжәнерРНҚ	Эухроматин
  Көпқайталанатыннуклеотидтерқатары	10-12%	от 10 000 до 1 000 000 көшірмелері	КодталмайтынДНКцентромерлермаңындағы жәнетеломерлік бөліктері(құрылысытық қызметі) ДНК спейсерлер (гендер арасынбөлуші),экспрессиясынреттейтін гендер(промоторлар,терминаторлар жәнет.б.)	Гетерохроматин Эухроматин

• 
  

• Эукариоттық жасушалардағы нақты бір ген кластары біршама тұрақты транскипцияланыпөте сирек жағдайда репрессияға ұшырауы мүмкін. Мысалы, рибосомалық РНҚ-лардың(28SSнемесе18S)немесетасымалдаушыРНҚ-лардыңгендеріжасушадакөптегенкөшірмелертүріндеболып,қарапайыммультигендіктұқымдастардықалыптастырады.БұлгендерРНҚ-полимеразаІ(рибосоманыңүлкенбөліктері)жәнеРНҚ-полимеразаІІІ(5S РНҚ және т-РНҚ) арқылы біркелкі транскрипцияланады, бірақ түзілетін өнімдері менсинтезделужылдамдығы түрлішеболады.

  
  

• Мысалы, дрозофила шыбынының политенді (алып) хромосомаларындағы көлденеңжолақтарменолардыңарасындағыашықтүстіучаскелердернәсілдіңтүрліұлпажасушаларында бірі-біріне ұқсас біркелкі екені көрінеді. Осы көлденең жолақтардың ара-арасында «үй шаруасының» гендері орналасқаны анықталды. Бұл гендер тіршілікке асақажетті белоктарды анықтайды және барлық жасушаларда үнемі активтілікті көрсетіп,тұрақты тарқатылған күйде болады (Bautz, Kabisch, 1983). Бірақ «үй шаруасының» гендерікейдеұзақуақытактивсізденгенкүйдеболуымүмкін,мысалы,жасушаныңмитоздықбөлінуікезінде.

  
  

• Текарнайықызметатқаратын(маманданған)ұлпаларменжасушалардағанаактивтіліккөрсететін«сән-салтанат»гендерініңболуы,гендерактивтілігініңбіркелкіеместігін (дифференциалдығы) ереже деп түсіну қажеттігін дәлелдейді. Арнайы қызметатқаратын жасушалардағы «сән-салтанат» гендерінің активтілігіне мысал ретінде глобин,кристаллин,фибрин,овальбумин,казеин,иммуноглобинт.б.белоктардыанықтайтын гендердіалуғаболады.

  
  

• Геномдық(ДНҚ)деңгейдегендерактивтілігіреттелудің5типінажыратады:

  
  

• 1.Толықгенетикалықблок(геномныңактивсізденуі)байқалады:

  
  

• а)жасушалықциклдыңмитоздықбөлінукезіндехроматинасажоғарыдәрежедеширатылғанкүйдеболыпхромосоманықалыптастырадыжәнеосыкездебарлықгендердің транскрипциялық активтілігі тоқталады;

  
  

• ә)мейозда,жынысжасушаларыныңбөлінуікезінде;текомыртқалылардыңмейоздықдиплотенасатысындағыерекшеқұрылыстыхромосомаларындаактивтіліксақталады.(Vlad,1983);

  
  

• б)сүтқоректілердіңаналықағзаларындағыжыныстықекіХ-хромосоманыңбіреуі(сомалықжасушаларда)эмбриогенездіңбастапқысатыларындатығыздалып,гетерохроматиндік жыныстық Х-хромотинге немесе Барр денешігіне айналады. Осы – Х-хромосомадағыгендердіңбасымкөпшілігіактивтілігінжояды.БірақжаңадантүзіліпжатқаноотидтердеБаррденешігіболмайды,сондықтанХ-хромосомалардыңекеуідеактивтілігін сақтайды.

  
  

• Аталықағзалардыңсомалықжасушаларындағы(ХУ)сыңарХ-хромосоманыңгендеріактивтікүйіндеқалады.АлайдааталықтардыңжынысжасушаларындағыХ-хромосома сперматогенез басталғанға дейін активсізденеді, өйткені активті Х-хромосомасперматогенездің бұзылуынажәнебедеуліккесебеп болар еді.

  
  

• в) аталық ағзалардың жыныс жасушаларындағы гендер активті емес, олардың активтенуітекұрықтануданкейінжұмыртқажасушасының цитоплазмасындажүреді.

  
  

• г)транскрипциялықактивтіліктіңкешігуісоныменқатаркейбірөсімдіктердіңтұқымдарында,диапаузажағдайындағыжасушалардыңгендерінде,бактерияларментөменгісатыдағысаңырауқұлақтардыңспораларындағыгендеріндебайқалады.

  
  

• д) кейбір өсімдіктердің тұқымдарында жасуша (Artemia gastrulae), бактерия жәнесаңырауқұлақтарыныңспораларыныңядроларыдиапаузаға,түскенкездеріндетранскрипциялықактивтіліктоқтайтындығыбайқалған.