Цунами – су апаты

УДК 550.34 

Ә. Нұрмағамбетов, Е.И. Күлдеев  

 

ЦУНАМИ 

–  СУ АПАТЫ 

 

Көпшілік халық табиғи апаттарды кенеттен (күтпеген жерден) болатын оқиғаға жатқызады. 

Тіпті, жылда қайталанатын қыстың қара суығын да, оның аязы мен қарлы боранын, қатып қалған 

жылу  құбырларын  қоса,  осы  категорияға  кіргіземіз.  Ал,  бұларға  қарағанда,  тым  сирек  болатын, 

болса  да  біздің  елден  қашықта  орналасқан  мұхит  жағалауларында  кездесетін,  апатты 

құбылыстардың бір түрі – цунами, біз үшін табиғаттың экзотикалық құбылыстарының бірі сияқты 

болып көрінеді. 

Дегенмен,  кейінгі  жылдары  Азия  континентінде  болған  екі  жойқын  цунами  апаты  –  2004 

жылдың  26  желтоқсанында  Суматра  аралында  (Индонезия)  және  2011  жылдың  11  наурызында 

Жапония  аралында  –  бүкіл  Жер  шарын  дүрліктірді.  Бірнеше  сағаттар  арасында  мұхит 

жағалауында  орналасқан  елдерде  мыңдаған  адам  қаза  болып  (Индонезия  апаты  –  300  мыңдай, 

Жапония апаты – 17 мыңдай), ел экономикасы аса жоғары мөлшерде шығынға ұшырады.  

 

 

 

 

1-сурет . 2011 жылғы Жапонияда болған цунами апатына дейінгі (а) және кейінгі (б) көрініс (ғарыштан 

түсірілген) 

 

 

Цунами  апаты  жайлы  деректер  адамзатқа  ертеден  белгілі.  Археологиялық  деректер 

бойынша,  біздің  эрамызға  дейінгі  екі  мың  жыл  бұрын  қазіргі    Сирия  жерінде  Рас-Шамра  атаулы 

елді  мекен  болған.  Кейінгі  кезде  осы  жерде  көне  көмбелерді  қазу  жұмыстары  нәтижесінде  араб 

кітапханасының  тақтасы  табылып,  онда  осы  аймақта  орналасқан  ескі  Угарит  мемлекетінің 

астанасын  бұрын-соңды  болмаған  өте  биік  толқын  басып,  толық  қиратқаны  туралы  деректер 

табылған. Мұндай деректер басқа да ескі хроникаларда кездеседі. 

Цунами  (жапон.  цу  –  қойнау,  нами  –  толқын)  деп  мұхит  түбіндегі    тектоникалық 

қозғалдыстардың әсерінен туындайтын апатты толқынды айтады.  

«Цунами» атаулы сөз басқа да халықтар тілдерінде кездеседі: flutwellen (неміс), vloedgolven 

(дат),  хай-и  (қытай),  maremoto  (испан),  vagues  sismigues  (француз),  tidal  waves  (ағылшын).  Орыс 

тіліне  «цунами»  атаулы сөз өткен ғасырдың екінші жартысында енген.  

 

Цунами толқындарының пайда болу себептері

 

Цунами  толқындары  суасты  жерсілкінісінен,  суасты  жанартау  атқылауынан,  суасты 

көшкінінен,  суға  жартастардың  құлауы  әсерінен,  судағы  жарылыстардан  туындайды.  Дегенмен, 

апатты  цунами  толқындары,  негізінен,  ірі  суасты  жер  сілкіністерінен  пайда  болады.  Суасты  жер 

сілкінісі кезінде жарылым боймен мұхит түбінің бір бөлігі төмен лықсып түсіп, мұхит түбінің бедері 

бұзылып, 

 

 

 

2-сурет. Цунами толқынының пайда болу механизмі 

 

мұхит  суының  көлемі  күрт  өзгереді.  Бұл  құбылыс  ашық  мұхитта  биіктігі  ондаған  сантиметр  (50 

см-ге  дейін),  жоталары  бір-бірінен  алшақ  (өйткені,  оның  ауданы  аса  зор  –  ондаған  шаршы 

километрге  тең),  толқындар  тудырады  (ашық  мұхитта  білінбеуі  де  мүмкін).  Жан-жаққа  тараған 

толқын  саяз  жерлерге  (жағаға)  жақындағанда,  толқынның  төменгі  жағы  су  түбіне  тиіп  тежеледі, 

жоғарғы  бөлігі  ілгері  ұмтылып,  толқынның  биіктігі  күрт  өседі  (шауып  келе  жатқан  атты  тез 

тоқтату  мақсатыңда  жүгенін  тартқанда  оның  шапшып,  артқы  аяқтарына  тік  тұратынына  ұқсас). 

Егер  де  мұхит  жағалауы  жазық  емес  шығанақ  болса,  онда  толқынның  биіктігі  тіпті  зор  болуы 

ықтимал.  

Дегенмен  әрбір  суасты  жерсілкінісінен  цунами  толқындары  пайда  болмайды.  Тек  қана 

ошағы  мұхит  түбінен  аз  тереңдікте  орналасқан,  күші  (магнитудасы

1

)  мұхит  түбін  қақ  жарып 

лықсытатындай  сілкіністерден  ғана  цунами  толқындар  туындайды.  Жан-жақты  зерттеулер,  егер 

сілкініс  ошағы  мұхит  түбінен  айтарлықтай  тереңде  болмай,  оның  магнитудасы  шамамен  7,8-ден 

астам  болса,  мұндай  жерсілкіністері  әсерінен,  міндетті  түрде  апатты  цунами    толқындар 

туындайтынын айтады.  Егер  де  жерсілкінісі  магнитудасы  6-дан  аз  болса,  онда  апатты  толқындар 

мүлде пайда болмайды. 

 

                                                

1

  магнитуда  –  дегеніміз  жерсілкінісі  ошағынан  тараған  сейсмикалық  энергияның  мөлшерін  анықтайтын 

өлшемсіз  шама.  Ол  ағылшын  ғалымы,  профессор  Ч.Рихтер  жасаған  магнитуда  шкала-кестесі  бойынша 

анықталып, сілкініс ошағының қарқындылығын сипаттайды. Бүгінгі таңда, жер сілкінісі магнитудасының ең 

жоғарғы  шегі  9-ға  тең  (М=9).  Газет-журналдар  бетінде  сілкіністің  жер  бетіндегі  күшін  (балл)  магнитуда 

өлшемімен шатастыру жиі кездеседі. Балл – дегеніміз сілкіністің жер бетіндегі әсері бойынша оның күшін 

анықтайтын  өлшемсіз  шама.  Ол  12  баллдық  шкала-кесте  арқылы  анықталып,  сілкіністің  жер  бетіндегі 

қарқындылығын сипаттайды. 

 

 

 

2-сурет. Цунами толқындарының таралу сұлбасы 

 

Ғалымдар  цунами  толқындарының  пайда  болу  себебін  литосфералық

**

  тақталар 

тектоникасымен  байланыстырады.  Осы  концепцияға  байланысты,  жер  қыртысы,  жан-жағы 

жарылымдармен  шектелген,  ірі  блоктарға  (литосфералық  тақталарға)  бөлінген.  Олар  тек 

континенттерді  ғана  алып  жатқан  жоқ,  сонымен  қатар,  оған  іргелес  орналасқан  мұхиттық  жер 

қыртысын  да  қамтиды.  Тақтаның  қалыңдығы  мұхит  астында  бірнеші  км-ден  80-90  км-ге  дейін 

болса, құрлықта – 100-ден 350 км-ге дейін жетеді.  

Литосфера  астында  қалыңдығы  бірнеше  жүз  км  болатын  астеносфера

***

  атаулы  жұмсақ 

(тұтқырлығы  төмен)  қабат  орналасқан.  Міне,  осы  астеносфера  қабаты  қатты  литосфералық 

қабаттың төсеніші рөлін атқарып, оның үстімен жылжиды. Литосфералық тақталармен қоса оның 

үстіндегі  континенттер  де  жылжиды  (олардың  жылжу  бағыты  мен  жылдамдығы  ғарыштық 

геодезия  әдістерімен  анықталады).  Қазірде,  көпшілік  ғалымдар  қолдаған  осы    концепцияға 

байланысты, жер бетінде және оның қойнауында жүріп жатқан геологиялық процестер осындай ірі 

литосфералық  тақталардың  қозғалысымен  және  олардың  өзара  әрекеттерімен  анықталады. 

Мұндай  тақталар  көлденең  бағытта  қатты  денелер  есебінде  қозғалады.  Сондықтан  да  ірі  жер 

сілкіністер  ошағы  (90  пайыздан  астам)  мұхиттан  континентке  өтпелі  облыстарда,    субдукция  деп 

аталатын белдемдерде орналасады. Бұл белдемде мұхиттық тақта континенттің астына сүңги еніп, 

Жердің мантиясына батады.  

Жер  шары  жеті  ірі  литосфералық  тақталарға:  Тынықмұхиттық,  Евразиялық,  Үнді-

Австралиялық,  Антарктикалық,  Африкалық,  Солтүстік  Америкалық  және  Оңтүстік  Америкалық 

және оннан астам майда тақталарға бөлінген (3-сурет). 

Литосфералық  тақталар  шекаралары  –  литосфераның  белсенді  аймақтары,  оларда 

жанартаулар  мен  ірі  жер  сілкіністер  ошақтары  шоғырлаған.  Бұл  аймақтар,  ұзақтығы  мыңдаған 

километрге жететін Жердің сейсмикалық белдеулерін  құрайды. Жер шарындағы  ең ірі белдеу – 

Тынықмұхиттық, оның үлесіне Жер шарында болатын ірі сілкіністердің 75 пайызы және бөлінетін 

сейсмикалық  энергияның    90  пайызы  тиеді.  Міне,  цунами  апатының  осы  Тынық  мұхит 

жағалауында жиі болуының басты себебі осында.  

 

 

 

 

________________________ 

**

литосфера  (грек.-lithos-тас,  shaira-шар)  –  жер  қыртысы  мен  литосфералық  мантиядан  тұратын,  яғни  жер 

бетінен астеносфера қабаты аралығын қамтитын жер шарының сыртқы қатты қабаты. 

***

  астеносфера  –  (грек.,  аsthens-әлсiз,  shaira-шар)  –  жоғары  мантияда  орналасқан,  затының  қаттылығы, 

беріктігі,  тұтқырлығы  және  сейсмикалық  толқындардың  жылдамдығы  біршама  төмен  болатын, 

литосфераның төсеніші рөлін атқаратын жұмсарған қабат. 

 

 

 

3-сурет. Жер шарындағы ірі литосфералық тақталардың орналасуы 

 

Цунами апатын алдын ала болжау жүйесі

 

Бұл  апаттың  жан  түршігерлік  зардаптарының негізгі  себебі,  әлемнің  қауіпті  жерлерінде  әлі 

де  болса,  цунами  толқындарын  алдын  ала  ескертетін  арнайы  халықаралық  жүйенің  жетілмеуіне 

байланысты.  Цунами  толқынының  таралу  жылдамдығы  шамамен  1000  км/сағатқа  тең.  Бұл 

сейсмикалық  толқындар  жылдамдығынан  50-100  есе  аз.  Қазіргі  автоматтандырылған 

сейсмологиялық  станциялар  жүйесі  жер  сілкінісі  ошағының  координаталарын  бірнеше  минут 

арасында  анықтайды.  Егер  10  минут  ішінде  сейсмологтар  жер  сілкінісінің  мұхит  астында 

болғанын,  оның  магнитудасын  анықтаған  болса,  онда  1000  км  қашықтықта  мұхит  жағалауында 

орналасқан  елдерге  цунами  толқынының  жетуіне  40  минуттай  уақыт  бар.  Ал,  егер  жағалаудағы 

елді мекенге дейінгі аралық 3-4 мың км болса, онда қауіпті аймақтан қашып құтылуға уақыт тіпті 

жеткілікті. Егер де Үнді  мұхиты жағалауында (2004 жылғы апат алдында) осындай халықаралық 

цунамиге  қарсы    қызмет  толық  жұмыс  істеп  тұрған  болса,  онда  мұндай  жан  тебірентерлік  оқиға 

болмаған болар еді.  

2004  жылғы  Индонезияда  болған  цунами  апатынан  кейін  Үнді  мұхитында  жаңа  алдын  ала 

болжау жүйесі құрылды.  Бұл жүйе 2005 жылы ЮНЕСКО-ның Мемлекетаралық океанографиялық 

комиссиясы  (МОК)  көмегімен  жасалды.  Жүйенің  басты  міндеті  –  өзара  сейсмологиялық 

деректермен және мұхиттағы су деңгейін өлшеп, цунами қауіптілігін алдын ала болжап, жағадағы 

елдерге алдын ала хабарлау. Мұндай жүйе Кариба бассейнінде және Солтүстік-Шығыс Атлантика, 

Жерорта теңізінде де жасалу жоспарланған. "Волна-09 в Индийском океане" атаулы жаттығу Үнді 

мұхиты  жағалауындағы  мемлекеттер  өзара  байланыс  жүйелерін  тексеріліп,  бұл  жүйенің  жұмыс 

істеу мүмкіндігі анықталды. 

Тынық мұхитында болатын ықтималды цунамиды алдын ала болжау жүйесіне 25 мемлекет 

кіреді. Әрбір мемлекеттің өз мүмкіндігіне сәйкес өзіндік болжау жүйелері бар. Мәселен, Ресейдің 

Қиыр  Шығысында  болатын  цунамиді  болжау  жүйесі  үш  аймақтық  қызметтен  тұрады:  Камчатка, 

Сахалин  облыстары  және  Примор  өлкесі.  Тынықмұхиттық  орталық  АҚШ-тың  Гавай  аралында 

Гонолуну қаласында орналасқан 

Жапония  жерінде  мұндай  қызмет  ертеден  жұмыс  істеуде.  Бұл  жүйе  2011  жылғы  апат 

алдында  тек  қана  мұхит  жағалауынан  20  км  қашықтыққа  дейін  цунами  ықтималдығын  болжауға 

мүмкіндік  беретін  болған.  Қазірде,  Жапонияда  мұхитта  пайда  болатын  цунами  толқындарын 

алдын ала болжайтын жаңа электрондық жүйе (мұхит жағалауынан 1 мың км қашықтыққа дейін) 

биыл, 2012 жылы іске қосылуы қажет. 

Егер Тынық мұхит айдынында ірі жер сілкінісі болған жағдайда, аталмыш Орталық барлық 

мемлекеттерге  сілкіністің  болған  жерінің  координаталарын  және  күшін  хабарлайды.  Цунами 

жайлы алғашқы  хабар  мұхит айдынында  орналасқан  станциялардан  су  деңгейінің  өзгерісі  жайлы 

деректер  түскеннен  кейін  хабарланады.  Егер  мұндай  өзгерістер  бар  екендігі  расталса,  онда 

толқынның жағалауға жету уақыты есептелініп,  дабыл қағылады. 

Неге  халықаралық  қызмет  керек  екендігі  оқырман  қауымға  түсінікті  болар.  Өйткені,  бұл 

қызмет сейсмологиялық деректерді үлкен аймақтан жинап, сілкіністің магнитудасы мен орнын дәл 

анықтауы  керек.  Бұл  қызметтің  негізгі  мақсаты  –  тек  қана  сілкіністің  магнитудасы  мен  орнын 

анықтап  ғана  қоймай,  сілкініс  ошағының  механизмін  (болу  ерекшеліктерін)  анықтау  қажет.  Егер 

де  сілкініс  ошағында  тектоникалық  блоктардың  өзара  қозғалысы  (жер  сілкінісінің  негізгі  себебі) 

тік  бағытта  болса,  онда  цунами  толқыны  міндетті  түрде  пайда  болады,  ал  егер  блоктардың 

қозғалысы  көлденең  бағытта  болса,  онда  тіпті  цунами  толқыны  пайда  болмауы  да  ықтимал. 

Сондықтан  бұл  қызмет  сілкіністің    орнын,  оның  механизмін,  магнитудасын,  елді  мекеннен 

арақашықтығын,  мұхит  түбі  бедерін,  жағалаудың  пішініне  байланысты  ықтималды  цунами 

толқынының биіктігін болжайтын арнайы компьютерлік программалармен жабдықталуы керек.  

Көріп  отырсыздар,  бұл  қызметтің  адам  өмірі  мен  халық  шаруашылығына  цунами 

толқындарының келтіретін зардабын азайтуда рөлі орасан зор. Сондықтан да цунами толқындары 

қауіпті  аймақтарда  аталмыш  қызмет  міндетті  түрде  болуы  қажет.  Айта  кететін  жәйт,  цунами 

толқынынан  зардап  шеккен  елдерде  әлі  де  болса,   апатты  толқындардың  болу  ықтималдығы  бар. 

Өйткені, жер  сілкіністері болған жерде (Суматра және Жапония аралдары маңы) оның ошағынан 

бөлініп  шықпай қалған жер қойнауындағы қалдық энергияға әлі де жеткілікті. Кейінгі дүмпулер 

(афтершоктар)  энергиясы  бас  дүмпуден  аз  болғанмен,  олардың  арасында  күшті  сілкіністер  де 

болуы мүмкін. 

Қазақстан мұхиттан алыс орналасқан, сондықтан да цунами толқындарының қауіптілігі жоқ. 

Дегенмен,  еліміздің  оңтүстік  және  оңтүстік-шығыс  бөлігінде  жер  сілкіну  қауіптілігі  жоғары 

екендігі көпшілікке мәлім.  

Жылдан-жылға  бұл  қауіптілік  деңгейі  өсуде.  Бұған  көңіл  бөлмеуге  болмайды.  Зілзала 

апатын  болдырмау  немесе  оны  алдын  ала  нақты  болжау,  әзірше  мүмкін  емес.  Олай  болса,  жер 

сiлкiнiсi  әсерінен  болатын  зардаптарды  жеңiлдетудiң  ең  дұрысы  –  алдын  ала  дайындықты 

күшейту. 

 

 

ӘДЕБИЕТТЕР 

1.

 

 Нұрмағамбетов Ә. Жерсілкінуі: болжам және сақтану шаралары. –Алматы:1999. 160 б. 

2.

 

 Интернет-сейт: http://ru.wikipedia.org/wiki/ 

 

Резюме

 

Мақалада  –  кейінгі  кезде  Үнді  және  Тының  мұхиттары  жағалауында  болған  цунами  апаттары 

туралы  айтылады.  Цунами  толқындарының  себеп-салдарына,  оны  алдын  ала  болжау  мақсатында 

құрылатын жүйелерге қысқаша түсініктер берілген. 

Резюме

 

В  статье  приведены  сведения  о  крупных  цунами,  происшедщие  в  последние  годы  в  Индийском  и 

Тихом  океанах,  возникновение  которых  связаны  с  сильными  подводными  землетрясениями.  Обсуждается 

вопрос о причинах возникновения и распространении цунами-волн и роль службы раннего предупреждения. 

 

 

Қ.И. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ                                                                              Түскен күні 10.06.12 ж.