Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

114
Ғылымның құңдылық ұстанымдары оның этосының негізін құрастырады,
оны əр ғалым меңгеріп, жəне олардың шығармашылығы новаторлықтың жəне
адамзат ұрпақтарына ақиқатқа жұмыс атқарудың үлгісі болып табылады.
Адамзат тарихында əйгілі ғалымдардың қызметінде қағидалылық үстемді
болған, олар ешқашанда тұлғалық жəне өзіндік мақсатқа құл болмаған.
Ғылымның идеалы ретінде қағида ұсынылған - ақиқаттың алдында бəрі
тең, мəселе ғылыми дəлелге тірелсе, ешқандай алғашқы еңбектері назарға
алынбайды.
Ғылыми этостың тағы бір маңызды қағидасы бар - өз зерттеулерінің
нəтижесін жариялағанда ғылыми шындық қажетті. Мүмкін ғалым қателеседі,
бірақ ешқашанда өз жаңалығына лайық нəтижелерді енгізбеу керек, яғни, ол
плагиатпен айналыспау керек. Дəйексөз институты ғылыми монография мен
мақалаларды құрастырғанда ғалым үшін міндет, ол тек авторлық құқықты
белгілемейді, сонымен, жаңа нəтижелердің селекциясын жасайды. Осы
селекциядан тыс жаңасын іздеуге ықпал болмас еді жəне ғылымда тек
қайталанатын нəтижелер үстемді болар еді, түбінде, ғылыми білімнің өсуі
тоқталады.
Əрине, фальсификация мен плагиаттың болмауы ғылымның құңдылық
нормасына айналып, бірақ, реалдық өмірде бұзылады. Əртүрлі ғылыми
ұжымдарда этикалық қағидаларды бұзған үшін əртүрлі қатал санкциялар
қойылады.
Қазіргі ғылымның өміріне бір мысал көрсетейік, 1970-шы ж. биохимиктер
мен нейрофизиологтардың ортасында Галлис атты жас ғалым өз жаңалығын
жариялады. Ол шындыққа ұқсас болжау ұсынды, өсімдік қасиеті бар
морфиндер жəне мидің ішкі морфиндері жүйке талшықтарға біркелкі əсер етеді.
Бірақ сонша өткізілген эксперименттер осы болжауды дəлелдей алмады. Басқа
зерттеушілер 
оның 
алдына 
шығатындықтан 
қауіпсізденіп, Галлис
фальсификацияға бет бұрды. Сөйтіп, ол жалған нəтижелерді жариялады.
Галлистің жаңалығы бəрін қызықтырды, 1977 ж. Мюнхенде арнайы
симпозиумда оған өз теориясы бойынша эксперимент өткізуге ұсыныс
жасалады. Сонда Галлис өзінің фальсификациясын ашық жариялайды. Бүкіл
ғылыми ұжым оған бойкот жариялап, ғылыми контакт жəне бірлестік
мақалалардан бас тартты. Галлис əріптестерінен өзінің ашық хатында кешірім
сұрайды.
Идеалдық жағдайда ғылыми ұжым қасақаналық немесе ғылыми
нəтижелердің ниеттілік фальсификацияға əрқашанда жол жабу керек. Осы
идеалға табиғаттану ғылымдардың зерттеушілері жақын, ал гуманитарийлерге
саяси жəне идеологиялық құрылымдар жағынан қысым болған соң, оларға
санкциялар жұмсарған.
Ғылым этосы келесі мəселелерді қамтиды:
1. Ғылым этикасы профессионалдық этиканың түрі ретінде.
2. Ғылым этосының қалыптасу факторлары.
3. Р. Мертонның «ғылымның нормативтік этосы» атты тұжырымдамасы.
4. Ғылыми іс-əрекетте этикалық нормалар жəне контр-нормалар.
5. Ғылым этосын бұзуда білім сапасының төмендеуі.

115
6. Ғылыми ұжымның автономиясы жəне оның тоталитаризмде құлдырауы
(«арийлық ғылым», «кеңес халық ғылымы», лысенковщина). Ғылым
этикасының негізгі идеясы Аристотельмен жарияланған - «Платон маған дос,
бірақ ақиқат маған қымбат». ХІХ ғ. басынан ғылыми іс-əрекет кəсіби түрде
болған. М. Вебер арнайы шығарма жазды «Наука как призвание и профессия».
Ғылымның этикалық нормалары негізінде жазылмаған (тек плагиат).
Ғылым этикасының кəсіби сипаттамасы ғылыми ұжымның автономиясымен
байланысты: ол өзі оны қолдайды жəне өз нормалары мен құңдылықтарын
қолданады, ол өзі іс-əрекетінің мазмұны мен мақсатын анықтайды. Басқа
жағынан, ол тар корпоративтік этика болмағансон демократиялық мінез-
құлықтың əмбебап нормаларын іске асырады.
Қазіргі (жаңаеуропалық) ғылыми этостың қалыптасуы:
1) объективтік білім амуақтың кеңеюі жəне алуы - əмбебап мақсат;
2) протестантизмнің діни-құндылық ұстанымдардың əсері (вебер-мертон
гипотезасы);
3) жаңа заманда дəлелденіп жайылған демократиялық мінез-құлықтың
зиялы нормасы, оның ішінде - толеранттылық нормасы;
4) əлеуметтік фактор: ХVІІ ғ. ғылымға адамдар қала буржуазия жіктен
шығады; ғылымдағы карьера ұзақ жолдан тұрған соң, утилитарлық емес,
жоғары интеллектуалдық құңдылықтар үстемді болған. сонымен қатар, «өз
атын» сақтау, ғылыми шындық деген сұрақтар жалпы қоғамға жайылып өз
орынын алды. ХХ ғ. жағдай өзгерді, себебі, ғылым «бай» болды.
Кең танылған ғылым этосының «классикалық» тұжырымдамасы Роберт
Мертондікі (1910-2004 жж.). 1942 ж. өзінің шығармасында ол былай деген:
«Ғылымның моральдық нормалары методологиялық тұрғыдан рационалды,
бірақ оларды процедуралық эффективтілігінен емес, əділетті жəне игілікті
болған соң. Ол нормалар біркелкі моральды жəне техникалық ережелер. Қазіргі
ғылымның этосының компоненті: универсализм, коллективизм (коммунизм),
бейтарап, ұйымдасқан скептицизм.
Осы нормалардың мазмұны:

жүктеу/скачать 1,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: