Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы
Өркениеттің қазіргі мəндері
жүктеу/скачать 1,15 Mb.
|
Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Мəдениет жəне қоғам
| Өркениеттің қазіргі мəндері
Ө Р К Е Н И Е Т Адамның тұлғалық деңгейі ретінде (өркениеттілік) Планетарлы құбылыс ретінде (адамзаттық өркениет) Нақты қоғам формасы ретінде (өркениеттер, мəдениеттер) Қоғам дамуының деңгейі ретінде (өркениет) Бұдан көретініміз, мəдениет пен өркениет бір-бірімен байланысты ұғымдар екен. Өркениетке еңбектің қоғамдық жолмен бөлінуі, қалалардың пайда болуы, жазбаша мəдениеттің дамуы, қолөнер мен сауданың өркендеуі, азаматтық қоғам мен мемлекеттің орнауы жатады. Мəдениет жəне қоғам Мəдениет пен қоғам өзара тікелей байланысты. Қоғамның даму сатысы өзіне сай келетін мəдени деңгейімен сипатталады, мəдениет қоғам жағдайына тəуелді. Бірақ бұлар бір-бірімен диалектикалық байланысты. Себебі, қоғам мен мəдениеттің арақатынасында қайшылықтар да жиі кездесіп отырады. Кейде мəдениетті қоғамның белгілі бір тармағын ғана қамтитын құбылыс ретінде сипаттау да кездеседі. Бұл пікірдің дұрыс жақтары бар. Егер біз қоғам мен мəдениетті барабар деп санасақ, онда мəдениеттің мазмұнын шектен шығарып жіберер едік. Дəлірек айтқанда, мəдениет - қоғамның қасиеті, оның өмір сүру əрекетінің ауқымды да көлемді міндеті. Осы тұрғыдан алғанда, ол қоғаммен диалектикалық байланыста болады. Мəдениеттің өзі адамға ғана тəн қоғамдық қатынастар тəсілі. Қоғам мен мəдениет бірлігін, қоғам дамуын басқару үшін мəдениет қажеттілігі объективті екенін көреміз. Мəдениет қоғамдағы барлық байланыстар мен қатынастарды қамтиды. Олай болса, мəдениет дамуы қоғамдық прогреспен тікелей байланысты екен. Қоғамдық қатынастар – адам дамуының өлшемі, олай болса, оның мəдениетінің де өлшемі екенін мойындау қажет. Ғылыми əдебиетте «мəдениет дегеніміз – қоғам» деген пікір кездеседі. Бұл пікірге мəдениеттің əрекет иелері 141
екені негіз етіп алынады. Айтылып отырған көзқарастың ұтымды жақтары көп болғанмен, онымен толық келісуге болмайды. Мəдениет, əрине, қоғам дамуының көрсеткіші. Дүниежүзілік мəдениеттің дамуы - мəдениеттің бір сатыдан екінші сатыға көтерілуі, ол қоғамдық-экономикалық формациялар ауысуымен анықталатын процесс, яғни мəдениеттің мазмұны қоғамдағы өзгерістерге тəуелді болады. Сондықтан, ғылым қоғам мен мəдениетті бір-біріне қарсы қоймай, олардың тарихи ажырамас тығыз бірлігін ашып көрсетеді. Бұл бірлік адам дамуы қоғам дамуымен деңгейлес болғанда толық мүмкіндік алады. Адам дамуы – оның қызметінің əмбебаптық сипат алуы. Өндіріс, айырбас, тұтыну қоғам өмірінде неғұрлым кең орын алған сайын, адам болмысы да жан-жақты сипат алады, ал ол мəдениеттің гүлденуіне жағдай туғызады. Капиталистік қоғам тұсында мəдениеттің жаңа сатыға көтерілуі сөзсіз, заңды процесс. Бірақ «заттық» мазмұн алған мəдениет адам өмірін тарылтады, мəдениет адамнан тыс мəнге ие болады. Жасалуы қоғамдық негіз болғанмен, өмір сүру тəсілі жағынан мұндай мəдениет əлеуметтік қатынастардан тысқары тұрады, əлеуметтік шектелу шеңберінен шыға алмайды. Мəдениеттің шынайы мазмұны қоғамды демократияландыру, адам бостандығын қорғау процесімен байланысты. Адам өз мəнін тек осындай қоғам жағдайында түсіне бастайды. Қоғамдағы əр халықтың тілінде, психологиясында, тұрмысында, өмір салтында, адамгершілік ережелерінде түрлі-түрлі ерекшеліктер болады. Оларды мəдениеттен бөліп алу мүмкін емес, олай істеу шындықты бұрмалау болып табылады. Ұлт тілдерінің дамуы ұлттық мəдениеттердің жетілуіне, олардың интернационалдық арнаға құйылуына мүмкіндік туғызады. Ұлттық жəне интернационалдық мəдениет диалектикалық бірлік құрайды. Диалектика əрбір мəдениетке, сонымен қатар, нақты бір ұлттық мəдениеттерде міндеттері жалпы адамзаттық элементтер болатынын мойындайды. Бұл бірліктің қайсысын болса да жеке дəріптеушілік сана мен мінез-құлықтың бұзылуына əкеп соғады, ұлтшылдық сезімге немесе жалған интернационализмге май құяды. Қырғыз əдебиетінің классигі Шыңғыс Айтматов «Ғасырдан да ұзақ күн» атты романында жағымсыз кейіпкерлердің бірі Сəбитжанды суреттей келіп, былай деп атап көрсетеді: «Ол кімді болса да, нені болса да сатып жібереді». Ондайлар «Манас» əуежайының атауын ұлтшылдықтың көрінісі деуге дейін барады, ұлттық мектептер мен балабақшалардың қажеттігін жоққа шығарып, сол арқылы ұлттық мəдениеттің тамырына балта шаппақшы болады. Олар ештеңеден, тіпті, ақыр соңында ешқандай оғаштығы жоқ экзотикадан да өзіндік ерекшелік қалдырмақ емес. Сондықтан да ұлтшылдыққа қарсы күресте интернационализм жалауын жамылған адамдардан арылуымыз керек деп ойлаймыз. Жалпы адамзаттық мəдениет ұлттық мəдениеттерден құрылады. Бірақ ол сол мəдениеттердің жай жиынтығы емес. Ұлттық мəдениетсіз жалпы адамзаттық, интернационалдық мəдениеттің де болуы мүмкін емес. Сондықтан, Кеңес үкіметі жылдарында пайда болған мəдениеттегі ұлттық нигилизм идеяларын біз қолдай алмаймыз. Ол мəдениет дамуындағы сабақтастықты, 142
таптықты түсінуді бұрмалады, мəдени-тарихи процестердің заңдылығын мойындамады. Ұлттық мəдениетті ұлттарды, халықтарды тарихынан бөліп алып қарауға болмайды. Ұлттық мəдениет ұлттық, халықтық дəстүрлерден дем алады, сол дəстүрлердің даму дəрежесінің көрсеткіші болады. Халық тарихынан тысқары, оның өмір салтынан оқшау ұлттық мəдениеттің болуы мүмкін емес. Бірақ қай ұлт, қай халық болсын, басқа ұлттар мен ұлыстар мəдениетінің ықпалына ұшырамай тұра алмайды. Сондықтан, əрбір ұлттық мəдениетте жалпы адамзаттық, интернационалдық мəдениет элементтері үнемі кездеседі. Мəдениеттегі интернационалдық пен ұлттар диалектикасы халықтар бірлігін, олардың өзара түсінуін, өзара мəдени қарым-қатынасын, бірін-бірі сыйлауын білдіреді. Сонымен бірге, əрбір ұлттық мəдениет өз дамуында түрлі дəрежеде болуы ықтимал. Бірақ ұлттық мəдениеттің бірі озық, ал екіншісі дамымаған деп, барлық мəдениетті бір ретке салып бағалау дұрыс болмайды. Бұл мəселе өте күрделі. Оны түсіну үшін К. Маркстің «Əрбір ұлт басқалардан үйрене алады жəне үйренуге тиіс те», - деген методологиялық тұжырымын басшылыққа алған жөн. Өркениеттіліктің жаңа сатысына көтерілген мəдениет иесі оған жетпегендерге ақыл айтушы болып қана қоймай, үйренуші болуға да міндетті. Адамнан тыс мəдениет те, өркениеттілік те болмақ емес. Демек мəдениеттен жұрдай адам болмайды. Адам мəдениеті – тəрбиеленетін нəрсе. Осыған орай мынадай бір жайды айта кеткен жөн. Қазір елімізде хат танымайтын адам жоқтың қасы. Көпшілік онжылдық, ең болмағанда 7-8 кластық білім алып, қоғамдық өмірге қосылады. Жоғары жəне арнаулы орта білім алушылар саны да жеткілікті жəне жыл сайын көбейе түсуде. Сонда осы білім алу мен мəдениеттің арақатынасы қандай деген сұрақ тууы ықтимал. Білімі бардың бəрі бірдей мəдениетті бола бермейді, керісінше, білімі төмен адамдардың бəрін мəдениетсіз деу қиянат. Мəдениет адамның сана-сезімінің қалыптасуына қарай көрініс табады. Жекелеген адамдарға байланысты мəдениеттілік ерекше мазмұн алады. Жоғары білім алған адамдар арасынан мəдениеті төмен адамдарды əлі де кездестіруге болады. Білімі болғанымен, мəдени негізі болмаған адамнан мəдениеттілік күту қиын. Ондай адам басқалармен сөйлессе де, əдебиет, өнер жайлы əңгімеге қатыса алмайды, олардың өзіндік пікірі де болмайды. Соңғы уақытта «бұқаралық мəдениет» деген ұғым жиі айтылып жүр. Батыстық мəдениет теорияларында ол кең тараған ағымдар қатарына жатады. Біздің ресми əдебиетте бұқаралық мəдениет тырнақшаға алынып, қажетсіз де мазмұнсыз мағынадағы мəдениет түрі негізінде көрсетіледі. Шындық бұлайша үстіртін қараудың өріссіз екенін көрсетіп отыр. Мəдениетті «жабайылатып», қарапайым сана қабылдауына жақындату тұрғысынан ондай мəдениет расында да буржуазиялық қоғам дағдарысының көшірмесі болып табылады. Ал бұқара деген көлемді, мазмұнды ұғымды өз мəнісіне қарай пайдаланса, заманымыз мəдениет жетістіктерін қалың көпшілікке паш етіп отырғанын ескерсек, бұқаралық мəдениет деген ұғымды өзгеше түсіндіруге болады. Бұл арада 143
қажет. Қайсы бір ұлттық мəдениетті алсақ та, ондағы салт-дəстүрлер жүйесіне бірден назарымыз ауады. «Салт-дəстүр, - дейді белгілі философ И. Гердер, - тіл мен мəдениет бастауларының анасы» 1 . Мəдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тəсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дəстүрлер жүйесі мəдениет өзегін құрастырады. Əсіресе, жазу-сызу болмаған ерте заманда мəдениет ырымдар мен сəуегейлікке, наным-сенімдерге, дəстүрлі түсініктерге иек артқан. жүктеу/скачать 1,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|