66
дəстүршілдіктер 4 млн. ғалымның арасында 2000-ы жемісті болса, тек 45
радикалдар деп саналады. Дəстүр мен жаңалық мəселесін «революция» мен
«эволюция» («қалыпты даму»), интенсивті (радикалдық-революциялық) жəне
экстенсивті (фундаменталды теориянының қолдану аймағын кеңейту) даму
түрлері арқылы қарастырамыз.
Ғылыми революция - ғылыми білімнің динамикасында ғылымның
негізімен бағытталған, зерттеу стратегиясын өзгерту кезеңдерінде күрделі рөл
атқарады. Сол кезеңдерді ғылыми революция деп атайды. Адамзат өзінің
дамуында бірнеше ғылым мен техниканың революциясынан өтті: өнеркəсіптік,
электротехникалық, электрондық, бағдарлама жəне «жасыл» революциясы.
Сөйтіп, көлем мен өзгертудің тереңдігіне қарай революцияларды
жаһандық, локалды жəне мини-революциялар деп бөледі. Фундаменталды
(жаһандық) революциялар
ғылымның
негіздерін (идеалдар, ғылым
нормаларын) жəне дүниенің ғылыми бейнесін (онтология өзгереді) күрделі
түрде өзгертеді. Локалды революциялар ғылымның негізін өзгерпей тек зерттеу
нақтылықтың бейнесін өзгертеді. Солай, ғылым дамуында түбегейлі өзгерістер
сонша көп емес.
Ғылым
философиясында
жаһандық
революциялардың
үш
рационалдылық типтермен байланысты үш типі бар: классикалық, классикалық
емес, постнеоклассикалық; В.С. Степиннің пікірінше, тағы 4 типі - екіншісімен
байланысты, пəндік ғылымның шығуымен (ХVІІІ ғ. аяғы - ХІХ ғ. басы)
байланысты.
Ғылымда революция қалай қалыптасады? Кейбір пікірлер бойынша,
ғылыми революциямен жаңалықтар ғылымда кездейсоқ болады, яғни, қосымша
зат ретінде, нақты мақсатты шешкенде; ал басқа пікір бойынша, ол дəстүрлі
жолмен қалыптасқан қатал қызметтің табиғи жалғасы деген. Ал, осыған ықпал
ететін факторларға келсек, олар ішкі жəне сыртқы деп бөлінеді. Осының
интерналистік пен экстерналистік нұсқаулары бар.
Мысалы, Б.Г. Юдин сыртқы факторлар үстемді десе, Б.С. Грязнов ішкі
факторларды таңдайды. Ал Микулинский сыртқы мен ішкі факторлардың
ғылым дамуында бірлік ықпалы туралы айтады. Сол себепте, ғылыми
революциялар ішкі пəндік пен пəнаралық байланыста мүмкін.
Енді нақты түрде осы мəселе бойынша ғылым философиясындағы
тұжырымдамалар мен пікірлерге тоқтайық.
Карл Раймунд Поппердің логикалық-методологиялық тұжырымдамасы.
Карл Поппер ХХ ғ. батыс философиясының əйгілі өкілі. Оның
шығармалары философия, ғылым логикасы, ғылым
методологиясы мен
əлеуметтану салаларында жазылған («Ғылыми білімнің логикасы мен дамуы»,
«Ашық қоғам жəне оның жаулары», «Историцизмнің жоқшылығы» т.б.)
К. Поппердің атын «фаллибилизм» (ағл. қатеге бейімделген, күнəға батылған)
атты ағыммен байланыстырады. Оның негізінде Поппермен ұсынылған
жүйелердің «фальсифицияландыру қағидасы» жатыр. Əмбебап пікірлерді
фальсифицияландыру дегеніміз оларды «бар еместік» (жоқ) түрінде бекіту.
Демаркацияның
мөлшері
ретінде
верификацияландыруды
емес
фальсифицияландыруды ұсыну қажет. Яғни, біз бір ғылыми жүйені тек сол
68
немесе біз оған əсер етсекте, ол автономды.
Үшінші əлемнің тұрғындарына теориялық жүйелер, мəселелер мен сынау
пікірлер, журналдар, кітаптар мен кітапханалардың мазмұны кіреді. Ғылыми
теориялардың даму процестерінің өздерінің даму логикасы бар. «Менің зерттеу
логикам білімнің даму теориясының мүмкіндік пен қатесін, яғни, қатені
жоюдан тұрады. Ал, ол болса - Ламарктің ереже нұсқаулары, үйрету арқылы
емес, Дарвинның селекциясы, іріктеуі арқылы». Осы салыстырмалы
ұқсастықты Поппер өмірінің соңында теорияның динамикасының төрт фазасы
атты схемасында ұсынды:
1) Мəселе (бақылау емес);
2) Шешу əрекет жасау - гипотезалар;
3) Қатені жою - гипотеза мен
теорияның фальсификациясы;
4) Сыншыл сұхбат нəтижесінде жаңа жəне мəселені нақты қою.
Қорыта айтқанда, Попперлік «ғылыми теориялар» ғалым дүниесіне
қатыспай идея əлеміне толық қатысты. Ғалымдардың іс-əрекеті рационалды
болу қажет, яғни, теориялық құрылымды басқамен ауыстыру. Ғалымдардың
«ашық қоғамында» интеллектуалды күрестен басқа ештеңе жоқ; сайысқа
адамдар емес, идеялар шығады, ал, адамдар ғылымға адал қызмет жасау керек.
Сол себепте, біз Поппердің көзқарасында жетілген «ғылыми революцияның
құрылымын» таппаймыз.
Достарыңызбен бөлісу: