Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы
жүктеу/скачать 13,38 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҰЛЫ ДАЛА тарихы
199
шаһарды алуды көздеген қытайдың арнайы жасақталған қалың қолы б.з.б. 36 жылы қалаға лап қойды. Бұл кезде қаңлы елімен қырғиқабақ жағдайда болып, күш қуаты кеміген хұндар жан қиярлық ерлік көрсетіп, жауға қарсы тұрғанымен, өз қалаларын қорғап қала алмады. Осылайша жаудың қалың қолына төтеп бере алмаған Тараз қаласы тарихында алғаш рет қирады. Қала қирағанмен, қайта қалпына келіп, өркендей берді. Түрк қағандығы күшейген тұста Талас пен Шу өзендерінің бойында Тараз қаласынан басқа Баласағұн, Суяб деген аса ірі қалалар болды 387 . Жалпы, 1984-1993 жылдары жасалған археологиялық зерттеу жұмыстары кезінде тек Талас өңірінде 133 ортағасырлық қаланың өмір сүргенін анықталған. Ал жоғарыда аса ірі деп отырған себебіміз, осы үш қала Батыс түрк қағандығының астаналары еді. Ежелгі Талас жеріне 568 жылы ат басын бұрған Византиялық елші Киликиялық Земарх жазбаларында Батыс түрктердің қағаны Дизабулмен (Естемі қаған) бірге Таласта парсының елшісімен кездескенін жазады 388 . Осыдан-ақ сол кездері Тараз қаласының дипломатиялық маңызының жоғары болғанын байқауға болатындай. Сонымен қатар 630 жылы Қытай саяхатшысы Сюань Цзянь жазбаларында көктүрктердің қағанын Талас өңіріндегі Мыңбұлақтағы жайлауында көргенін баяндайды 389 . Сюань Цзяньның көрсетуіне қарағанда, Тараз аумағы 8-9 ли (4-4,5 шақырым) болатын сол замандағы ең іргелі қаланың бірі еді. Ал Қытай деректерінде айрықша аталатын шөбі шүйгін Мыңбұлақ жері көктүрктердің негізін қалайтын он оқтардың мекені болды. Осы он оқтардың құрамындағы Нұшпелер Тараз қаласында Түркеш мемлекетін құрды 390 .
мен түркті түйістіріп тұрған Таразда түрк теңгелері басылып, айналымға түсті. Тоғыз жолдың торабына орналасқаннан да болса керек, Тараз қаласы көптеген наным-сенімдердің орталығы болған. Мұнда бір кездері будда, христиан-несториян және манихей діндерінің өкілдері еркін жүріп, өздерінің ғибадатханаларын ашуға қол жеткізді. Діндар миссионерлердің Таразды таңдап, мұнда тұрақтауының да өзіндік себептері бар болатын. Өйткені Жібек жолының маңызын айтпаған күннің өзінде, Тараз қаласының өзіндік геосаяси және геостратегиялық мәні ерекше болды. Қаланың орналасуы мен аймақтың табиғаты, жердің киесі мен жергілікті халықтың кең пейілдігі арқасында мұнда өзге ұлт өкілдері, соның ішінде, әсіресе соғдылар ешкімнен жәбір көрмей өмір сүрді. Тіпті «Диуан-и лұғат ат-түрік» 391
кітабының авторы Махмұт Қашқаридің айтуынша, Тараз қаласының тұрғындары түрк және соғды тілдерінде сөйлеген. 387 Бапаков, 2005. – 107-137 388 «Византийские историки». Пер с греч. Спиридона Дестуниса. СПб., 1861, с 380. 389 Зуев,1960, С 91. 390 Сенигова,. 1972, с. 12. 391 Қашқари, 1997. |