Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы



Pdf көрінісі
бет111/407
Дата27.04.2022
өлшемі13,38 Mb.
#32466
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   407
Байланысты:
udt

ҰЛЫ ДАЛА тарихы

122 


IV тас мүсін


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

123 


V тас мүсін


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

124 


VI тас мүсін.

Билік иесінің кеуде тұсы. 

Архангай аймағы, Хайырхан сұмыны 

Мәдениет үйінде сақтаулы

VI тас мүсін.

Билік иесінің екінші бөлігі. 

Шивээт-улаан ғұрыптық кешені


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

125 


VII тас мүсін


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

126 


 VII тас мүсіннің бас бөлігі.

Бұлғын аймағы Баян-Агт сұмыны 

мәдениет орталығында сақтаулы тас 

мүсіннің бас бөлігі («Шивээт-улаан» 

ғұрыптық кешені)


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

127 


VIII тас мүсін


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

128 


X тас мүсін

IX тас мүсін


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

129 


XI тас мүсін


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

130 


2018 жылы жаңадан табылған тас мүсіннің бас бөлігі


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

131 


I қошқар тас

II қошқар тас

III қошқар тас

IV қошқар тас

Қой бейнелі тас мүсіндер


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

132 


V қошқар тас

VI қошқар тас. 

Архангай аймағы, Хайырхан сұмыны мәдениет үйінде сақтаулы.


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

133 


Ел етміш жабғудың («Онгин») ғұрыптық кешендегі қошқар, қой тасмүсіндер.

«Өнгөт» ғұрыптық кешендегі қошқар тасмүсіні.


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

134 


Арыстан бейнелі тас мүсіндер


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

135 


I aрыстан бейнелі тас мүсін


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

136 


II aрыстан бейнелі тас мүсін

III aрыстан бейнелі тас мүсін

IV aрыстан бейнелі тас мүсін


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

137 


V aрыстан бейнелі тас мүсін

10 см


10 см

10 см


10 см


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

138 


10 см

10 см


10 см

10 см


VI aрыстан бейнелі тас мүсін


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

139 


10 см

10 см


10 см

10 см


VII aрыстан бейнелі тас мүсін


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

140 


VIII aрыстан бейнелі тас мүсін


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

141 


Маңғыстау, Үстірт аймағындағы «қошқар тас», «қой тас», «арқар тастар» 

(С.Әжіғали бойынша)

 



ҰЛЫ ДАЛА тарихы

142 


ТАСҚА ТҮСКЕН ТАҢБАЛАР

Көне  түрк  сенім  жүйесінде  Тәңірге  жақын  жер  есебінде  қабылданатын 

таулардың шыңдарында, адам аяғы жетуі қиын тұстарда орналасқан жартастарға 

қашалған  бейнелер  немесе  таңбалар  әдетте  діни  салттарға  арналған; 

өзен  аңғарларына,  жайылымдарға,  жануарларға,  бұйымдарға,  мүсіндерге, 

мазарларға түсірілген таңбалар әдетте басқа әулетке, тайпаға немесе әртүрлі 

мәдениеттерге «иесінің» кім екендігін хабарлауды мақсат етеді

196


Орталық  Азия  мен  оның  айналасында  біздің  дәуірімізге  дейінгі  мың 

жылдықтың ортасында сақтар мен ғұндар дәуіріне тиесілі рәміздік нышандар – 

таңбалар юежчи, усунь, кангюй (канцзюй), кушан, сармат, дунху және басқалар 

сияқты  Еуразия  далаларының  ілкі  түрк  немесе  түрктік  емес  тайпалардың 

егемендігі заманында кең жайылған түрде қолданылды. 

Жалпы  алғанда,  Түрк  қағандықтары  аумағына  тиесілі  бітіктастар, 

тасмүсіндер,  балбалдар,  жартас  суреттері,  ақша  тиындар  мен  мөрлер,  қыш 

және металл бұйымдар, қағаз, мата және басқалар бойында өте көп рәміздік 

ишараттар – таңбалардың бедерленгені көрінеді. 

Аты аталған түрк қағандықтарына тиесілі bitig «жазу, жазба, мәтін», taş «тас 

ескерткіш/жазу», bitig taş «бітіктас жазулы тас, жазба мәтінді тас,», beŋgü taş 

«мәңгі  тас/  мәңгілік  ескерткіш»;  belgü  «таңба,  нышан»;  tamγa  «мөр,  таңба» 

секілді сөздермен бірге көрінетін тіркестерден мысалдар ұсыналық: 

1) 

бітік.  Biŋ  yïllïq  tümen  künlik  bitigimin  anta  yasï  taşqa  yaratïtdïm  –  «Мың 

жылдық, он мың күндік жазуымды ондағы тегіс жалпақ тасқа қашатып жараттым» 

(Ел Етміш білге қаған бітіктасы, D 9-10); 

мәңгі тасNeŋ neŋ sabïm erser beŋgü 

taşйa urtum – «Айтатын сөзім бар болса, мәңгі тасқа ұрып қашадым», 

bitig taş

Atačïmqa bitig taşıγ toqïtdïm – «Бабама (естелігіне) жазу жаздырдым»

197


2) 


белгі.  Belgümin  bitigimin  anta  yaratïtdïm  –  «Nişanımı,  yazıtımı  orada 

hazırlattım» (Ел Етміш білге қаған бітіктасы, D 8); Belgüsin bitigin bu urdï bu yaratdï 

– «Нышанын, жазуларын осылай қойды, жаратты» (Tes G 3)

198


;

3) 


таңбаOn Ok oγlïm Türgeš qaγanta Maqaraç tamγaçı Oγuz Bilge tamγačï 

kelti – «Он оқ оғланым Түргеш қағанынан Макарач таңбашы Оғыз Білге келді» 

(Kül Tegin, K 13)

199

.

Жоғарыдағы  мағлұматтардан  аңғарылғаны  секілді,  көне  түрктер  түрлі 



мақсаттармен  ескерткіштер  қойған.  Əсіресе,  бабалардың  құрметіне,  қол 

жеткізген  табыстар  даңқын  асыруға  немесе  әлеуметтік  жетістіктерге  және 

мақсат-мүдделерін  болашақ  ұрпақтарға  жалғастыру  мақсатында  жазба 

196


 Mert, 2008, S. 6.

197


 User, 2009, S. 244

198


 Ölmez, 2013, S. 270, 272

199


 Ölmez, 2013, S. 90, 103


ҰЛЫ ДАЛА тарихы

143 


ескерткіштер  орнатылды.  Осылайша,  бітіктастарда  түрлі  түрк  тайпаларының 

бір араға жиналған, бір саяси шаңырақтың астына біріккен уақытта игілік пен 

қауіпсіздіктің сақталуы, Beŋgü El «Мәңгі Елдің» шексіз мерзімге дейін қорғалуы 

туралы бірқатар ұрандардың орын алуы да мұны көрсетеді. Бітіктастарда bitig 

және belgü сөздерінің өте көп жерде өзара бірлікте болуы бұл сөздердің көне 

түрк  халқында  балама  мағына  тасымалдағанын,  жазу  пайда  болғанға  дейін 

таңбалардың да әлеуметтік өмірде маңызды орын иемденгенін куәландырады. 

Көне  түрк  халықтары  жасаған  түгел  аймақтарда  орналасқан  ірілі-ұсақты 

тас  ескерткіштер  және  тау  беткейлеріндегі  өте  көп  тайпа  таңбалары  бар 

болғанымент өзінде шамамен алпысқа жуық таңба жинақтаған «Шивээт-улаан» 

ескерткіші аса салтанатты көрінеді (II, III суреттер). Бұл жағдай көне түрктерде 

көшпелі  тайпалардың  дүркін-дүркін  бірлестік  құрғандықтарын  және  мұны 

ескерткіштерге  бедерлеу  секілді  дәстүрі  бар  болғандығын  айқындай  алады. 

Осылайша, Моңғолияда, Оңтүстік Сібірде, Орталық Азияның түрлі өңірлерінде 

(Алтай  таулары,  Шығыс  Түркістан,  Жетісу  және  Сырдария  алқаптарында), 

Орталық Еуразия далаларында (Қазақстан жазықтары, Еділ-Жайық алқаптары, 

Солтүстік Кавказ, Қара теңіздің солтүстік жағалаулары және Шығыс Еуропада) 

көптеген таңбалар бір жерде бедерленген тас ескерткіштердің жолығуы мұны 

анықтап береді.

Орталық  Азия  халықтарының,  әсіресе  түрктердің  таңбашылық  дәстүріне 

назар  аударсақ,  барлық  дерлік  тайпа  немесе  тайпа  одақтарында  болуымен 

қатар, билеуші әулеттердің де өз таңбаларына иелік еткендіктері белгілі болады. 

Көне түрк дәуірінің таңбалар жүйесінде: 

1. 




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   407




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет