Көп кристалды металдың беріктігін деформация арқылы нығайту

5.4 Көп кристалды металдың беріктігін деформация арқылы нығайту 
Суықтай 
деформациялау 
дәрежесі 
артқан 
сайын 
металдың 
деформацияға қарсылық көрсетер қасиеттері 

в
, 

0,2
, 
HV т.б.
көтеріледі де, 
пластикалық деформациялану (созымталдық) қабілеті δ төмендейді (29- 
сурет). Мұндай құбылыс т о й т а р у деп аталынады. Пластикалық 
деформация салдарынан металл беріктігінің нығаюы кристалдың 
құрылысындағы ақаулар (дислокация, бос орын, атомаралық ақау) санының 
көбеюімен 
түсіндіріледі. 
Ақаулардың 
аса 
тығыздығы 
жаңа 
дислокациялардың жүруіне кедергі туғызып, металдың деформацияға 
қарсылық көрсетер қабілетін көтереді, cозымталдығын төмендетедi. Әсіресе 
бір-бірімен өзара байланыста болатын дислокациялардың тығыздығының 
артуы олардың әрі қарай қозғалысына кедергі туғызады. БЦК торлы 
металдың беріктігі КЦК торлы металдан жоғары болады. 
Cалқын деформацияның салдарынан металдың тығыздығы, тотқа 
шалдықпау қабiлетi төмендеп, электркедергiлiгi көтерiледi. 

29-сурет. Мыс қорытпасының (қоланың) беріктік және созымталдық 
қасиеттеріне пластикалық деформация дәрежесінің әсері. 
 
5.5 Металдың қирауы 
Қирау металл материалдарының бөлшектерге бөлінуіне себепкер 
жарықшалардың туындауынан және оның ары қарай даму процестерінен 
тұрады. Қирау м о р т және т ұ т қ ы р болуы мүмкін. Микрожарықшалардың 
туындауына түйіршіктер, фазалар шекарасы, әртүрлі кірмелер сияқты 
кедергілердің 
бойында 
дислокациялардың 
жинақталуы 
себепкер. 
Дислокациялардың әсерінен пайда болған экстражазықтықтар бір-бірімен 
қосылып, оның астында жарықшалардың туындылары пайда болады. Бір 
металдың өзі тұтқыр және морт сынуы мүмкін. Жарықшаның туындауынан 
кейін оның дамуына күш жұмсалса, ондай сыну т ұ т қ ы р деп аталады. Егер 
жарықшаның туындауы бірден оның қирауына әкеліп соқса, ондай сыну 
м о р т д е п аталады. 
Металл материалдарының сынуы көптеген факторларға: қорытпаның 
химиялық құрамына, түйіршіктердің мөлшеріне, күштің түсу шартына, 
температураға байланысты болады. Мысалы, морт сынуда деформацияның

жүру жылдамдығы көтеріңкі, кернеулік концентрациялар саны көп, бұйым 
өлшемдері ірі болулары керек. 
Қираудың түрі сынық бетінен анықталады. Тұтқыр сынған бет 
талшықты, күңгірт болса, морт сынған бет жылтыр, түйіршіктері біркелкі 
жазық орналасады. 30- суретте 1- морт (жарық) сынық, металдың беті 
біркелкі жазық және жылтыр; 2- талшықты (күңгірт) сынық, металдың беті 
кедір-бұдыр талшықты.
Электронды микроскоп арқылы зерттелген сынықтың жұқа 
құрылымын 30,б - суреттен көруге болады.
Көптеген металдар температураның өзгеруіне байланысты тұтқыр 
сынудан морт сынуға ауысады. 
Тұтқыр сынудың морт сынуға ауысу температурасы с у ы қ қ а
с ы н ғ ы ш т ы қ т а б а л д ы р ы ғ ы t
п . х .
деп аталады. 
1 2 3 4
а) 
б) 
а) сынық түрлері: 1- морт; 2 – 3 – аралас; 4 – тұтқыр. б) 
микрофрактограммалар (солдан оңға қарай) тұтқыр, морт, интеркристалды 
морт сынық (х5000).

30 – сурет. Болат сынықтары. 
31-сурет. Температураға байланысты болаттың морт (І) және тұтқыр 
(ІІ) сыну графигі. 
31-суреттегі графикте металдың қирауға қарсылығы S
отр
(отрыв), 
аққыштық шегінен туындаған кернеуден төменде болатыны көрсетілген.
S
отр 
мен σ
т
қиылысқан нүктесі металдың тұтқыр күйінен морт сынуға ауысу 
температурасына сәйкес. Деформация жылдамдығы артқан сайын металдың 
морт сыну қабілеті жоғарылайды.