Дегізерлік к,асиетін түсінуге түцгыш рет енді гана мүмкіндік алы п отыр
жүктеу/скачать 0,68 Mb. Pdf көрінісі
|
| BEGINNING M A K E S THE H ISTO R Y O F FUTURE Nursultan N A Z A R B A Y E V ---- 1
----------- аубай САРТКРЖ А ҮЛЫ 2 0 - щ і бет I I І^азацтыц сана-сезімі өткендегі, к,азіргі және болашацтагы — тарихтың, т олкрт ы нда өзінің, үлт т ьщ « М Е Н » дегізерлік к,асиетін түсінуге түцгыш рет енді гана мүмкіндік алы п отыр... Бірак, б ү л мүмкіндік к,ана о л шындык,к,а, тек к,азак,тардьщ гана еліес, барлык, к,аза%стандык,тардын, жаппай санасына орнык,к,ан фактіге, айналуы к,ажет. А л осы міндет біздін, алдымызга тек, к,ана, бір гана үлы мүмкіндік түрінде емес, к,атал цаж еттілік түрінде де крйылып отыр. О ны шешсек, біз т арихт ы ц өзімізге шак,талган мезгіліне сәйкес боламыз, т арихи болымсыздык,тын, бос к,уысында бос%а к,арманып жүрмейміз... Т олько сейчас казахское самосознание впервые имеет возможность понимания своего национального « Я » в про шлом, настоящем и будущ ем - потоке истории. Н о эт о лиш ь возможность, которая должна ст ат ь дейст ви тельностью, фактом массового сознания не т олько казахов, но и всех казахст анцев. И эта задача предстает перед нами не т олько и даже не ст олько как величайш ая возможность, а как суровая необходимость. Р еш ив ее, мы будем соот вет ст воват ь нашему времени истории, не повиснем в пуст от е исторического небы т ия. Just now the K azakh consciousness for the first time ever has the opportunity to understand its national « S E L F » in the past, the present and the future — in the stream o f history... However, this is just an opportunity which m ust become reality, become the fact o f mass consciousness o f all the Kazakhstani people, not only o f the K azakhs, and the goal appears before us as not only and not even so m uch as the greatest opportunity, but as the stem necessity. H aving solved which, we will be in harmony with our time o f history and w o n ’t hang at the vacuum o f historic nihility. N u r s u l t a n N A Z A R B A Y E V “I n the S t r e a m o f H i s t o r y ”
Мазмұны Содержание Content ТЛРИ Х ТОЛҚЫНЫНДА В П О ТО К Е И СТОРИ И IN THE STRE A M OF H ISTO RY 10-13
Б . Кәрібаев: Д әуір баспалдаңтары Б. Карибаев: Высоты эпохи В. Karibayev: H eights of the E poch А . Чистобаев: География ж әне географтар ортасы — Л е в Гумилевтің «экологиялы ң са- ласы »... 1 3 -1 7 А . Чистобаев: География и ср ед а географов - «экологическая ниша» Л ь в а Гумилева A . Chistobayev: G eography and geographers’ environment - «есопісһе» of L eo G umilyov
20-21 К,. Сартңожаүлы: «М әңгілік ел» идеясы ңалай туды ... К. Сарткожаулы: Рож денн ы е идеей «М әңгілік ел».... К . Sartkozhauly: Born by the idea of «M angilik el» 2 2 -2 4 M . Алпысбес: Үлттың тарих шежіресі М . Алпысбес: Ш еж ире в национальной истории
М . Alpysbes: Shezhire in the national history
26-31 A . Досымбаева: Жоғалған мәдениет дерегі
А . Досымбаева: В поисках затерянных культур
A . Dosymbayeva: In search of lost cultures ҮЛ Т К АЗЫ Н А С Ы ДОСТОЯН ИЕ НАЦИИ N ATIONAL PATR IM O N Y 34-37 Д .К дм забекүлы: О м бы н ы ң Алаш дәптері Д . Камзабекулы: О м ские тетради ала- шовцев
D . Kamzabekuly: T he O m sk notebooks of Alash party members 38-41 M . Күсайынов: М айдангерлер дерегі М . Кусаинов: Глядящ ие пристально вслед М . Kusayinov: Gazing after 4 2 -4 3 М . Крйгелдиев: Нысанбай ж ы рауды ң «К енесары -Н ауры збай» дастаны: уаңыт тезінен өткен жыр М . Койгельдиев: «К ен есары -Н ауры з бай» - О д а великому времени Нысанбая М . Koygeldiyev: «Kenesary-N auryzbay» - A n ode to the great time of Nysanbay
48-31 Д . Аманжолова: Әлихан Бөкейханов тағылымы Д . Аманжолова: Уроки Алихана Букей- ханова D . Amanzholova: Alikhan Bukeykhanov’s lessons 32-33 В. Поляков: Кдзаңстан және Ң ы ры м - тағдырлас халың B. Поляков: Казахстан и К ры м в с у д ь бах одной семьи V . Polyakov: Kazakhstan and Krym in one family’s destiny
3 8 -6 3 С . Күттыңадам: Алтай кеңістігі C. К утты кадам: Д ао А лтая S. Kuttykadam: D ao of A ltay Қ О РА М САҚ КОЛЧ АН QUIVER 6 6 - 6 9 K. Әмірбек: М әңгілік елдің мәйегі К . А мирбек: Вечная ценность народа К . Amirbek: Eternal value of nation М Е Н Ж А Н Б АС АМ ... Д Л Я ТОГО , ЧТОБЫ БЫТЬ IN ORDER ТО BE 7 2-7 3 Е. Сыдыңов: Еуразияш ы лды ң — үзд іксіз д ам у үрдісі E. С ы ды ков: Евразийство — непрерыв ное, потаенное, неизбежное Ү. Sydykov: Eurasianism — continuous, inmost, inevitable
78-81 3 . Кдбылдинов, П . Т окарь: А . Латута: Н ағы з ңазаң өмірі 3 . К абульдинов, П етр Т окарь: А ф ана сий Латута: ж изнь настоящего казаха Z . Kabuldinov, P . Tokar: Afanasy Latuta: a real kazakh’s life
8 4 -8 9 A . Әбсадыңов: А бы лайды ң шын есімі кім? А . Абсадыков: А бы лай-настоящее имя хана? A . Absadykov: A bylay — the K h an ’s real name? 90-9 1 Б . Аяған: Гуверов мүрағаты не жасыра- ды ? Б . Аяган: Ч то скрывают Гуверовские архивы? В. Ayagan: W h a t’s hidden in Hoover Institution archives? 9 2 -9 3 Э . Визинтайнер: И сламға ңарсы исламшылдың Э. Визинтайнер: И слам изм против И с лама Е . Visintainer: Islamism against Islam K Y H ТӘРТІБІНДЕ Н А ПОВЕСТКЕ ДН Я O N THE AG E N D A 98-101 В. Ш улика: Соғыс турасындағы ш ындың В. Ш улика: З ащ и щ ать правду о войне V . Shulika: Т о protect the truth about the W a r
102 2 0 1 3 -2 0 2 2 ж ж . М әдениеттер ж аңындасуының халыңаралың онж ы лды ғы ны ң салтанатты ашылу рәсімі И наугурация М еж дународного десятиле тия сближения культур на 2013 - 2022 Inauguration of the International D ecade (2013 - 2 0 2 2 )fo r Rapprochemen of Cultures 103 Ю неско үйымының Бас директоры И рина Бокова Л .Н .Г ум и лев атындағы Еуразия үлттык университетінде И рина Бокова — Генеральный Директо| Ю Н Е С К О открыла К аф едру Ю Н Е С К О в Е Н У иммени Л .Н . Гумилева Irina Bokova — Director-General of the U N E S C O opened the U N E S C O subdepartm ent in L .N . Gumilyov Eurasian National University 104 Кдзаңстан тарихшыларының баспасөз мәслихаты Пресс-брифинг ученых историков Казах стана M edia briefing of the historians of Kazakhstan 103
К,азан 2013: Тарихш ы ларды күткен жаңалың
О к тяб р ь 2013: События, которые ж дут историков O cto b er 2013: Events waiting for historian 106-107T . Табысбек: М енің өнердегі өмірім Т . Табысбек: Ж и зн ь моя - в моем ис кусстве
Т . T abysbek: M y life - in my art Халыкаралык гы.\ыхіи-көшшлік тарихи журналы «Mahgi «■/» Қ Р Мадениет және ацпарат штнстрлігінде тіркелген. 02.08.2013 ж. Х і 13768-Ж куалігі берілді. %урылтпйиіы: -Казахстан улттыц тарихшылар конгресі■■ чогамдық бірлес Международный научно-попу, іярный исторический журна.і «M ahgi с / . Зарегистрировано в М инистерстве культ уры и информации Р К Свидетельство Л& І3768-Ж от 0 2 .0 8 .2 0 1 3 Учредитель: Общественное объе.іинение <• Национа гьный конгресс историков Казахе International popular scientific historical magazine “M angi el~ Registered in the Ministry o f Culture and Information o f the Republic ot Kazakhstan Certificate № 13768-Ж from 02.08.2013 Founder: public association « The National Congress o f the Historians o f Kazakhstan - Р Е Д А К Ц И Я АЛ КАСЫ : Марат Т Ә Ж И Н Мұхтар К ҮЛ -М ¥>С АМ М ЕД Аяган Б Ү Р К ІТ Б А И Ахмет Т О К Т А Б А Е В Әбсаттар Д ЕР 0ІС Ә Л 1 Бауыржан Б А И Т А Н А Е В Георгий К А Н Ғаділбек Ш А Л А Х М Е Т О В Ч А М ЗА Б Е К Ү Л Ы Тыдықов •Күлдызбек Ә Ы Л Х О Ж И Н Зиябек К Д Б Ы Л Д И Н О В Иманғали
Т А С М А Ғ А М Б Е Т О В Каржаубан С А Р Т К О Ж А Ү Л Ы Нүрсан Ә Л ІМ Б А И Уәлихан К Д Л И Ж А Н Бас редактор: Ерлан С Ы ДЬІК О В Р Е Д А К Ц И О Н Н А Я КОЛЛЕГИЯ: Марат Т А Ж И Н Мухтар К У Л -М У Х А М М ЕД Аяган Б У Р К И Т Б А И Ахмет Т О К Т А Б А Е В Абсатар Д Е Р Ң И С А Л И Бауыржан Б А И Т А Н А Е В Гадильбек Ш А Л А Х М Е Т О В Георгий К А Н Дихан К А М ЗА Б Е К Ү Л Ы Ерлан С Ы ДЫ К О В Жулдызбек А Б Ы Л Х О Ж И Н Зиябек К А Б У Л Ь Д И Н О В Имангали
Т А С М А Г А М Б Е Т О В Каржаубай С А Р Т Қ р Ж А У Л Ы Нурсан А Л И М Б А И Уалихан К А Л И Ж А Н Г. I лавныи редактор: Ерлан С Ы Д Ы К О В E D IT O R IA L BO A R D : Marat T A Z H IN Mukhtar K U L - M U K H A M M E D Ayagan B UR KITB AY Akhmet T O K T A B A Y E V Absatar DERBISALI Bauirziian BAY TA N A Y EV Gadilbek S H A L A K H M E T O V Georgy KAN Dikhan K A M Z A B E K U L Y Yerlan SY DYKO V Zhuldyzbek A B Y L K H O Z H Y N Ziyabek K A B U L’D IN O V Imangali T A S M A G A M B E T O V Kar/haubay S A R T K O Z H A U L Y Nursan ALIM BAY Ualikhan K A L IZ H A N
Yerlan SY D Y K O V ТКауапты редактор: Ответственный редактор: Managing editor: Еркежан СӘДУАІ&АС Еркежан САДВАКАСО ВА Yerkezhan S A D V AK A SSO V A Шыгарушы редактор: Выпускающий редактор: Publishing editor: Базарбек ТҮ К /Б АЙ Базарбек ТУКИБАИ Bazarhek TU K IB A Y Журналистер: Журналисты Journalist, Эсед ШАТКА Асель Шажа Aset' SH A Z H A Светлана РЕЗНИ КО ВА Светлана РЕЗН И КО ВА Svetlana R E ZN IK O V A Корректорлар: Корректоры: Proof-readers: Валентина КАРПЕНКО Валентина КАРПЕНКО Valentina K A R P E N K O Гт набора ШӘУЕНОВ.4 Гулзабира Ш.АУЕНОВА Cul'zabira SH A U E N O V A Фаина П О П О ВА Фаина ТУСУПОВА Faina TU SSU PO VA Аудармашылар: Переводчики: Translators: -Ізй.ы Р А ХМ АН О В4 ЛяДля Р АХМ АН О ВА Lyailya R A K H M A N O V A Наталья Ш ВАРЦ Наталья Ш ВАРЦ Natalya S H V A R T S Көркемдеушілер: Дизайнеры: Designers Линара СЕМБАЕВА Динара СЕМ БАЕВА Dinara S E M BA Y E VA Кири, ь, ПЛЕШ КОВ Кирилл ПЛЕШ КОВ Kirill PLE SH K O V Николай НЕКИПЕАОВ Николай НЕКИПЕАО В Nikolay NEK 1PELO V Ф о то тілш і : Фотограф Photographer Ербол Е Р4ЕН Б ЕК Ербол ЕРДЕНБЕК Yerbol YERD ENBEK Беттеушілер: Верстальщики Pagensaker, Антон ОАЬШАНСКИЙ Антон ОЛЬШ АНСКИЙ Anton O L SH A N S K IY Линара СЕМБАЕВА Динара СЕМ БАЕВА Dinara SE M B A Y E V A 010000. Казахстан РеспуАмікасы. Астана ң. Мнрэояна кшиесі 2 mangi. el. hisliiry@gmail.cum +7 (7172) 709-548 Таралымш: 3000 дана Контакты 010000. Республика Казахстан, г. Астана, ул. Мирэояна 2 mangi el. historv@gmail.com * 7 (7172) 709-348 Тираж : 3000 зкз Журчал . Pride Print- баспаханасында Си лып шықты. Мекен-жайы: Алматы gaiai i 13-13. <г М w c i к Алмасбек ӘБСАДЫҚОВ, филология ғылымдарының докторы Л Б Ы Л А Й Д Ы Ң Ш Ы Н E C I M I K I M ? А И ТА И Ы Н ДЕГЕНІМ... К СЛОВУ СКАЗАТЬ.. BY THE WAY... * Абылай ханның 300 жылдыгына арналады С * С
ауызша ж әне шежірелік ж азба тари- хы арнайы білімі бар, тарихты танумен шүғылданатын кәсіби тарихшылардың еншісіне ауысңан кеңес д әу ір і түсы ндағы мезгілдік ж әне тэфірибелік ауы с-түйіс шекарасы тым (қыска уақытта өттг О ны ң үстіне кеңес билігі түсы нда тарих ғылымында ^аптық идеология ңүрсауындағы науңаншылдық* сипат басымдылыңқа ие болды . Соның нәтиж есінде халыңтың ауызша тарихының (кең мағынада мифологиялың тарих д е п аталады ) көріністері, нәтижелері мүкият елеп-екш еленбей шы- найы тарихңа үласып, үлт тарихында мифологиялық таным мен шынайы тарихтың си м би озды к сипатта- ры көрініс тапты. С он дай си м би озды қ белгі ңазақтын атақты билеушісі А бы лайды ң ғүмырнамалың тари хында белгі алған. Айталық, бүгінгі ңазаң тарихы ғылымында «А бы лайды ң шын есімі кім?» д еген мәселе накты тарихи деректерм ен дәл ел д ен іп айңындалмай, жыр-аңыздың баяндауларды ң ж елісін де калыптасңан күйінде қалып кел еді. Сонды ңтан бүгінгі таңдағы зерттеу еңбектердің басы м көпшілігінде ханның екі есімі — Абылай ж әне Ә білм ансүр, кейде үшінші есімі Сабалақ ңатар аталып, «Ә білм ансүр» шын есімі д е ген түсініктеме беру орнықкан. Б іздің ш е, м үндай танымды тарихи шындыққа айналдырған ғалымдар (олардың іш інде аса атактылары д а бар ) мы надай пайЬімдарды: X V III гасырдағы Р есей ж ән е Кытай деректерінде А бы л айды «Ә білм ансүр» д е п ешқашан атамайтындыгын, А бы л айды ң тікелей үрпағы әрі оның түңғыш би о графы Ш .У әлихановты ң зерттеулерінде «Ә білмансүр» ж ән е «С абалақ» деген е с ім д ер д ің кездеспейтінін( - К ож а А х м ет Я ссауи кесенесіне кісіге азан шақырып қойған есім м ен жаназа шығаратын мүсы лманды к тәртіппен (шариғатпен) ж ерленген А бы лай хан ңүлыптасына оның неліктен шын есім і «Ә білм ансүрды ң» жазылмағандығын (Ж алпаң ж үрт А бай д еп таныған үлы ақынның ңабіріндегі көктасңа И браьим деген шын есім і, қазақ-оры с Ш оңан д еп таныған атақты ғалымның бейітіндегі генерал-губерна тор Кауфман койдырған бел гіде шын есім М ү х а м м е д - Канагіия жазылғандығын еске түсіріңіз)[ А бы лайды ң хандық м өрінде « Б а ь а д ү р А бы лай хан бин сүлтан Уәлі» («А бы лай батыр сүлтан У әлі үлы ») деген ж азуды ң бар екендігіщ Ә білмансүр есімін алғаш ғылыми айналымға енгізген оңымысты акын Ш әк әрім н ің «Т үр ік, кырғыз-ңазак һ ә м хандар ш еж іресіндегі» (1911 ж .) Абылайға ңатысты баяндауларды ң кандай дерекке сүйеніп жазылғанын, оның ңолында қандай ж азба дер ек тер дің болғандығы ж өн ін де наңты ғылыми сараптаулардың жоктығын ңаперден шығарып алған. 85
11 АЙТАЙЫ Н ДЕГЕН1М... I К СЛОВУ СКАЗАТЬ... II
BY THE WAY... Р о д о с л о в и е . т р е т ь е й о т р а с л и х а н о в ъ : ' т ь о с ^С у ^ ^ м д х ^ 7 y fa c r ec A C 7 7 i£ zd !L ex M d ~ ' г к л и / л / у , ^ / / 4 б ; /•
Ylp UtM tV l. C:77Zst, Ж ст и у и іС О І .'T Z V ^ jfa b fi^ 'rT Lb C ', c/frUstOL* s ^ l ' / 4 y 4 if z^ ^ /. • ^ ti, 6 S 5 >
Ә білм ансұр д ег ен е с ім д і ж азба дер ек көзіне алғаш енгізген еңбек — Ш әк ә р ім К үдайбердіұлы ны н «Түрік, ңырғы з-ңазаң һ ә м хандар ш еж іресі». А втор атал- мыш еңбегін «ңазаңтың ескі се зд е р ін ңосып» (аңы з әңгімелерін - автор) ж азғанды ктан, он д а наңты та рихи дер ектер м ен сәйкес келе бермейтін мәліметтер к е з д е с е д і. С онды ктан « Ш еж ір е д егі» : «...ж оғар ы да айтылган Салңам Ж әң гір д ің бір баласы Уәлибаңи хандыңқа өкпелеп, Үргеніш тегі нағашысы Ғайып ханға барды д е п едік , оның баласы К өркем Уәли, оның баласы Ә білм ансүр, б із д ің хан А бы лай д еген ім із осы Ә білм ансүр е д і» , - дей тін м әлім еті д е «ңазаңтың ескі сөзінен» алынғаны айңын. Халыңтың ауызекі дер егі бойынша, А бы лай жас күнінде Сабалак д ег ен есім м ен ж етім дік күйін кеше жүріп, кейін А бы лай атанады. С ол ж ы р-аңы здар мазмүнының әсерінен «Сабалак — лакап есім , А б ы лай — батырлың есім , ал оның шын есімі кім болған?» деген сауал ө зін ен -өзі туы ндап, үлт тарихын зерттеуге білім мен кәсіби ңызығушылык зейін араласа бастаған к езең д е «Ә білмансұр» есімі пайда болған. Аталмыш есімнің туындауының екі себебі бар д е п есептейміз. Бірінш іден, А бы лайды ң ғүмырнамасы негізінен ңазактың фольклорлық шығармаларында (аңыз, тарихи жыр, толғау) сақталып жетті. Екіншіден, қазақ тарихы ғылымында Абы лай сынды атақты түлғалардың (х а н д а р д ы ң ) бірнеше есімі (полино мия) болу сырының түп негізін, оның м әдени астары мен әд е б и (фольклорлың) көркем дік ңүралға айналу себебін түркілік таным түрғысынан ғылыми негізде пайы мдауға ңатысты зер т теудің жоктығынан деп түсінеміз. Б іздің ш е, А бы лай ханның азан шакырып ңойған аты — А бы лай, ал «Сабалаң» - көне түркілік дәуірдегі по линомия (көп ес ім ) ңүбылысының дәстүрлік сипаты- нан айырылып, керкем дік ңүрал ретіндегі қолданысы артңан к езең д е туындаған фольклорлың есім. Ал «Ә білм ансүр» - ңазақ оңымыстыларының лаңап есім «Сабалақты» ж ен д еу ге үмтылған талпынысынан туындаған жаңсаң, ңоспа есім. Бүл пайы м дарды д ә л е л д е у үшін мыңты дәйектер керектігін б із жаксы түсінеміз. Феноменологияльщ әдіст ің «Бастапңыға шегіну» (« Н а з а д , к самим ве щ ам !») д е п түйінделетін басты тезисіне сүйене оты- рып, д ә л е л д ің д әй ек өзегін Ш .Уәлихановты ң «Абы лай» атты мақаласы арңылы өрбітуді жөн көрдік. АЙ ТА Й Ы Н ДЕГЕНІМ... ■■
К СЛОВУ СКАЗАТЬ... I
BY THE WAY... I
Өйткені, бүл мақала — А былай ханның өмірі мен қызметіне алғаш рет арнайы көңіл бөлген тарихи зер т- теу еңбек. Зерттеуш і ғалым макаласын А бы лайды ң тегін сөз етуден бастайды . О л былай д е й д і: «Абы лай орыс жылнамаларында С ібір дің ханзадасы д еп атала- ды. А л шынында А былай — О рта ж ү з ңазаңтарының XVIII ғасырда өмір сүрген ханы. О ны ң тегі О р та ж ү з сүлтандарының кенже буынынан тарайды д а , үшінші атадан барып Ә білм әм бет ханға ңосы лады. О ны мен Абылай (б ізд е гі кағаз бойынша, А бы лай сүлтан — ханның немере інісі) 1 7 3 9 жылы О р ы н бор да Р есей - ге мәңгі бодан болатыны туралы ант берген. Атасы (оның д а аты — А бы л ай ) Түркістанны ң билеушісі болып түрған. Батырлығымен, батылдығымен аты шығып, сол үшін «ңанішер» деген каиарлы д а қүрметті атақңа ие болған к ісі...» Ш амамен 1 8 5 0 ж ы л дар ды ң іш інде жазылған Ш окан мақаласы ә деген н ен -ақ А бы лайды ң есімі жайлы екі мәселені айңындап бере алады. Олар: Ата мен немере есімі бір дей — Абылайі Сабалақ нем есе Ә білм ансүр есім дер і Абылайға әлі таңылмаған. Демек, лаңап есім д ер зерттеу жазылған уаңытта, жоғарыда атап өткенім іздей, Абылай тарихында жоң, оған әлі қосылмаған көріністер. Атаңты ғалымның қаламына түскен бүл деректен бір ғасырдай бүрын, яғни 1 7 4 8 жылы Абылайға ңатысты ш ежіре ж азбаға түскен. Ш еж ірені хатқа түсіруші - орыс елшісі М.Тевкелев. О н д а д а А бы лайды ң шын есім і-м ы с «Әбілмансүр» аталмайды. М .Т евкелев Әбілңайыр мен Ә білм әм бет хандарды ң ж ән е О р та ж ү з бен Кіші жүздің б е д е л д і би-шонжарларының айтуымен жазы п алған аталмыш ш ежіренің Абылайға катысты түсын былайша таратады (суретті қараңыз): Орыс елшісі ж азбаға түсірген ш ежіре мәліметі қазақ билеушілеріне А бы лайды ң шын есім і-м ы с «Әбілмансүрдың» таныс еместігін аңғартады. Т іпті ол есім ді Абылай ды ң хатшысы М . М а м е д о в те білмейді. Ө йткені ол 1 7 6 8 жылы орыс үкіметіне ңазаң сүлтаны ж айы нда мы надай хабарлама береді: « А б ы лай сүлтанның атасы мен әкесі Таш кент ңаласының хандары болған. Каланы жоңғар ңалмаңтары жаулап алғанда, он жасар А бы лай Түркістан қаласындағы Әбілмәмбетке бар ады ». Ә детте, ңазаң хандары ны ң хатшылары мүсы лманды қ білімі бар, бірнеше тіл білетін ңожа нем есе татар мол- далары болып келеді. Х атш ы М . М а м е д о в те сон- дай кісі болғанына күмән жоң. Д ем ек , ол А бы лайды ң азан шақырып ңойған шын есім ім ен атауы тиіс ед і. Дәл осы ндай у ә ж д і мүсы лмандыңты берік түтынған билеуші А бы лайды ң хандық мөріне ңатысты д а айтуға болады. Д ем ек , X I X ғасырды ң орта шеніне дейін болмаған дер ек Ш оңан зерттеуіне ілінбеген. Бүған қоса ол е з қолымен жазған « Х а н д а р ш еж іресінде» даңқты атасын «Х ан А бы лай батыр» д е п ж азады . Жалпы, Ш оңан жазып алған ш еж іреден Абылай хан тегінде ата есімі н ем ер еде кайталанып отыраты- нын байқауға болады . Айталык, бір ғана А бы лайды ң ш еж іресінде мы надай кайталаулар орын алған: Уәли сүлтан - А былай сүлтан (К аніш ер А бы л ай ) — Уәли сүлтан (К ер к ем У әли) — А бы лай хан — У әли хан (Ш оңанны ң атасы )- А былай (Э б е н ) (У ә л и д ің бір б а ласы). Олай болса, Абылайға атасы «Каніш ер А бы лайды ң» есімі берілуі отбасылың д әс т ү р д ің ізін д е болғанына ешбір күмән жоң. Бүл д әст ү р д ің казак арасы нда саңталуының бірнеше негізі бар. Біріншісі — мүсы лманды ң таным. М үсы лман дінін үстанатын ел д ер д е ата-бабаларының есімін қайталап ңою көріністері жиі к е зд е с е д і. А л қазақтың билеуші хан-сүлтандары мүсы лманды қ сенім ді жаңтаушылар ж әне орныңтырушылар ед і. А та есімінің кейінгі үрпакта ңайталанагын д әс т ү р д ің екінші бір сыры — халыңтың ата аруағы ө з үрпағын берілген есім арңылы ж елеп -ж ебеп ж ү р ед і деген наным-сенімнің, түсініктің әсері. «К азаңтарда аруаңты ңастерлеу, - д е п ж азады Ш оңан өзінің « Казактардағы шамандықтың қалдықтары» атты еңбегінде, - әлі күнге дейін әулие-әнбиелеріне сиынғандай, ө з ата- бабаларының атын атап көмекке шаңырады. Барлық сәттілікті аруаңтар ж ебеуім ен болады д еп түсінеді». О сы наны м-сенім Абылай туралы халың аңыздарының мазмүнына еніп, оның ғүмырнамалың тарихынан орын алған. Тарихи аңы зды ң баяндар мазмүны бойынша, ж ау батырына ңарсы шыңңан ж епе-ж екте Ә білмансүр ата аруағын шақырып, «Абылайлап» үран салады. С ол үранның арңасында жоңғар батыры Шарышты жеңіп, ңазак ханы Ә білм әм беттің назарына ілінеді: «... Ә білм эм бет Ә білмансүрды ңасына отырғызып: - Ш ырағым, сен кімсің? «Абылайлап» шапңаның қалай? десе: -М ен ңанішер Абы лайды ң немересі ед ім , соғыста жолы болған соң, атамның атын үран қылдым, - д е й д і» . Әбілмансүрды ң аузынан шыкңан жауап X V ғасырдағы М оғолстан ханы А хм еттің «Алашы» ата- нып, содан қазаңқа ортақ Алаш үранының шығу мазмүны мен д е үқсас. О н д а былай дел інеді: «... А хм ет хан ңазаңтың әскерге жараулысын үшке бөліп (үлы ж ү з, орта ж ү з, кіші ж ү з ), ңалмаңты шаба б ер ген соң, ңалмаңтар А хм ет ханды «Алаш ы» ңойыпты. Мағынасы «жан алғыш» дегені. О ны естіген соң А х мет хан: «Калмаң бүл атты ңорыңңан соң ңойды , ен ді ңалмаңты шапңанда «алашалап ш абыңдар» деген соң, ңазаңтар «алашы» д еп шауып, сол ңазақңа үран бо- лыпты». «Ж ан алғыш» (А лаш ы ) «ңанішер» (А бы л ай ) деген сө зд е р д ің мағыналары бір-біріне жаңын, синонимдер. Бүлар - батырлың, ерлік істердің марапаты, маңтауы. «Соғыста жолы болған» атасының аруағы А бы лайды ң хан тағына көтерілуіне д е септігін тигізеді. Бүл үранды шаңырмаса, ол жекпе-ж екте жеңіске ж етіп, үлкен даңққа ие болмас еді. А л ен ді сол наны м-сенімнің И А Й Т А Й Ы Н Д Е Г Е Н ІМ .. К С Л О В У С К А З А Т Ь ... B Y T H E W A Y ... сыры неде? С ол сы рды ашу ж ән е талдау б ізд ің дәлелім ізге оң сипат б ер ед і д е п ойлаймыз. Ертедегі ад а м д а р д ы ң түсінігінде адам баласының бұл өм ірдегі лауазы мды қ атактары мен ерлік істері жоғары дүние нем есе о дүниелік (төменгі д ү н и е) тылсым күш иелерінің ңолдауы мен болады . Бүл мифологиялың та- ным бойынша, өзге дүниелік тылсым күш иелерінің ж ердегі өкілі — ш амандар (баксы лар), ал көрінбейтін рухтары — аруаңтар. Ш ам ан дар адам тіршілігі мен өзге дүн и е тіршілігі арасында ара ағайындық ңызмет атңарады: тәңірдің дегенін ж етк ізеді, сәуегейлік жасайды , тілектің қабыл болуына көмектеседі, адамньщ басына түскен түрлі киыншылыңтардан ңүтңаруға үмтылады. Тіпті, баңсылар «транс» кезінде (бақсы талмасы) адам жанын ара- шалау үшін оның жан рухын ізд еп қ и я і і - қия метке толы Ерлік хан еліне д е барып қайтады. Бүл сапар, Сібір халыңтарының көне мифологиялық түсінігінде, өлілер дүниесінің иесі Ерлік ханның еліне барып келу ж асам паз қаьарманның аса даңңты ісі, басынан өткізген үлкен сыны ретінде бағаланған. Ө зге (басңа) дүниеге өтіп, ерлік іс істеген кісі қайтадан дүниеге келген адам ретінде бағаланып, оған жаңа есім берілетін болған. О лар кісінің жаңа есімі алдағы өзге д е ерлік істерін қолдап, ж ел еп -ж ебеп ж ү р ед і д е п сенген. Сондыңтан бүл өм ір д е үлкен каьармандык істер жасаған кісілер көне мифологиядағы Ерлік ханның еліне барып-келу ісімен пара-пар ңүбылыска теңеліп, оған «ер» деген атак беріліп, ісі «ерлікке» бағаланады. Б іздіңш е, батырлардың қаьармандық ісінің атау баламасына санала- тын «ерлік» үғымы мен «ер» (баты р) деген әскери атақ сол Ерлік ханның есімінен бүл дүниенің кам-каракетіне, шындығына ауысса керек. Осылайша, аткарылған ерлік іске орай кісіге жаңа есім д е беріледі. Бәлкім, кісінің жаңа есімі оның бүл д ү н и ед ен өткеннен кейін, яғни қайтыс болғаннан кейін о дүниеге аттанатын есімі болып табылуы д а мүмкін. Бүл орайда, кене руникалың ж азбаларда атаңты түлғалардың ңүлпытастарында жай есім мен ерлік есімнің катар жазылуы тегіннен-тегін ем ес секілді екенін атап өткіміз келеді. К ісіге ерлік есім, яғни о дүниелік есім беру дәстүр і V III ғасырда таңбаға түскен О р х о н -Енисей ж азба ескерткішінде д е орын алған. О н д а атақтм ңолбасшы Күлтегіннің ғүмырнамалың баянында: «О н яш да Умай тег егім ңатун ңүтына інім Күлтегін ер ат болты» (О н жаста інім, Ү м ай катын қүты колдап, Күлтегін ер есімін а л д ы ), - дейтін жыр ж олдары бар. М үндағы Ү май — отбасының ңорғаушысы, тылсым күш иесі. М әтіндегі «Умай тег өгім қату 11
«Ү м ай катынныц ишараты, бүйрығы» д е п түсіну кажет. Олай болса, Күлтегін атты ерлік есім Ү м ай ананың Алмасбек ӘБСАДЫҚОВ -
филология гылымдарының докторы. Көптеген гылыми мақалалардың, монография мен оқу-әдістемелік қуралдардың авторы. Ғылыми зерт т еуиіілік ізденістері фольклористика, мәдениеттану, тарихи тулгалар, түркітану салалары. Абылай хан т уралы бірнеиіе кіт ап, 30-га жуы қ м ақала жариялаеан ңалауымен беріліп түр. Өйткені Күлтегін Елтеріс қағанның кіші үлы, яғни әкенің отына ие болып ңалатын кенже үлы ед і. О сы орайда, «Күлтегін» сезінің этимо- логиясы «отбасының иесі» (күл-отбасы , ош аң+тегін — үл, мүрагер) д ег ен д і білдіретінін еске салғымыз келеді. Әлеуметтік ж іктелудің тамыры тереңдеген ңоғамдың ф ормацияларда жаңа есім беру сыйы тантық айырмашылықтарды айқындайтын, оның шыңңан тегі белек жан екенін білдіретін белгі ретінде ел билеген әміршілер мен атағы шыққан батырларға таңылатын әлеуметтік қүбылысңа айналады. Бүл ңүбылыс түркі ж үрты нда жаксы саңталған. «Еуропалыңтар сияңты, - д е й д і Л . Гумилев, - түріктер әлгенге дейін бір атпен ж үре бермеген. Түріктің аты оның ңоғамдағы орнын мегзеп түрған. Бала күнінде оның жалған аты, бозбала шағында шені, ересек сака к езін де лауазымы, егер хан болса, он да оның лауазымы еншілік таспихтың жүйеге байланысты өзгеріп отырған». Е л билеген хандар мен атаңты батырларға лаңап есімін беру К ек түріктер мемлекетінде кең керініс алған ед і. А .Н .Г ум и л евтің айтуынша, К ек түріктердің алғашңы ханы Бумын «халыңтарды билеуші» д е ген Елхан лауазымын алады. О л мүны ж уж андар ды бағындырғаннан кейін барып алған. Бумын кағаннын үрпақтары Күтылүғ пен М огилян д а таққа отырғаннан кейін жаңа лауазымға лайық есім дер алады. «Білге каған» атауы, - д е п ж азады А .А м ан ж ол ов , - кісі аты- нан гөрі лауазы мды қ мағынаға жакын келеді. Өйткені М огилян (Б ілге қаған) мен Күлтегіннің әкесі Күтлүғ ңағандык таңңа отырғаннан кейін «Елтіріш қаған» атал- д ы , ал оның таңңа отырған кезі 6 8 2 - 6 9 1 жылдары бо- латын. Д ем ек , коғамдың тақңа отырғаннан кейін, әдетте ол адамны ң атын атамай, оны лауазыммен атау шама- сы дәстүр і болғанға үңсайды . Сондыктан ескерткіштегі М огиляның езі д е , әкесі д е «Білге қаған» аталды. Білге каған деген лауазым ол к езд е «билік жүргізуші кереген, білгір үлы хан» д еген үғы мды берген...». М оңғол-түркі халыктарынын орта ғасырлық тарихын- д а жаңа лауазымды к есім алған билеуші — Темучин. Ш ыңғыс есімін ол моңғол тектес тайпалардың басын к о с һ п і , қаған атанғаннан кейін көк тәңірінен алады. Ж ош ы үлы сында шайбанилер династиясының негізін калаған Әбілқайыр хан Х а н и -Б у зу р у г деген лакапка ие болған. Моғолстанның кешпелі тайпаларын билеген хандарының арасында лакап есімі болған хан — Ж үніс ханның кіші үлы Сүлтан А хм ет. Бірақ оған лакап есім ел билеудегі көрегендігі мен даналығына емес, батырлың ерліктері үшін таңылады. О л «Алаша хан» деген лақапты бірнеше рет қалмақтарға жеңісті жорың жасап, калмактардм талай қырғынға үшыратқаннан кейін алады. Е леусіз, ерліксіз жай есім кейіпкердің алғашңы ерлігінен кейін каһармандық есімге ауысады нем е се оның ел жүрегіне үялаған қызметіне (жаңа лауа- зымына) сәйкес өзгер еді. Тарихтың көне қойнауында АЙТАЙЫ Н ДЕГЕНІМ... ■■
К СЛОВУ СКАЗАТЬ... I І
B Y THE WAY... II
бүл ертедегі адам дар ды ң наным-сенімінен туындаған өм ірдің накты шындығы болса, кейін ол уакыт өте келе бүрынғы маңызынан айырылып, көркем шығармаларда каьарманды дәр іп теу қүралына айналады. Түркі-моңғол халыңтарының әлеуметтік танымын- д а терең орын алған лакап есім беру д әстүр і сол халықтардыц фольклорлық шығармаларында — көне аңы здарда, ертегілерде, батырлык эпостарда д а кең көрініс тапкан. О н д а басты ңаьарманға жаңа есім беру екі түрлі ж ағдай да ж үзеге асады. Бірі — ерлік көрсетуінен кейін, екіншісі — таңңа отырғанда. Ерлік істерге жеке дара жауға шауып, аскан батырлык көрсету, жабайы аңды өлтіру, түрлі күрес, сайыс-та жеңіп шығу, т.б. жатады . Бүларды ң іш інде ең қүрметтісі әрі қадірлісі — жауға жалғыз аттанып, ңан төгіп, ерлік көрсету. А л билеуші хан-сүлтандарға койылатын лаңап есім олардың лауазымына сай беріледі. Мысалы, көне аңыздың ж еліден күрылған «О ғы знам а» жырында дүниеге келген ж ас балаға Кррңыт «Т үм ан» деген есім ңояды, ал кейін ол айбарлы билеуші болған уақытта сол атаң-абыройына сай «К үн хан» деген жаңа есім алады. Алтын О р д а әміршілерінің бірі Е дігенің лаңап есімі — Күбағүл. Ж үрт оны періден туып, даладан табылғандыктан Е діге атап кетеді. К ы рғызды ң М анас батырының есімі д е , М .Ә уезовтің пайымынша, лаңап есім. Ғалым ө з пайымын былайша түйіндейді: «Л инг вистически имя М анас дол ж н о означать либо наиме нование божества из пантеона шаманство, либо, вернее, оно и дет из манихеизма широко распространенного в ту пору в С редн ей А зи й . М ож ет быть, настоящее имя прославленного героя тех времен было иное, а позж е он, благодаря своим доблестям , был прозван, подобно Чингису, именем божества «М анасом ». Казақ аңы здары нда д а белгілі тарихи түлғаларға лаңап есім дер таңылған. Айталың, ел билеген хандарды ң бір тобына даналық, даныш пандың ңызметтері үшін (Ә з - Ж әнібек, Ә з-Т әу к е хан) « әз» деген лаңап қосылса, жауға ңарсы ерлік, батырлың істерімен көзге түскен ңазақ хандарға «ер, салңам, баьадүр» (Е с ім , Ж әңгір, Әбілңайыр, А бы лай) деген лаңап есім дер ңосылып отырады. Сонымен, осы аталған керіністердің А бы лайды ң ғүмырнамалық тарихына ңандай қатысы бар? Б іздіңш е, тікелей ңатысы бар. С ебебі, ңазақ тарихындағы атақты түлғалардың іш інде жаңа ерлік іс жасағанға дейін басқа есімм ен, ал ерлік көрсеткен оңиғадан соң басқа жаңа есім алуы көрінісі ңазақ ж ы р-аңы здары нда, толғауларда кең, көркем сипатталған қаьарман — Абылай хан. А ң ы з кейіпкері Абылай жастың шағында Шыңғыстық тегіне сай хандың лауазым алғанға дейін шашы өсіп, киімі жыртың болғандыңтан «Сабалаң» атанып, ңиыншылың пен жоңшылыңтың азабын тар- тады. Бүл түста біз фол ьклорлың шығармаларда жас жетімніц сыртқы киімінің көріксіз болып жүруі — оның шын батырлың бейнесін жасырып көрсетудің керкемдік бір тәсілі, әсіресе, бүл батырлың ертегі мен эпостарда жиі кездесетінін атап әткім із келеді. Ңаьарманның ерлік кәрсеткенге дейін сыртңы киімі көзге қораш, жыртық- ж ам ау болып, езі елеусіз (тазш а, ңойшы т .б ) жүруі — бүкіл ж ер ж үзі халыктарының ауызекі шығармаларына кең тараған мотив. О л халық туынды лары нда ңоғамның ең қорғансыз жандары н (идеализация обездоленны х) дәріптеуге кең пайдаланылады. Аталмыш мотивтің түп-төркіні, фольклортанушылардың пайымынша, кене шамандык түсініктерге тіреледі. М ысалы, Ш ор шамандарының түсінігінше, ауырған жанның рухын өлілер дүниесінен алып келу үшін көзге үрынбайтын, елеусіз арнайы киімді - өлілер киетін киім ді киіп өту керек. Коғам дамы п, соған сай адам баласының сана-сезім і әзгерген уаңытта көне мифтік түсінік фольклорлык көріктеу қүралдары түрінде көркем шығармаға өтеді. Сөйтіп, өлілер дүниесіне өту үшін ңажетті шаманның шын бет-пер десін жасыратын елеусіз киім көне батырлык ертегілер мен эпостың жы рлардың басты кейіпкерлеріне ауысады д а , ен ді ондай елеусіз, далба- дүл ба киім кейіпкерлердің шын батырлың бейнесін ж а- сырады. А л таптың қоғам туып, әлеуметтік жіктелу пайда болған к езең де көне мотив жаңа заманға лайың езгер ед і. Сыртңы үсңыны, киген киімі көріксіз, кір- қожалақ, шашы таз ертегі кейіпкерлері (Т азш а, А л д ар К өсе, А я з би ) — көне түсініктің өзгерген сарыны. Бүлар көріксіз, үсңынсыз болса д а , керекті уаңытта аңылды, к у , тапкыр болып шыға келеді, бай мен билеушілерді түрлі сәттер де жеңіп шығып отырады. Абылай д а ел ж үрегінде ерекше орын алған эпикалық каьармандар секілді асыл тегін «әдейі» ж а сырып, елеусіз күн кеш еді. О ның батырлық есім алуы фольклорлық шығарманың керкемдік қиялы арқылы суреттеледі. Ж ы р-аңы здар ңаьарманға ел көзіне түскенге дейінгі елеусіз есім (фольклорлық ес ім д і) — Сабалаңты таңады ж әне оны тарихи түлға Т өл е би қолында тәрбиелетеді. Кейін ерлік көрсеткен соң, оған батырлың есім «А бы лайды » б ер еді. Бүл, тағы д а ңайталап айтамыз, көркем ңиялдың көрінісі. А л сол халың қиялындағы тарихты ж өн деуге үмтылған талпыныстан туған «Ә білмансүр» есімінің Абылайға таңылу уаңыты шамамен X I X ғасырдың 8 0 -ж ы л д а - ры д е п жобалауға болады . С ол ж ы лдары 25 жастағы Ш әк әр ім аңын кейін «Т үрік, қырғыз-ңазаң ьәм хандар ш ежіресі» арңау болған д ер ек т ер ді езінің « Казаңтың түп атасы» деген өлең түріндегі ш ығармасында жырға ңосады . Бүл — 1 8 8 3 жыл. Осылайша А бы лай дүниеге келгеннен соң 170 ж ы лдан кейін ол ңосымша қоспа есім алып, оны б ізд ің тарих шын есім етіп ңабылдап келеді. Корыта келгенде, А былай ханның шын есімі — Абылай. Сабалаң — фольклорлық есім. Әбілмансүр — кейінгі үрпақ берген жаңсақ есім. О сы таны мды та рихи ақиңатңа айналдыру — бүгінгі күннің, ғылымның міндеті д еп білеміз. < £ 0 89 жүктеу/скачать 0,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|