Дәріс №4. Физикалық шамалар. Өлшем теориясын қолдану Жоспар
Физикалық шама бірліктерінің жүйесі
жүктеу/скачать 20,6 Kb.
|
1 2
| Физикалық шама бірліктерінің жүйесі.
Шама бірліктеріадамзатта белгілі бір затты сандық түрде білдіру қажеттігі туындаған сəттен бастап пайда бола бастады. Осыған байланысты «физикалық шама бірлігі» термині пайда болды. Негізгі ФШ бірлігі (шама бірлігі) — анықтама бойынша бірлікке тең сандық мəн берілген физикалық шама. Сол бір ФШ-ның бірліктері əр түрлі жүйелерде өзінше ерекшеленуі мүмкін. Мысалы, метр, фут жəне дюйм ұзындық бірлігі болса да, əр түрлі өлшемге ие: 1 фут = 0,3038 м; 1 дюйм = 0,0254 м. Физикалық шама бірліктері бастапқыда бір-бірімен қандай да бір байланыссыз ерікті түрде таңдалды, бұл біршама қиындықтар туғызды. Техника мен халықаралық байланыстардың даму қарқынына байланысты, əр түрлі бірліктерде көрсетілген өлшемдер нəтижелерін қолдану қиындықтары өсіп, ғылыми-техникалық қарқынды əрі қарай тежеді. Физикалық шама бірліктерінің бірыңғай жүйесін құру қажеттілігі туындады. ФШ бірліктерінің жүйесі бір-бірінен тəуелсіз таңдалған ФШ негізгі бірліктері мен физикалық тəуелділіктің негізінде негізгілерден алынатын ФШ туынды бірліктерінің жиынтығын білдіреді. Туынды ФШ (туынды шама) — жүйеге кіретін жəне белгілі физикалық тəуелділіктер бойынша осы жүйенің негізгі шамалары арқылы анықталатын ФШ. Мысалы, LMT шамалардың жүйедегі жылдамдығы жалпы жағдайда v = dl/dt теңдеуімен анықталады, бұндағыv— жылдамдық; l— қашықтық; t— уақыт. Бастапқыда үш бірлікке негізделген бірліктер жүйесі құрылды: ұзындық-салмақ-уақыт (СГС, - сантиметр –грамм - секунд). ФШ-ның қосымша бірліктері: ■ Жазық бұрыш — радиан (rad, рад),араларындағы доғаның ұзындығы радиусқа тең шеңбердің екі радиусы арасындағы бұрышқа тең; ■ Денелік бұрыш — стерадиан (sr, ср), шар радиусына тең қыры бар шаршының ауданына тең сфера ауданының бетін қиятын сфераның ортасындағы төбесі бар денелік бұрышқа тең. Бұл жүйе біздің елде 1982 жылы 1 қаңтарда МЕМСТ 8.417 — 81 стандарты бойынша енгізілді. Қазіргі уақытта МЕМСТ 8.417 — 2002 қолданылады. ИЖ жүйесінің негізгі бірліктеріне анықтама берейік. Метр криптон-86 атомының 2р10 жəне 5d5 деңгейлері арасындағы өткелге сəйкес келетін сəуле шығару вакуумындағы толқындардың 1 650 763,73 ұзындығына тең. Килограммкилограммның халықаралық рототипінің массасына тең. Секунд цезий-133 атомының негізгі жағдайының екі барынша жұқа деңгейлерінің арасындағы өткелге сəйкес келетін 9 192 631 770 сəуле шығару кезеңдеріне тең. Амперөзгермейтін тоқтың күшіне тең. Ол бір бірінен 1 м қашықтықта вакуумде орналасқан ұзындығы шексіз жəне шеңберлік көлденең қимасының ауданы болмашы екі параллель тік сызықты өткізгіштің бойымен өткен кезде ұзындығы 1 м өткізгіштің əр бөлігінде күші 2- 10-7 Н тең өзара əрекеттесу туғызады. Кельвинсудың үштік нүктесінде термодинамикалық температураның 1/273,16 бөлігіне тең. Судың үштік нүктесінің температурасы – бұл мұздың еру нүктесінен 0,01 К немесе 0,01 °С жоғары қатты (мұз), сұйық жəне газ (бу) фазаларындағы судың тепе-теңдік нүктелерінің температурасы. Цельсий (С) шкаласын пайдалануға болады. °С температура t белгісімен беріледі: t= T-T0 мұндағы Т0 = 273,15 К. ОндаТ = 273,15 кезінде t= 0. Моль0,012 кг салмақты көміртегі-12-де қанша атом болса, құрамында сонша құрылымдық элементтер бар жүйенің заттарының санына тең. Кандела540-1012 Гц жиілікті монохроматикалық сəуле шығаратын қайнар көздің берілген бағытындағы жарық күшіне тең, жарықтың қуат күші бұл бағытта 1/683 Вт/ср құрайды. ӨҚ жүйесінің жүйелік бірліктерінен басқа, біздің елде бірқатар жүйелік емес бірліктерді қолдану заңдастырылған: атмосфера (98 кПа), бар,с. бағ. мм ; ангстрем (10-10 м); киловатт-сағ; сағ (3 600 с); дюйм (25,4 мм) жəне т.б.. Сонымен қатар, логарифмдік ФШ қолданылады – аттас ФШ-ның өлшемсіз қарым-қатынасының логарифмі (ондық немесе табиғи). Логарифмдік ФШ дыбыстық қысымды, күшеюді, əлсіреуді көрсетуге арналған. Логарифмдік ФШ бірлігі -— бел (Б), ол келесі форула бойынша анықталады: 1 Б = lg(P2/P1) при Р = 10Р1, мұндағы Р2 жəне Р1 — аттас энергетикалық өлшемдер (қуат, энергия). «Күштік» шамалар үшін (кернеу, тоқ күші, қысым, өрістің кернеулілігі) бел келесі формула бойынша анықталады F2 F10 F1 Бақылауға арналған сұрақтар: Физикалық шамаларға сипаттама беріңіз? Физакалық шамалардың формуласын көрсету, атауларын жазу? Физикалық шама бірліктерінің жүйесін атаңыз? Пәнді меңгеру үшін қажетті негізгі және қосымша оқу әдебиетінің тізімі Негізгі әдебиеттер 1. Каржаубаев, К.Е. Метрология и метрологическое обеспечение производства [Текст] : учебное пособие. - Алматы :Нур-Принт, 2017. - 299 с. - ISBN 978-601-280-161-3 2. Каржаубаев, К.Е. Метрология және ӛндірісті метрологиялық камтамасызету [текст] . - Астана : Фолиант, 2011. - 240 б. - ISBN 978-601-280-161-0 3. Бегунов, А.А. Метрология [текст] : учебник. Ч.2. - СПб. : ГИОРД, 2017. - 608с.,ил. - ISBN 978-5-98879-194-2. 4. Ошақбаев, П. Метрология [Электронный ресурс] : оқулық. - 12.23 мб., - PDF. - Астана, 2014. - 263 б. - ISBN 978-601-278-737-5. 5. Стандарттау, метрология және сертификаттау [текст] : Оқулық. - Алматы : Дәуір, 2011. - 368 б. : ил.,кесте. - 365 б. - ISBN 978-601-217-198-3 : 578-00. 6. Тебекин, А. В. Управление качеством [текст] : Краткий курс лекций / П. А. Тебекин. - М : Юрист, 2012. - 223 с. - Библиогр.: с. 222 . - ISBN 978-5-9916-1704-8 Қосымша әдебиттер: 1. Попов, Г.В. Физические основы измерений в технологиях пищевой и химической промышленности [Текст] : учебное пособие. - СПб. : Лань, 2015. - 256 с. - ISBN 978-5- 8114-1730-8 2. Жумадилова, Г. Стандартизация продукции [текст] : учебное пособие. - Астана : Фолиант, 2010. - 232 с. - Библиогр.: с. 227-228. - ISBN 9965-35-899-0 «Интернет» ақпараттық-телекоммуникациялық желі ресурстарының тізімі: 1. Метрологическое обеспечение производства в машиностроении : учебник / В.А. Тимирязев, А.Г. Схиртладзе, С.И. Дмитриев, И.Г. Ершова. — Москва : ИНФРА-М, 2019. — 259 с. + Доп. материалы [Электронный ресурс; Режим доступа http://new.znanium.com ISBN 978-5-1 2. Магомедов, Ш. Ш. Управление качеством продукции : учебник / Ш. Ш. Магомедов, Г. Е. Беспалова. — 2-е изд., стер. - Москва : Издательско-торговая корпорация «Дашков и К°», 2020. - 334 с. - ISBN 978-5-394-03562-3. https://znanium.com/catalog/product/1093433 3. Иванов А.А., Ковчик А.И., Столяров А.С. и др. Метрология, стандартизация и сертификация [Электронный ресурс] : Учебник. - Москва : ИНФРА-М, 2020. - 523. - ISBN 978-5-16-015048-2. https://znanium.com/read?id=340811 4. Кошевая И.П., Канке А.А. Метрология, стандартизация, сертификация [Электронный ресурс] : Учебник. - Москва : ФОРУМ, 2020. - 415. - ISBN 978-5-16-106237-1. https://znanium.com/read?id=352056 5. Попов, Г. В. Физические основы измерений в технологиях пищевой и химической промышленности : учебное пособие / Г. В. Попов, Ю. П. Земсков, Б. Н. Квашнин. — Санкт-Петербург : Лань, 2015. — 256 с. — ISBN 978-5-8114-1730-8. https://e.lanbook.com/book/60050 жүктеу/скачать 20,6 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2