Дәріс Психикалық күйлер және оларды реттеу Адамның бейімделуі және ағзаның функционалдық күйі. Тақырып бойынша қарастырылатын сұрақтар
жүктеу/скачать 125,3 Kb.
|
| Фрустрация - бұл мақсатқа жетуде немесе мәселені шешуде туындаған объективті түрде шешілмейтін қиындықтармен туындаған адамның психикалық күйі. Айта кету керек, «фрустрация» термині қазіргі ғылыми әдебиеттерде әртүрлі мағынада қолданылады. Көбінесе фрустрация эмоционалдық стрессті білдіреді. Кейбір еңбектерде бұл термин фрустрациялық жағдайларды, ал басқаларында психикалық күйді білдіреді, бірақ бұл әрқашан мінез-құлық үдерісі мен нәтиже арасындағы үйлесімсіздікті білдіреді, яғни жеке тұлғаның мінез-құлқы жағдайға сәйкес келмейді, сондықтан ол ұмтылатын мақсатқа жетпейді, керісінше қарама-қайшы нәтижеге жетуі мүмкін.
Бейімделу үшін маңызды фрустрациялық жағдайлар, әдетте, белгілі бір жағдайда қанағаттандырылмайтын қажеттіліктердің кең спектрімен байланысты. Өздеріңіз білетіндей, қажеттілік - бұл бір нәрсеге деген қажеттіліктен туындаған жеке тұлғаның күйі. Олардың ішіндегі ең маңыздыларының әртүрлі жіктеулері бар. Мысалы, П.В. Симонов биологиялық, әлеуметтік және идеалды деп бөледі. А. Маслоу қажеттіліктердің белгілі бір иерархиясы бар, онда әлеуметтік қажеттіліктер ең жоғары деңгейге жатады деп сендіреді. Белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыра алмау белгілі бір психикалық шиеліністі тудырады. Қажеттіліктердің тұтас кешенін немесе олардың үйлесімсіздігін қайта құру жағдайында, адам екі немесе одан да көп өзара бірін-бірі жоққа шығаратын міндеттерді шешуге тырысқанда, психикалық шиелініс ең жоғарғы шегіне жетеді және нәтижесінде мінез-құлықтың барабарлығын бұзуға әкелетін күй қалыптасады, яғни фрустрация. Әдетте, бұл күй интрапсихикалық қақтығыс немесе мотивтер қақтығысы деп аталатын белгілі бір қақтығыс нәтижесінде пайда болады. Интрапсихикалық қақтығыстарға тән үйлесімсіздік және қарама-қарсы тұлға тұжырымдамаларының қақтығысы сөзсіз біртұтас интегративті мінез-құлықтың құрылуына кедергі келтіреді және бейімделудің бұзылу қаупін арттырады. Дәл осы интрапсихикалық қақтығыс жағдайымен эмоционалдық стресс те тікелей байланысты. Интрапсихикалық қақтығыстың туындау ықтималдығы негізінен когнитивтік саланың ерекшеліктеріне байланысты. Көптеген зерттеулер стресстің дамуындағы когнитивті элементтердің рөлін көрсетті, ал когнитивті элементтер арасындағы сәйкессіздік (когнитивті диссонанс) шиеленістің жоғарылауына әкеледі, ал сәйкессіздік неғұрлым көп болса, мінез-құлық интеграциясының бұзылуына әкелетін шиеленіс соғұрлым жоғары болады. Мінез-құлықтың интеграциясы - бұл индивидтің бейімделу мүдделері үшін тапсырмаларды сәтті шешуге, ең алдымен оның мотивтері мен қоршаған орта талаптарының сәйкестілігіне қол жеткізуге мүмкіндік беретін жеке тұлғаның психикалық құрылымының элементтері арасындағы өзара байланыс жүйесі. Мінез-құлықтың интеграциясы психологиялық білім беру, нұсқау, қатынас, рөлдік құрылымдар арқылы жүзеге асырылады. Рөлдік және жеке нұсқаулар негізінде қалыптасатын қарым-қатынастың интрапсихикалық қақтығысы мінез-құлықтың бұзылуына және жеке тұлғаның қалыптасқан құрылымдарының - «мен-бейненің», «мен-тұжырымдаманың», өзін-өзі бағалаудың бұзылуына әкелуі мүмкін. Бұл ретте мінез-құлықтың бұзылуы теріс эмоционалдық фонмен бірге жүреді, өйткені эмоциялар мотивтермен байланысты және кейбір реттеуші функцияларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ал эмоцияларды бір жүйеге біріктіру эмоционалдық күйдің сипатын анықтайды. Интеграцияланған мінез-құлықты құру бейімделу үдерісінің маңызды бөлігі болып табылады. Интеграцияның кез-келген деңгейіндегі мінез-құлықтың бұзылуы психикалық бейімделу сапасының төмендеуімен, фрустрациялық шиеленісінің жоғарылауымен және тиісті физиологиялық өзгерістермен бірге жүреді. Біздің мінез-құлқымыз қаншалықты интеграцияланғанына, яғни біртұтас, саналы және белгілі бір мақсатқа бағынғанына байланысты, бізде психикалық бейімделудің потенциалды тұрақтылығының және пайда болатын шиеленіске төтеп беру қабілетінің өлшемі ретінде қарастыруға болатын фрустрация шегі соншалықты жоғары. Мінез-құлықтың интеграция деңгейіне, демек, тұтастай бейімделу үдерісіне әсер ететін тұлға құрылымының маңызды құрамдас элементтерінің бірі – «мен-тұжырымдамасы» болып табылады. «Мен-тұжырымдамасы» - бұл салыстырмалы түрде тұрақты, индивидтің өзі туралы идеяларының бірегей жүйесі ретінде, оның негізінде ол басқа адамдармен және өзімен қарым-қатынас жасайды. Осы анықтамадан көрініп тұрғандай, «мен-тұжырымдамасы» - бұл адамның өзіне және айналасындағы заттарға, адамдарға және басқа құбылыстарға қатынасының жүйесі. Адам сыртқы ортадан алатын барлық ақпаратты осындай қатынастар жүйесі аясында қабылдайды және оның мақсаттарына сәйкестік немесе сәйкессіздік дәрежесіне сүйене отырып, алынған ақпаратта не айтылады - қауіп немесе мақұлдау - адам өзінің мінез-құлқын қалыптастырады. «Мен-тұжырымдама» адамның өзін-өзі реттеу жүйесінің негізін құрайтыны кездейсоқ емес. «Мен-тұжырымдаманың» негізінде өзін-өзі бағалау және табысқа жетуге (жетістікке жетуге ынталандыру) немесе сәтсіздіктерді болдырмауға (аулақ болуға ынталандыру) бағытталған ынталандыру саласының жалпы бағытын көрсететін талаптардың деңгейі жатыр. Өз кезегінде, ынталандыруды зерттеу ынталандырудың сипаты мен мінез-құлық стратегияларын таңдау, сондай-ақ өзгеретін орта жағдайларына бейімделу ерекшеліктері арасындағы байланысты көрсетті. Жетістікке жету ынталандыруы басым болған кезде мінез-құлық көрінетін мазасыздықтың болмауымен сипатталады, және керісінше, сәтсіздіктерден аулақ болу ынталандыруы мазасыздықтың көрінісімен бірге жүреді. Біз тұлғаның қарым - қатынас жүйесі туралы айтқандықтан, В.Н.Мясищев – тұлғаның қарым-қатынасы тұжырымдамасының авторы туралы еске түсірмеу мүмкін емес. Мясищевтің айтуынша, қарым-қатынас жүйесі тұлғаның өзегін құрайды. Бұл жүйе адам санасының қоршаған шындықты бейнелеуінің әсерінен қалыптасады. Бұл тұжырымдама медициналық психологияда, әсіресе невроздарды зерттеу және емдеу саласында кеңінен қолданылады. Невроздар - психогенді сипаттағы ұзақ немесе шамадан тыс эмоционалды шиеленістен туындаған жүйке -психикалық бұзылулар тобы. Невроздың негізгі себебі – тұлғаның нұсқауларымен, көзқарастарымен және сыртқы шындық арасындағы қарама-қайшылықтан туындаған эмоционалдық байланысты реттеу жүйесінің бұзылуы, яғни мұндай бұзушылықтың негізі интрапсихикалық қақтығыс болып табылады. Невроз, нейропсихикалық бұзылыс ретінде, вегетативті көріністермен бірге жүреді: бұлшықет кернеуі, тремор, жүрек жұмысының бұзылуы, мазасыздық, жабырқану сезімі, бас ауруы, әлсіздік. Сонымен қатар, бұл вегетативті өзгерістер бірден емес, біртіндеп жүреді. Ең алдымен, ұйқы өзгереді. Ол үстірт бола бастайды, адам тез оянады. Адамның сыртқы ынталандыруларға сезімталдығы біртіндеп өзгереді. Дыбыс, жарық, әңгімелер адамды қатты ашуландырады. Кәдімгі деңгейдегі шуға тіпті төзбейтін болуы мүмкін. Жоғары сезімталдық, бір жағынан, жағдайды шешуге болатын қосымша белгілердің ағынын қамтамасыз ететін ақпараттың жетіспеушілігіне бейімделу механизмі ретінде әрекет етеді. Екінші жағынан, сезімталдықтың жоғарылауы адамды кез-келген тітіркендіргіштерге сезімтал етеді және шамадан тыс жылау, шыдамсыздық, жарылғыш, сондай-ақ, бұрын қабылданбаған ішкі ортадағы әлсіз белгілерге жауап ретінде ауырсыну түрінде көрінеді. Алайда невроздың басты ерекшелігі - қақтығыс. Қақтығыс - көптеген невроздардың негізінде өмір сүреді және әрқашан өте қарқынды уайымдармен бірге жүреді. Уайымдар әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, өз кінәсінің сезімі, нәтижесінде жарақаттану жағдайы туындайтын өзінің әрекетсіздігі және т.б. Сонымен қатар, уайымдау адам үшін ерекше маңызды болған жағдайда ғана невроздың көзі болатындығын атап өткен жөн. Сондықтан ауруды тудырған эмоционалдық немесе интрапсихикалық қақтығыстардың көпшілігі әлеуметтік сипатта болады. Мысалы, адам әділетсіздіктің құрбаны болғандықтан емес, оған қатысты әділетсіздік (нақты немесе көрінетін) әділеттілікке, жақсылық пен жамандыққа, адам өмірінің мағынасына деген оның сенімін бұзғандықтан ауырады. Осылайша, біз эмоционалды стресстің көбінесе әлеуметтік құбылыстармен байланысты екендігіне көз жеткіздік, яғни эмоционалдық стресс адамның әлеуметтік бейімделуінің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы мәселені көпжылдық эксперименттік зерттеулеріміздің нәтижесінде біз адамның әртүрлі жағдайларға бейімделуінің сәттілігін анықтайтын жеке қасиеттер бар деген қорытындыға келдік. Бұл сипаттамалар адамның бүкіл өмірі үдерісінде қалыптасады және олар ең алдымен жүйке-психикалық тұрақтылық деңгейін, тұлғаның өзін-өзі бағалауын, басқалар үшін маңыздылығын сезінуді (әлеуметтік референттілік), жанжал деңгейін, қарым-қатынас тәжірибесін, моральдық-адамгершілік бағдарлауды және жақын орта талаптарына бағдарлауды қамтуы керек. Егжей-тегжейлі зерттеу кезінде осы сипаттамалардың барлығы бір-бірімен байланысты болды. Сонымен қатар, олар біз жеке бейімделу потенциалы деп атаған бір интегралды сипаттаманы құрайды. Бұл сипаттаманы біз тұлғаның әлеуметтік орта жағдайларына бейімделу қабілетінен тұратын тұлғаның жүйелік қасиеті ретінде қарастырамыз. Бұл қасиеттің даму деңгейі неғұрлым жоғары болса, адам әлеуметтік ортаның қатал және қатаң жағдайларына бейімделе алады. Эксперименттік зерттеулер барысында өмірге нақты қауіп төнген жағдайда да, бейімделу қабілеті жоғары адамдар өмір сүру мүмкіндігіне ие болып қана қоймай, кәсіби міндеттерін сәтті орындай алатындығы анықталды. Сондай-ақ, кейінірек жеке тұлғаның бейімделу потенциалының даму деңгейі жоғары тұлғалар басқалармен салыстырғанда ағзаның функционалдық күйін қалпына келтіріп, қалыпты өмірге оралу мүмкіндігі жоғары екенін атап өткен жөн. Эмоционалдық күй мен эмоционалдық стрессті реттеу мәселесін қарастырудың басқа тәсілдері бар. Біз оларды қарастырмаймыз, өйткені басқа оқу пәндерін оқу барысында сіз олармен толығырақ танысасыз. Біз бұл тарауды эмоционалдық күйлерді реттеудің практикалық аспектілерін қарастырумен аяқтаймыз. Р.М. Грановская шиеленісті жағдайдан шығудың барлық стратегияларын үш топқа бөледі: мәселені өзгерту немесе жою; өз көзқарасын оған ауыстыру арқылы оның қарқындылығын азайту; бірқатар әдістерді қосу арқылы оның ықпалын жеңілдету. Өзінің жағдайын басқаруда өмірлік мақсаттарды түсіну және олармен нақты құндылықтарды байланыстыру маңызды рөл атқарады. Адам өзінің өмірлік құндылықтары мен мақсаттарын неғұрлым тез анықтаса, кенеттен пайда болған шамадан тыс эмоционалдық стресстің теріс салдарларынан аулақ болу мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады, өйткені өмірдің негізгі таңдауын жасаған адам барлық кейінгі шешімдерді айтарлықтай анықтап, осылайша өзін тартыншақтық пен қорқыныштан құтқарады. Қиын жағдайға тап болғанда, ол өзінің маңыздылығын негізгі өмірлік бағыттарымен байланыстырады. Мұндай өлшеудің уақтылығы оның жағдайын қалыпқа келтіреді. Бұл ретте, дағдарысты жағдай жалпы перспектива аясында қарастырылады, мысалы, адамның бүкіл өмірі нәтижесінде бұл жағдайдың маңыздылығы күрт төмендеуі мүмкін. Адамдармен жазатайым оқиғалар болған кезде бірнеше сағат ішінде қалпына келуге болатын көптеген мысалдар бар. Бірақ оларға реакция соншалықты жеткіліксіз болды, құндылықтардың жеке ауқымына сәйкес келмейтіндіктен, өмірлік маңызды дағдарыстар дамыды. Сондықтан жағымсыз салдарлар көбінесе жағдайлардың өзінен емес, оларға реакциядан туындайды. Осылайша, шамадан тыс эмоционалды шиеленістен аулақ болудың негізгі әдістерінің бірі - адамның жеке басының үйлесімді дамуы, оның тәуелсіз дүниетанымдық позициясын қалыптастыру. Сонымен қатар, бұл даму адам өмірінің алғашқы күндерінен басталады және оның табысы көп жағдайда баланың ата-анасының, содан кейін мектептегі мұғалімдердің оқу үдерісін қаншалықты шебер құруына, мемлекеттің жас ұрпақ тәрбиесіне қаншалықты көңіл бөлетініне және басқа да көптеген нәрселерге байланысты. Грановскаяның пікірінше, эмоционалдық күйлерді реттеудің келесі әдісі - шешім қабылдау немесе оның жоспарын жүзеге асыру үшін сәтті дұрыс таңдау. Өздеріңіз білетіндей, эксперименталдық жағдай сананың тарылуына әкеледі, бұл қоршаған ортадағы бағдардың бұзылуына әкеледі. Мазасыздық, толқу мінез-құлық стратегиясын өзгертеді. Шатасқан адам болмашы қауіптен аулақ болуға тырысады, жаңылысулар мен қателіктер кездесетін бағытпен жүруден қорқады, сондықтан ол әрбір жаңа ақпаратты өзіне бұрыннан белгілі ұқсас ақпаратпен байланыстыруға тырысады. Бұл жағдайда адам қате шешім қабылдау арқылы жиі қателіктер жібереді. Сондықтан қиын, эмоционалдық шиеліністік жағдайда өз жоспарларыңызды жүзеге асыру үшін дұрыс сәтті таңдауды үйрену керек. жүктеу/скачать 125,3 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|