§ 3. Темпераменттiң физиологиялық негiзi

И.П.Павлов иттердегi шартты рефлекстердiң ерекшелiктерiн зерттей келе, олардың жүрiс-тұрысындағы жеке-дара ерекшелiктерге және шартты-рефлекторлы iс-әрекет өтуiне зейiн қойды. Бұл ерекшелiктер жүрiс-тұрыстың аспектiсi шартты рефлекстердiң тууының жылдамдығы мен нақтылығында, сонымен қатар олардың тынышталу ерекшелiктерiнде көрiндi. Бұл жағдай олардың негiзiнде жүйке процестерiнiң қасиеттерi туралы болжам айтуға мүмкiншiлiк бердi. И.П.Павловтың айтуы бойынша бұл қасиеттерге қозу және тежелу күшi, олардың тепе-теңдiгi мен қозғалғыштығы жатады.

И.П.Павлов қозу және тежелу күшiн қарастыра келе, оларды жүйке жүйесiнiң тәуелсiз қасиетi ретiнде қарастырды. Қозу күшi жүйке клеткаларының жұмысқа қабiлеттiлiгiн бейнелейдi. Ол жүйке жүйесiнiң ұзақ уақытты қозуларына деген шыдамдылық кезiнде көрiнедi. Ал тежелу әр түрлi тежелу реакциялары кезiнде көрiнедi.

Орыс физиологы И.П.Павлов ағзаны бiртұтас механизм деп қарастырып, ондағы ми қызметiне үлкен мән берген. Оның ойынша ми келесi қызметтердi атқарады:

1. 
   Ми адам ағзасын сыртқы ортамен байланыстырып, оларды бейнелеп отырады.
   
2. 
   Ми адам ағзасындағы әр түрлi мүшелерден белгiлi-бiр әсер ала отырып, сол әсерге байланысты өз қызметiн қажеттi түрде бағыттайды.
   
3. 
   Ми адам ағзасындағы әр түрлi мүшелердiң қызметiн үйлестiрiп, бiрiктiрiп отырады.
   
4. 
   Ми адам ағзасындағы мүшелер жұмысын реттейдi.
   

1. 
   Жүйке жүйесiнiң күшi.
   
2. 
   Жүйке жүйесiнiң тепе-теңдiгi.
   
3. 
   Жүйке жүйесiнiң қозғалғыштығы.
   

Күштi жүйке жүйесi тiтiркендiргiштерге төзiмдi болса, әлсiзкерiсiнше болады.

Жүйке жүйе процессiнiң тепе-теңдiгi- қозу мен тежелудiң өзара тең екендiгiн көрсетедi.

Жүйке жүйе процессiнiң қозғалғыштығы дегенiмiз- бiр процесстiң екiншi процесске алмасу шапшаңдығы.

Жоғары жүйке қасиеттерiнiң келесi дегiдей типтерi бар. Олар: күштi және әлсiз. Күштiнiң өзi екiге бөлiнедi: тепе-тең және тепе-тең емес. Тепе-теңнiң өзi өз алдына ширақ(лабильдi) және тыныш(инерттi) болып бөлiнедi. Сонымен:

Күштi, тең емес, ұстамсыз-холерик.

Күштi, тепе-тең,қозғалғыш-сангвиник.

Күштi, тепе-тең, инерттi-флегматик.

Әлсiз тип-меланхолик.

Сонымен, И.П.Павлов жүйке жүйесiнiң типi деп туа берiлген және қоршаған орта , тәрбиенiң әсерiнен өзгеретiн жүйке жүйесiнiң қасиетi деп түсiндi. Бұл жүйке жүйесiнiң қасиеттерi темпераменттiң физиологиялық негiзiн құрайды.

И.П.Павловтың қазiргi ғылымның дамуына қосқан үлесi орасан зор. Оның жасаған жүйке жүйесiнiң типологиясы физиология тұрғысынан түсiндiруге болады, бiрақта ол шындық болып табылмайды. Себебi, адам мiнез-құлқы өте күрделi, ол туа берiлген сипаттамалармен ғана емес, сонымен бiрге әлеуметтiк жағдайлар талаптарымен, тәрбие ерекшелiктерiмен де анықталады.