Дәрістер. 1 дәріс. Ғылым ретіндегі Қазақстанның қазіргі заман тарихы пәнінің мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
жүктеу/скачать 219,03 Kb.
|
Дәрістер Қазақстан тарихы
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақстанда отаршылдық кезеңінің басталуы.
| 11-14 дәріс.
Қазақстан және Ресей. Патшалық Ресейдің онтүстік Қазақстанды жаулап алуы және оның салдары. Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы қазақтың билеуші тобының Ресеймен жақындаса түсуіне түрткі болды. Тәуке хан өлгеннен кейін қазақ хандығының ішкі жағдайы қиындай түсті. Тәукенің орнына Қайып сұлтан аға хан болды. Кіші жүздегі иеліктердің бірін билейтін Әбілқайыр хан өзінің Қайыпқа бағынышты, оған тәуелді екенін мойындайды. Бірақ көп ұзамай-ақ 1723 жылы аға ханның атағын Әбілқайыр алады. Орта жүз бен Кіші жүздің көптеген билері де Әбілхайырды хан деп танымады, осының салдарынан қазақ жері жеке-жеке хандық, сұлтандық иеліктерге бөлініп кетті. Қазақтың ішкі саяси жағдайының тұрақсыздығы мен феодалдық бытыраңқылығын пайдаланған жоңғар феодалдары қазақ жеріне басып кірді. 1723 жылы басталған бұл жойқын, әрі тұтқиылдан шабуыл Қазақ хандығының берекесін кетірді. Сонымен, Қазақстанның ХҮІІІ ғасырдың 30-жылдарының бас кезіндегі ішкі және сыртқы саяси жағдайы жоғарыда айтылғандай өте қиын жағдайда болды. Әбілқайыр ханға Тәуке кезінде басталған Ресей мемлекетімен қатынас жасау саясатын жалғастырып, Қазақ хандығының күресу тәжірибесі өз күшімен сыртқы жаулардан түпкі сақтанып қалу мүмкіндігінің жеткіліксіз екенін көрсетті. Сондықтан да, Әбілқайыр хан сыртқы шапқыншылықтардан қорғану үшін және хан билігін нығайтуға қажет күшті тіректі солтүстік-батыстағы көршісі – Ресей мемлекетінен іздеуге мәжбүр болды. Әбілқайырдың Түркістаннан Ырғыз жағына кетіп қалуы, Кіші жүз жеріне Ресейдің қол астындағы қалмақ пен башқұрт феодалдарының қазақ жеріне тынымсыз шабуылдарын күшейтті. Ресей патшасына бодан болуы туралы 1730 жылы қыркүйектің 8 күні хат жазып, елшісі Сейітқұл мен Құлымбетті орыс мемлекетінің астанасы Петербургке жіберді. Әбілқайырдың бұл тілегін Анна Ионовнаның үкіметі қабылдап, қазақтарды Ресейдің қарамағына алуға ұйғарды. Содан соң 1731 жылы 19 ақпанда императрица Аннаның Әбілқайыр ханға және бүкіл қазақ халқына олардың Ресей бодандығына қабылданғаны туралы грамотасын тапсыру үшін және Кіші жүз қазақтарынан ант алуға Сыртқы істер коллегиясының тілмашы әрі дипломат А.И.Тевкелев басқарған елшілері келді. Елшілер Қазақстанның Ресей қол астына алынғандығы туралы Ресей патшасы Анна Ионовнаның Әбілқайыр атына жазылған грамотасы мен қазақ сұлтандары үшін көптеген сый-тартулар алып келеді. 1731 жылы қазан айының 7-10 күндері Кіші жүздің ханы Әбілхайыр бас болып 27 сұлтан Ресейдің қол астына бодан болғандығын сендіріп ант берді. Мұның өзі қазақтардың Ресейге қосылуының алғашқы кезеңі еді. Кіші жүз ханы Әбілқайырдың Ресейге кіруіне Кіші жүз бен Орта жүз сұлтандары мен билері қарсы болды. ХҮІІІ ғасырдағы Қазақстандағы саяси жағдай, түптеп келгенде, Ресей мен Қазақстан қарым-қатынасында жаңа кезең болғандығын естен шығармауымыз керек. 1735 жылы желтоқсанның аяғында Орта жүздің Ресей қол астына қабылдануын қуаттаған жаңадан сайланған Күшік хан мен Барақ сұлтан Орта жүзге Ресей елшілігін жіберуді өтінді. Орта жүздің ханы Әбілмәмбет 1740 жылы Ресейге қосылу жөнінде Орынборда ант берді. Кіші жүз бен Орта жүз бодан болғаннан кейін де қазақ даласында саяси жағдай түзеле қойған жоқ. Ресей патшасы өз алдына нақты міндеттер қойды. Біріншіден, Ресей империясының шығыс шекараларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Екіншіден, қазақтармен айырбас сауданы кеңейту және қазақ жерін Шығыс елдермен сауда жасаудағы дәнекерлік мақсатта пайдалану болды. Патша үкіметінің бұл міндетттері А.И.Тевкелевке берген сыртқы істер коллегиясының нұсқауынан анық байқауға болады. Ресей патшасы Кіші жүз ханы Әбілқайыр мен оның айналасындағы адамдарды пайдаланып, қазақ даласына өз ықпалын нығайта түсті. ХҮІІІ ғ. соңы мен ХІХ ғ. бірінші жартысындағы Қазақстан. 1734 жылы Кириллов экспедициясын Орынбор өлкесіне аттандырып жатып, патша үкіметі оның алдына мынандай талаптар қояды: қазақ даласымен сауда байланысын күшейте отырып, қазақтарды тәуелді ету; қазақ даласы мен башқұрттардың шекарасынан Орынбор қаласын тұрғызып, оған орыс адамдарын қоныстандыру; қандай тәсілмен болса да, қайырымды болып көріну, немесе сыйлықтар беру арқылы, күш көрсету немесе үнемі үрейде ұстау арқылы болса да, әйтеуір қалай да қазақтарды мойынсұндырып, ырыққа көндіру; Жайық өзенін бойлай қазақтар өте алмайтындай етіп әскери бекіністердің шебін салу; алтын және басқада бағалы кен орындарын іздеп тауып, зауыт салу. Орта Азия мен сауда жүргізу және Арал теңізде кеме қатынастарын орнату; қазақтар мен башқұрттарды үнемі бақылауда ұстау; егер олардан патша үкіметінің жүргізген саясатына қарсылық білдірген толқулар білінсе, оларды бір-біріне айдап салып, өзара қырқыстыру. Қазақстанда отаршылдық кезеңінің басталуы. Осы 1731 жылғы келісімді көп ұзамай Ресей патшалығы бұзды. Ресейге бағынышты қалмақтардың, башқұрттардың, казак-орыстардың қазақ еліне шабуылы тоқтаған жоқ. Ор өзенінің бойына салынған қорған-қала Орынбор Әбілқайыр үшін емес, бүкіл қазақ даласын басып алуға арналған бекініс болды. Көп ұзамай Кіші жүзде – Переволоцкая, Новосергеевка, Чернореченская, Кулагинская, Калмыковская, Иргульская, Орская, Сажерная, Губернинская сияқты казак-орыстардың әскери бекіністері қаптап кетті. ХҮІІІ ғасырдың 40-шы жылдары үздіксіз қан төгіс, қарулы қақтығыстардан титықтаған қазақтар мен ойраттар өзара жақындасуға қадам жасауға мәжбүр болды. Бірақ, орыс үкіметі мен Орынбор әкімшілігі Орта жүз бен Кіші жүздің жоңғарлармен жақындасуына кедергі жасап бақты. Орынбор комиссиясының бастығы И. Кириллов 1734 жылы мамыр айында патша Анна Ионовнаға жазған жолдамасында «Үш жүз ынтымақты болғанда, бірлескен күшпен жауларын жеңе алар еді»-деп пайымдады. 1740 жылдың қыркүйегінде қазақ даласына құрамында поручик Д.У. Гладышев және өзгелер бар Ресей елшілігі өз үкіметі алдында Әбілқайырдың сенімсіздігі жөнінде және бұл өңірде орыс ықпалын күшейту тұрғысында шұғыл шараларды жүзеге асыру жайлы тұңғыш рет ресми түрде мәселе қойды. Осы жайды Әбілқайыр ордасында болған прапорщик Муравиннің жазбалары да растайды. Патша үкіметі Әбілқайырды Ресейдің Қазақстандағы ықпалын күшейтуге барынша пайдалана алғаннан кейін, енді оны ауырсына бастады. Орыс билеушілері қазақ қоғамының жоғарғы буынды әртүрлі топтарының арасындағы келіспеушіліктерді өз қажетіне пайдаланып, оларды бір-біріне айдап салды. Ақыры Барақ сұлтан болған топ 1749 жылы Әбілхайырды өлтіреді. Осы фактілердің өзі-ақ патша үкіметі мен жергілікті билік органдары өздерінің қол астына кірген елге әскери және дипломатиялық жәрдем беру ісіне аяқасты қарағанын байқауға болады. Ресей империясы ХҮІІ ғасырдың аяғында-ақ Ертістің жоғарғы жағынан, ХҮІІІ ғасырдың басында Бұқтырма, Үлбі өзендерімен және Зайсан көлін басып, өз жері деп есептеген. Орыс үкіметі Кіші жүздің Ресей қарауына кірісімен қазақ көшпенділерін өздері жасаған линиялар мен бекіністерін әрірек ығыстыруға барынша күш салды. С.Д. Асфендияровтың мәліметтеріне қарағанда, әскери линиялар жартылай қоршау ретінде Қазақстанда (Каспий, Атырау) теңізінің жағалауына Ертістің жоғарғы сағасына дейін жеткен. Бұл уақытқа дейін Орал, Сібір, Орынбор әскери құрамалары құрылып, оларға жер бөлініп, басқа да жеңілдіктер берілген. Орынбор губернаторы Неплюевтің 1842 жылғы шешімі патша Елизоветтаның 1756 жылғы қабылданған жарлығы бойынша Кіші және Орта жүздің руларына Жайық пен Ертіс арқылы мал айдап өтуге, Есіл мен Тобылдың төменгі сағаларын жайлауға тиым салып, бұл шекаралық өңірге алдын-ала бекіністер тұрғызылды. Шекара бойындағы он шақырымдық қаптапқа жақындауға рұқсат берілмейтін болды. Қазақ жүздері мен руларының басшылары айтылған өзендерден әрі-бері өтуге тиым салынуына талай қарсылық білдірді. 1761 жылы Ресей патшалығы Бұқтырма бекінісін салды. Қазақ еліне отарлаудың қамытын берік кигізу мақсатында стратегиялық маңызы бар, маңызды деген нүктелерге берік бекіністер шебін құрып алып, патша үкіметі елді өлкедегі отаршылар санын көбейту қамына кірісті. 1745 жылы мұнда Астрахань төңірегінде көшіп жүрген қоңырат, татарларды да зорлықпен қоныстандырды. 1744 жылы өз еріктерімен Қазан татарлары көшірілген еді. Жалпы алғанда, ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында ерікті шаруалар келіп қоныстана бастаса, Орынбор өлкесіне помещиктермен қоса Ресейден әкелінген шаруалар да көшірілді. 1807-1828 жылдары Орынбор өлкесіне мемлекеттік шаруалар қоныстандырылып, оларға әрбір адамға, жасына қарамастан 15 десятина жер бөлініп берілді. Ал, Алтай өлкесіне қоныстанған мемлекеттік шаруалар саны жылдан жылға көбейе берді. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресі 200 жылға созылып келіп, ел басқарған батыр, ақылды билердің ұйымдастыруымен халқымыз жеңіске жетті. Алайда, осы жеңіс үшін талай жыл күрескен, сол күрес жылдарында саны азайып, әлсіреген елімізге ресей империясы біртіндеп, бірде алдап-арбап, бірде әскери күшпен келіп отарға айналдырды. Тәуелсіздік арманға айналып, зор өкініштерге әкелді. 1781 жылы Абылайдың қайтыс болуы, оның толып жатқан ұрпақтары арасындағы кикілжіңдер хан билігін әлсіретті. 1795 жылы екі сұлтан, 19 ақсақал және 122360 қазақ императрица ІІ Екатеринаның атына Уәлиді хан тағынан тайдыру туралы шешім жіберді. Үкімет ол кезде хан билігін жою жөн емес деп тапты, алайда оны әлсірету мақсатымен біраз кейініректе Орта жүзде Уәлимен қатар екінші хан етіп Бөкей сұлтанды тағайындады. 1817 жылы Бөкей хан, ал екі жылдан соң Уәли хан қайтыс болды. Ресей билігі таралған аудандар жоғарғы билеушісіз қалып, нақты биліктің қандай нысаны болмаған жағдай орын алды. Хандық ықпалды сұлтандармен көзбе-көз келіспей немесе алдын-ала келіссөз жүргізілмей, іс жүзінде жоғарғы жақтан жойып жіберілді. Жаңа реформаны әзірлеуді патша үкіметі граф М.М. Сперанскийге жүктеді. 1822 жылғы 22 маусымда патша «Сібір губернияларына арналған мекемелер», «Бұратаналарды басқару туралы жарғы», «Қырғыз-қайсақтары» басқару туралы жарғы, этаптар туралы жарғы, жер міндеткерлігі туралы ережелер, астық қорлары, шаруалар мен «бұратаналар арасындағы борышкерлік міндеттемелер» туралы ережелер үшін негіз болған 10 заңды бекітті. «Сібір... мемкемелеріне» сәйкес, азиялық Ресей 2 генерал-губернаторлыққа: орталығы Тобыл болған Батыс Сібір, орталығы Иркутск болған Шығыс Сібір генерал-губернаторлығына бөлінді. Біріншісіне Тобыл, соңғысының құрамына Томск губерниялары енгізілмекші болып ұйғарылды. Орта жүздегі дәстүрлі мемлекеттілікті таратып, хан атағын «мүлде артық» деп жойып жіберген үкімет Сібір қазақтары туралы жарғыға сүйеніп, басқарудың жаңа нысанын енгізді. 3-тарауға сәйкес, Оңтүстік-батыс Сібірді мекендеген қазақтар «көшпелі бұратаналар сословиесі» болып есептелінді және тең құқықтарды пайдаланды, ал «сібір қазақтары елі» ең алдымен 1838 жылы Батыс Сібір қазақтарын шекаралық басқару құрылғанға дейін Омбы облысына бағынып келген сыртқы округтерден құралды. Жарғымен міндеткерлік пен салықтардың жаңа санаттары енгізілді. Бұл орайда М. Сперанский мен оның төңірегіндегілер әдейі бесжылдық жеңілдік белгіледі немесе көшпелі халықтың барлық санаттарын барлық алымдардан босатты; мұндай бетбұрыс бұрынғы феодалдық жүйе бойынша міндеткерлік атқаруға: көшпелі аудандарда зекет пен соғым, егіншілікті аудандарда ұшыр төлеуге дағдыланған халық наразылығының алдын алуға ұмтылысқа байланысты болса керек. ХІХ ғасырдың басында Бұқтырма, Өскемен бекіністерінің Петропавлдың, Семейдің маңызы едәуір арта түсті. Алғашқы сыртқы округ – Қарқаралы округі 1824 жылғы 8 сәуірде ашылды. Жаңадан құрылған округке кірген болыстар құрамында 20 мыңдай шаңырақ, шамамен алған есептеулер бойынша, 60000-ға дейін ер азамат болды. Бұдан кейін бірқатар сыртқы округтер: 1825 жылы - Құсмұрын, 1826 жылы - Баянауыл, 1831 жылы - Аягөз (Сергиополь), 1832 жылы Ақмола округтері құрылды. 1822 жылы Орынбор губернаторы П.К. Эсеннің қатысуымен дайындалған «Орынбор қазақтарын басқару жөніндегі жарғы» бойынша Кіші жүз жеріне үш хан тағайындау жоспарланды, бірақ ол іске аспады. Жарғының бұл жылы бекітілмей қалуына да осы жай себеп болды. Ал, Орынбор губернаторы 1824 жылы Кіші жүз ханы Шерғазыны Орынбор қаласына шақырып, сондағы бір қызметке тағайындады да, Кіші жүздегі хандық билікті жойды. Тек Еділ мен Жайық өзендері аралығындағы Кіші орда немесе Бөкей хандығы ғана 1845 жылға дейін сақталды. Сонымен Орта және Кіші жүзде хандық, феодалдық мемлекеттіліктің жойылуы, бір жағынан, қазақ қоғамының өзінде ішкі рулық талас-тартыстардың жалғасуы салдарынан, екінші жағынан, патша үкіметінің әскери-әкімшілік әрекеттерінің нәтиежесінде болды. 1822 жылғы Сібір қазақтары туралы жарғы, 1824 жылғы Орынбор қазақтары туралы жарғы алғашқы патшалық реформа ретінде, бүкіл дәстүрлі билік құрылымын қиратып, әлеуметтік-саяси және шаруашылық өмірдің барлық жақтарын қамтыды, қазақ қоғамы ішіндегі, ең алдымен патшалық өзгерістерді, негізінен, қиналмай қабылданған шеп маңайындағы ауылдар арасындағы және кең далада еркін көшіп жүріп, көшпелі тәуелсіздіктің ең берілген жақтаушылары ретінде сұлтандардың, билердің ақыл беруі бойынша патшалық өзгерістерге көнбегендер арасындағы онсыз да өткір қайшылықтарды тереңдетіп, Кавказдағы, Еділ бойының түркі тілдес аймағындағы және далалық табиғи ландшафты реформаның іске асырылуын белгілі бір дәрежеде қиындатқан Қазақстандағы отаршылдыққа қарсы топтардың бірігуін күшейте түсті. Қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының бірінші кезеңі (1731-1837 жж.). Сырым Датұлы басшылығындағы ұлт-азаттық көтеріліс. ХҮІІІ ғасырдың 70-80 жылдары хан мен сұлтандар билігі, патша әкімшілігі арқылы күшейіп отырса, старшиналардың елді басқару ісі шектеле бастады. Олардың әрекетінің негізі хандық билікті жою. Бұл сол кездегі қазақ қоғамындағы дағдарыстың басталғанын көреміз. Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс 1783 жылы басталады. Сырым Байбақты руының старшинасы болған. Гавердовскийдің жазуына қарағанда, Сырым өте бай адам болған. Нұралы ханның Сырымның қарындасын алуы, хан тұқымымен құда болуы – сол кездегі Сырымның би болғандығының дәлелі. Сырым басқарған антифеодалдық қозғалыстың басталуы 1783 жылғы оқиғаға байланысты болды. Сол жылы Сырым ауылының үстінен орыс саудагері Филипп Григорьев өтіп бара жатқанда, қазақтар шабуыл жасап тонайды. Осыған байланысты Орынбор Экспедициясы Сырымға, «құрметті старшина, сіздің ру арасындағы беделіңізді ескере отырып, Григорьевтің тоналған заттарын қайтарып беруге көмектеседі деп сенеміз», - дейді. Бұдан кейін Сырымды Тополин бекінісінде тұтқындап, Орал қаласында түрмеге жабады. Бұл оқиғаның болуына негізгі себеп – Жайық казактары жағына шыққан Шаганов деген старшинаны Сырым қолға түсіріп, Хиуа хандығына сатып жібереді. Оны тұтқындаудың себебі де сол Шагановтың өшін алу еді. 1783 жылдың тамыз айынан бастап Жайық казактары Сырым мен Нұралы ханның ауылына тонаушылық жорықтар жасай бастады. Сол себепті де Нұралы хан Сырымды тұтқыннан босатып алуға көмектеседі. Ол 1784 жылы көктемде Сырымды 70 жылқы мен 350 сом ақша беріп, шығарып алады. Сырым түрмеден шыққаннан кейін Жайық казактарының озбырлығына қарсы күрес кең етек алады. Сырым мен Барақ 1000 адамдай қол жинап, төменгі Орал және Елек бекіністеріне шабуыл жасайды. Қазақтардың патша әкімшілігіне қарсы күресі кең етек алған кезде, Нұралы хан Сырым мен басқа старшиналардың іс-әрекетіне қарсы шығып, патша әкімшілігінен әскери көмек сұрайды. 1784 жылы Нұралы Рейнсдорфқа жазған хатында ... елдегі бүлікті басу үшін, қосымша әскери күш жіберуін сұрап, өзінің көмектесетіндігін айтады. Осы уақыттан бастап Сырым мен Нұралы ханның арасында араздық туып, ол тек қана Жайық казактарына қарсы емес, ханға қарсы да қозғалысқа шығады. 1785 жылы көктем айында Сырым бастаған қазақтар қозғалысының негізгі ауданы – төменгі Орал бекінісінің маңында ірі шайқастар болды. 1783-1785 жылдар арасында Сырымнан басқа Тама руының старшиналары – Қадыр мен Садыр айтарлықтай ерлікпен күрес жүргізді. Көтеріліске қарсы Орынбор шекара комиссиясы жазалаушы әскери топтар ұйымдастырады. 1785 жылы ақпан айының 17-сі күні Орынбор қаласынан Елек өзенінің жоғарғы жағына генерал-майор Смирнов жасағы, одан кейін көп кешікпей наурыздың 15-сі күні Сарайшық бекінісінен Жайық казактары Колпаков пен Пономарев бастаған жасақшылар ішке қарай аттанады. Колпаков отряды Қаракөл маңындағы ауылдарға, шабуыл жасап, 102 адам тұтқынға алынады, оның 14-і ер адам, қалғандары әйелдер мен балалар болды. Сонымен қоса 83 түйе мен 2755 жылқыны айдап әкетеді. Сырым бастаған ұлт-азаттық қозғалысы 1791-1792 жылдары кең етек алмағанмен, патша үкіметі үшін өте қауіпті болған. 1795 жылы Кіші жүзде Есім хан болып тағайындалды. Оның тағайындалуын Сырым қолдамады. Бұл оқиғаға орай Сырымның ханға қарсы қарулы қозғалысы басталды. 1797 жылы наурыздың 26-нан 27-не қараған түні Краснояр бекінісінен бес шақырым жерде Есім ханды өлтіріп, ауылдарын тонап кетеді. Орал атаманы Донсков әскер жинап, Сырымды ұстауға шығады. Бұл жорыққа Бөкей, Қаратай да 800 адамнан қатысады. Сырым бұдан кейін Сыр бойына көшіп кетеді. Патша әкімшілігі сұлтан топтарын қолдап, хандық билікті қайтадан қалпына келтіреді. Сырым Датұлы заманында мемлекетті үлкен деңгейде ойлай отырып, қазақ даласында тұңғыш рет реформатор болған. Бұған дәлел 1786 жылы хандық биліктің орнына «халық кеңесін» енгізеді. Сырым аға старшина болған кезде Кіші жүзде 1785 жылы, 1786 және 1787 жылдары съездері шақырылады. Сырымның бұл ұсынысынан бар мәселені демократиялық, көпшілік жолмен шешуге тырысқаны байқалады. Бұл - ел билеудің демократиялық жаңа формасы. Сырым Датұлының ұлт-азаттық қозғалысы өз заманында қазақ даласындағы ең ауыр екі жағдайдан алып шыға алды. Отаршылдық тынымсыз шабуылын тидырса, өрісі тарылған Жайықтың арғы шүйгін жайылымдарына шығуына жол ашылды. Бөкей ордасындағы И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлының басшылығындағы болған көтеріліс (1836-1838 жж.). ХІХ ғасырдың 30-40 жылдары аралығындағы отарлау саясаты қазақ еңбекшілері үшін өте ауыр жағдайға әкеліп, екі бірдей қанауға түсірді. 1837 жылдағы Кіші жүз қазақтарына түтін салығын енгізу, ол сұлтандар мен билер әртүрлі сылтаулармен қазақ кедейлерінен салық алып тонап отырды. Сол сияқты ХІХ ғасырдың 30-шы жылдарының екінші жартысында Бөкей ордасының ханы Жәңгір старшиналардың әлеуметтік билігін тежеп, жерлерін тартып алып, өзінің тума-туыстарына үлестіріп беріп, Ордадағы қазақ кедейлеріне ханның салығы көбейді, салықты төлеу, қарапайым күн көріс ауырлады. Осының барлығы қазақ халқының ашу-ызасын келтіріп, отарлық саясатқа және қанауға қарсы шығып, ұлт-азаттық қозғалыстың кең етек ала бастауына әкелді. ХІХ ғасырдың 30-40 жылдары арасында Кіші және Орта жүз даласында Ресей империясының отарлық саясатына қарсы өз елінің тәуелсіздігі үшін күрескен қазақ халқының ұлдары Исатай мен Махамбет болды. ХІХ ғасырдың 20-30 жылдары Еділ және Жайық өзенінің аралығында орналасқан Бөкей хандығында әлеуметтік қайшылық күшейіп, қанаудың ауыр болуы, қазақ руларының Кіші жүзге қайтып күшейді, бұл құбылысқа хан басшылығы мен Орынбор әкімшілігі де қарсы болды. 1835 жылы Жәңгір хан Адай руына Қарауыл Қожаны тағайындап, бұл өңірде тұрған старшиналар мен ауылды бағындырды. Соның ішінде 1812 жылдан Беріш руының старшыны болып келген Исатай ауылы да кіреді. 1837 жылы қыркүйектің 16 күні Исатай мен Махамбет Қарауыл Қожа ауылына шабуыл жасап, кедейлердің өшін алып, қозғалыс бүкіл Бөкей ордасына кең жайыла түсті. Бұны естіген Орынбор генерал-губернаторы Перовский, Ордаға Покатилов бастаған Жайық казактарының құрамын жібереді. Олардың мақсаты Исатайды тұтқындап Орынборға алып кету еді. Бірақ Исатайды қолға түсіре алмайды. Қазан айының бас кезінде Исатай хан ордасына келіп 12 шақырым жерге келіп орналасады. Екі жеті хан ордасына шабуыл жасамай, ханмен хат алысып, өзінің талаптарының орындалуын күтіп жатады. «Хан ордасына келген кезде Жәңгір хан уақытты ұту үшін Исатаймен келіссөз жүргізе отырып, Орынбордан көмек сұрайды. Қазан айының 17 күні Перовский Орынбордан подполковник Генсті Бөкей ордасына аттандырды. Подполковник Геке Орынбордан шығып Орал қаласына келеді. Полковник Меркульевке әскери казактарды алып Исатайдың ауылына шабуыл жасау керек екенін білдіреді, бұл кезде Исатай ауылы Теректі-Құмда болатын. Бұл кезде Исатай ешқандай шара қолданбай хан ордасын қоршап жатқан болатын. Жалпы Исатай мен Махамбет соғыссыз ханды көндіруді ойлаған. Полковник Меркульевтің әскери құрамдары қараша айының 7-күні Исатайдың ауылына келіп, ауылын ойрандап, Исатайдың семьясын тұтқындайды. Бұл хабар Исатайға жеткеннен кейін бір түнде хан ордасынан шығып ауылына көмекке кетеді. Қарашаның 8- күні Исатай әскері Меркульев жасақшыларын қоршап, ауылдарының адамдардын босатуын талап етеді, егер босатпаса, онда соғысатынын айтады. Қоршауда отырған Меркульев күштің тең емес екенін біліп, Исатайдың талаптарын орындап, өзі хан ордасындағы Генске қосылуға кетеді. Сөйтіп орыстардың әскери құрамдары соғыссыз беріліп, Исатай әскері жеңіске жетеді. Халық қозғалысының мәні өзгереді. Исатай мен Махамбет бастаған халық қозғалысы тек қана ханға қарсы емес, ханды қолдап отырған Орынбор әкімшілігіне қарсы күреске шығады. Қарашаның 9 күні Генс хан ордасынан шығып Исатай ауылына келе жатқан Жайық казактарымен қосылу үшін Берекелі-Қуаға бағыт алады. Бірақ Генс қарсы жақ күштермен Бекетай ауылында кездесіп, тосыннан Тас-Төбе құмына қарай жүруге бұйрық береді. Сөйтіп 1837 жылы қараша айының 15 күні Тас-Төбеде болған соғыста күштің тең болмауы себепті Бөкей ордасындағы Исатай мен Махамбет бастаған халық қозғалысы жеңіліс табады. Бұл шайқаста Исатай бастаған жігіттер 60 адамнан айырылады, баласы Ақия өледі, көптеген жігіттер қолға түседі. Тас-Төбе шайқасынан кейін Бөкей хандығындағы қозғалыс жеңіліс тауып, оның басшылары Исатай мен Махамбет жасырынып жүріп, Жайық арқылы Кіші жүз жеріне өтіп кетуге күш салады. Жайық казактары бірнеше рет қолға түсіруге әрекет жасайды. Желтоқсан айының 12-нен 13-не қараған түнде боранды пайдаланып Жайық казактарының Еменхимин мен Баксай бекіністерінің арасынан өтіп Кіші жүз даласына жетеді. Исатай мен Махамбет бастаған халық қозғалысы Кіші жүзге өткеннен кейін де тоқтамайды. Кіші жүзде Хиуа ханының қолдауымен орыстарға қарсы күреске шығады. Исатай Кіші жүзде 2000 қол жиып, Кіші жүздегі Орыс патшасының қолшоқпары болып жүрген Баймұхаммед Айшуақовқа қарсы күреседі. Осы кезде Кіші жүзде Жоламан Тіленшіұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс кең етек алып, Торғай және Елек өзені бойындағы Кенесары қозғалысына қосылуға бағыт алған болатын. Сондықтан Орынбор генерал-губернаторы Перовский соғыс министрлігімен келіспей, маусымның 28 күні подполковник Генсті шақырып, әскери құрам құрып, далаға баруға бұйрық береді. Полковник Генс Орынбор және Жайық казактарынан 150 адам және екі зеңбірек қаруымен, азық-түлік алып, шілденің 6-сы күні далаға енеді. Осы шайқаста Исатай ерлікпен қаза табады. Қазақ халқының ер жүрек батыры Исатай Тайманұлы өлгеннен кейін халық қозғалысы жеңілді. Исатайдың досы Махамбет Өтемісұлы аман қалған достарымен Хиуа хандығына өтеді. Одан кейін Орынбор әкімшілігі қолға түсіріп Орынборда соттап, Атырау өңіріне жібереді. Орынбор әкімшілігі сотының үкіміне риза болмаған Баймұхаммед жігіттері 1846 жылы қыркүйек айында Махамбетті үйінде отырған жерінде қонақ болып келіп өлтіріп кетеді. Қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының екінші кезеңі (1837-1870 жж.). К. Қасымұлының ұлт-азаттық көтерілісі. Қазақтардың ХҮІІІ-ХІХ ғасырларды болған барлық басқа ірі көтерілістерінен Кенесары көтерілісінің ерекшелігі, - оған үш жүздің бұқара халқы түгел қатысты. Көтерілістің бүкіл халықтылығы, кең қанат жаюы, айқын көрінген саяси сипаты Кенесары көтерілісінің өзіне тән ерекшелігі еді деу керек. Көтеріліске қатысушы рулардың саны 1843-1845 жылдары көбейе түскен. Кенесарыны анағұрлым белсене қолдағандар: Қыпшақ, Төртқара, Жағалбайлы, Табын, Тама, Бағаналы, Шекті, Алшын, Керей, Жаппас, Арғын рулары т.б. Кенесары көтерілісіне ру шонжарлары – билер және басқа ірі феодалдар қатысты. Мысалы, Ш. Едігенов, Шорман Күшінов, Мұса Шорманов т.б. Кенесары 1837 жылы көктемде, өзі көтеріліске шығар алдында, патша үкіметін Көкшетауда және Ақмолада, яғни Кенесарының өзінің тұрған жерінде бекініс жүйесін салудан бас тарту қажеттілігіне көзін жеткізу үшін әрекеттер жасаған болатын. Бұл кезде Қоқан хандығы иелігінде көшіп-қонып жүрген Кенесары, осы мақсатпен патша үкіметіне арнап, наразалық білдірген бірнеше хат жолдады. «Ата – бабаларымыз мұра еткен, - деп жазды ол осындай хаттардың бірінде, - Есіл, Нұра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Тобыл, Құсмұрын, Оралға дейінгі Тоңзақ т.б. қазіргі патша тұсында бізден тартып алынып, ол жерлерде бекіністер салынып, сонысымен тұрғындарды өте қиын жағдайға ұшыратуда. Бұл тек біздің болашағымыз үшін ғана емес, сонымен бірге бүгінгі өмір сүруімізге де қауіпті». Күткендей-ақ бұл хаттар жауапсыз қалды. Орта жүздегі бытыраңқы көтеріліс ошақтары Кенесарының басшылығымен 1837-1838 жылдар аралығында біртұтас қозғалысқа біріге бастады. 1838 жылы Ақтау мен Ақмола арасындағы разъезге Кенесары әскері шабуыл жасап, онда орналасқан Симоновтың отрядын талқандап, 10 пистолет, 9 мылтық, 13 қылыш, 7 найза, 495 мың оқ, 490 пистолет патронын және т.б. қару-жарақтарды қолға түсірді. 1838 жылдың күзінде Кенесары сарбаздары патша үкіметінің жазалаушы әскерлерімен бірнеше қарулы күреске түсті. Солардың ішінде айрықша кескілескен айқас мықты бекіністердің бірі болып саналатын Ақмола приказы үшін болды. Оны аға сұлтан полковник Қоңырқұлжа Құдайменнің әскерлері мен әскер старшыны Қарбышев басқарған жақсы қаруланған гарнизон қорғайтын. Кенесары қарсы жақтың едәуір әскерлерін тұтқындап, қару-жарақтарды олжалады. 1838 жылдың аяғына қарай Кенесары Ырғыз бен Торғай жаққа көшті. Ол кезде бұл жерлер Орынбор әскери губернаторлығына қарайтын. Оның генерал-губернаторы граф В.А. Перовский еді. Ол көтерілісшілермен ара-қатынасты бейбіт жолмен шешуге тырысты. Келіссөздер барысынды В.А.Перовский уақытша келісімге келді. Ол бойынша Кенесары шекара шебіне шабуыл жасамауға уәде берді. Бұл тыныштық 1842 жылға дейін созылды. Дегенмен, бұл кезде де Батыс Сібір отрядтарымен қарулы қақтығыстар тоқталған жоқ. 1841 жылы қыркүйекте қазақтың үш жүзінің өкілдері жиналып Кенесарыны ата-бабамыздың салты бойынша ақ киізге салып көтеріп, бүкіл қазақ халқының ханы етіп сайлады. Орынбор әкімшілігімен уақытша бітімге келген кезде, 1841-1842 жылдары Кенесары Қоқан хандығының қол астындағы қазақ жерлерін қайтару үшін күрес жүргізеді. Соғыс нәтижесінде, Созақ, Сауран қалалары азат етіледі. Түркістанды қоршайды. Қоқан хандығы келіссөз жүргізуге мәжбүр болады. 1842 жылы В.А. Перовский Петербургке қызметке кетіп, оның орнына генерал-губернатор болып Обручев келді. Перовскийге қарағанда оның Кенесарыға және арадағы мәселені шешуге көзқарасы басқа еді. Соны пайдаланып, Горчаков сол жылы Сотников басқарған отрядты Кенесарының ауылын шабуға жібереді. Сөйтіп, патша әкімшілігімен жасалған бітім Горчаков тарапынан бұзылды. 1843 жылдың 27 маусымында Николай І қазақ даласына көтерілісті басу үшін әскер жіберу туралы өкім шығарды. Кенесарының басын әкелген адамға 3000 теңге сыйылық жариялады. Патша әкімшілігі 1844 жылдың көктемінде қатарынан үш отрядын жіберуді ұйғарды. Олар Ор бекінісінінен, Ұлытаудан және Тобыл өзенінен бір мезгілде аттанып, Кенесары жасақтарын жан-жақтан қоршап, оларға шешуші соққы беру қатаң тапсырылды. Бұған қоса Батыс Сібір генерал-губернаторлығынан Лебедев және Фалилев басқарған екі патша үкіметіне берілген сұлтандардың басшылығымен қазақтардан қосымша отрядтар жасақталды. Барлық соғыс операциясын басқару генерал-майор Жемчужниковке жүктеледі. Бұл кезде Кенесары санында 20 мыңдай әскер бар еді. Патша отрядтарының бастарын біріктірмей, жеке-жеке соққы беруді шешті. Жауынгерлердің бір бөлігін Сібірден шыққан отрядқа қарсы жіберді. Кейін Лебедев Кенесарыға қарсы күресте дәрменсіздік көрсеткені үшін Орынборға шақыртылып, орнынан босатылып, сотқа берілді. Бұл кезде Кенесары өзінің негізгі күшімен Константиновск бекінісін шапты. 1844 жылы шілденің 20-нан 21-не қарайтын түні Өлкеаяқ өзенінің жанында Ахмет Жантөриннің отрядын тұтқындап қоршап, толық қиратты. 1846 жылдардың басында Кенесары әскерелерімен Балқаш көлі маңайына қоныс аударды. Патша үкіметі Кенесары басқарған көтерілістерді жоюға генерал-майор Вишневский басқарған әскерлерді жіберді. Кенесары 1846 жылы Қоқанға қарсы күресте Әулиеата (Тараз), Мерке қалаларын алады. 1846 жылы Кенесарыны қолдаушы Ұлы жүздің Саурық батыры қырғыздардың Жаманқора деген батырын өлтіреді. Қырғыздар оған жауап ретінде Саурық батырдың ауылына шабуыл жасап, жігіттерімен бірге оны өлтіріп, мал-мүлкін тонап кетеді. Осындай шиеленістердің нәтиежесінде 1847 жылы Кенесары 10 мың сарбазымен қырғыздар жеріне басып кіреді. Кенесарының соңғы шайқасы Кекілік сеңгірінде өтті, қырғыз манаптары, Вишневскийдің отряды және Қоқан хандығының әскерлері «Алмалы сай» шатқалында үш жақтан Кенесары әскерін қоршады. Күштері әлденеше есе көп жау әскерімен қаһармандық күресте Кенесары 32 қазақ сұлтандарымен бірге қаза тапты. Кенесары Қасымұлы басқарған ұлт-азаттық көтерілістің жеңілуіне бірнеше себептер болды. Оның ішінде ең бастысы бүкіл қазақ халқының біртұтас бірікпеуі, кейбір ру басшыларының өз бетіне бас болмақ болуы, рулық жіктелу, қазақ феодалдарының Ресей мемлекетін қолдауы. Кенесарыға Ресей, Қоқан, Бұхар хандықтарымен күресуде күші тең болмады. Сонымен қатар ол өзін жақтамаған қазақ және қырғыз ауылдарын шабуы сол жердің халқының наразылығын тудырып, көтерілісті әлсіретті. Сонымен, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс жеңіліс тапқанымен, ол қазақ халқының тарихында мәңгілік өшпес із қалдырды және тарихи маңызы зор болды. жүктеу/скачать 219,03 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|