Державний вищий навчальний заклад

 
 
«Гуманітарний простір науки: досвід та перспективи»
 
____________________________________________________________________________ 
_____________________________ 
Випуск 3 (20 травня 2016 р.) 
 
192 
саласына  жиырмасыншы  ғасырдың  алғашқы  онжылдықтарында  елеулі  үлес 
қосқанын айрықша атау орынды. Кейінгі буын ғалым-зерттеушілер синтаксис 
мәселелерінде  өз  үлестерін  қосқанда  сол  алғашқы  үлгілерден  бағдар  алады. 
Олай дейтін себебіміз де баршылық.  
1920-жылдары  Ахмет  Байтұрсыновтың  «Тіл  –  құралында»  ситаксиске 
қатысты  бастапқы  мағлұмат  баяндалады.  Ғалым  синтаксис  мәселесін  зерттей 
отырып,  оның  табиғатын  дұрыс  түсіндіріп,  грамматикалық  құрылымды  жете 
білуге  жол  салды.  Автор  жай  сөйлемді  синтаксистік  ғылыми  тұрғыда 
қарастыру  үстінде  дұрыс  тоқтам  жасайды.  «Сөйлем  мүшелері  тұрлаулы, 
тұрлаусыз болып екіге бөлінеді», – дейді де, сол пікірін дәлелдеу үшін сенімді 
де  нанымды  дәлелдер  келтіреді.  Ғалымның  ойынша  сөйлемде  қалмай 
айтылатын  сөздер  немесе  қалса  да  қалғандығы  сезіліп  тұратын  сөздер 
тұрлаулы  мүшелер  болады  да,  «сөйлем  ішінде  бірде  болып,  бірде  болмайтын 
сөздер немесе керек болған жерде айтылып, керек болмаған орында айтылмай 
қалып  тұрған  сөздер,  түсіп  қалғанда,  қалғандығы  ашық  сезілмейтін  сөздер 
тұрлаусыз  мүше  деп  аталады».  Осы  тұжырым  күні  бүгінге  дейін өзінің  мәнін 
жойған  жоқ.  Бұдан  кейінгі  зерттеушілер  де  А.  Байтұрсынұлының  ережесіне 
сүйеніп  келеді.  Бұның  өзі  қазақ  тіл  білімі  ғалым-зерттеуші  бастаған  дәстүрді 
толықтай  жалғастырып  келе  жатқанын  көрсетеді.  Біздің  байқауымызша,  А. 
Байтұрсынұлы,  әсіресе,  жай  сөйлем  синтаксисін  үлкен  білгірлікпен  зерттеген 
жан.  Жай  сөйлем  синтаксисін  жазғанда  автор қолма-қол  ереже  ұсынудан  гөрі 
сол тұжырымға әкелгендей дәлеледерді келтіруге әуестік танытады.  
20-ғасырдың  отызыншы  жылдарындағы  синтаксис  мәселелерінің 
қарастырылуы  жоғарыдағыдай  болса,  қырқыншы  жылдары  оқу  орындарына 
арналған ғылыми грамматика алынды. Бұл орайда Сәрсен Амажолұлы «Қазақ 
тілінің  ғылыми  синтаксисінің  қысқа  курсы»  атты  еңбек  жазды.  Міне  осы 
кезден  бастап  қазақ  тілі  синтаксисін  жан-жақты  зерттеу  қолға  алынды. 
Зерттеушілердің  бірден-бір  сүйенетіні  сөйлем  болатынын  жақсы  түсінген 
қазақ  тілі  мамандары  жан-жақты  ізденіп,  мақалалар,  диссертациялар  жазу, 
республикалық,  одан  да  кеңірек  көлемде  конференциялар  өткізу  сияқты 
жұмыстар басталып кетті.  
1930  −  1940  жылдары  қазақ  тілінің  бірнеше  грамматикасы  шықты, 
синтаксиске  арналған  азын-аулақ  зерттеулер  мен  шағын  мақалалар 
жарияланды.  Оларда  жай  және  құрмалас  сөйлемдер  синтаксистерінің  негізгі 
мәселелері  біршама  тәуір  баяндалады  да,  сөз  тіркесінің  синтаксисі  атаусыз 
қалады.  1936  жылы  профессор  Құдайберген  Жұбановтың,  1939  жылы 
С. Аманжолв  пен  Н.  Сауранбаевтың  бірігіп  жазған  оқулықтары  шықты. 
Бұларда  сөйлем  мүшесінің  тіркесі  жайында  айтылғандарды  сөз  тіркесіне 
қатысы  бар  деп  қарауға  болар,  бірақ  синтаксистің  еленбей  жүрген  келелі 
саласы сөз тіркесі екенін де, оның жекелеген мәселелерін де авторлар ғылыми 
зерттеудің  объектісі  деп  танымайды,  танымағаны  былай  тұрсын,  сөз  тіркесі 
мүлде ауызға алынбайды.  
Дегенмен  де,  30-жылдардың  аяғына  дейінгі  синтаксис  саласын  зерттеу 
практикалық  грамматикалар  шеңберінен  ұзап  кете  алмады.  Істелген 
жұмыстардың 
барлығы 
дерлік 
мектеп 
оқулықтарында 
қамтылған 
бағдарламалық  материалдарды  кеңірек,  дәлірек  айқындауды  көздеді.  Бұл 

 
 
«Гуманітарний простір науки: досвід та перспективи»
 
____________________________________________________________________________ 
_____________________________ 
Випуск 3 (20 травня 2016 р.) 
 
193 
көлемнен  шығып,  тілдік  материалдарды  жоғары  оқу  орындарында  оқылатын 
теориялық  курстарға  сәйкес  жалпы  лингвистикалық  принциптер  тұрғысына 
қарап  шешу  талабы  40-жылдардың  бас  кезінен  басталатындығын  байқаймыз. 
Бұл  онжылдық  ішінде  синтаксистің  алуан  түрлі  мәселелеріне  арналған  15 
шақты ғылыми мақала, С. Аманжоловтың, Н. Сауранбаевтың, М. Балақаевтың 
еңбектері шыққандығы мәлім.  
1940  жылдары  Мәулен  Балақаев  жай  сөйлем  синтаксисімен  терең 
айналысып,  «Қазіргі  қазақ  тіліндегі  жай  сөйлем  синтаксисінің  негізгі 
мәселелері»  деген  тақырыпта  докторлық  диссертация  қорғады.  Ғалым  тілдік 
материалдарға  сүйене  отырып,  сөйлем  мүшелерінің  байланысы  ретінде 
қарастырылып  келген  сөз  тіркесін  терең  де  жан-жақты  зерттеп,  оны 
синтаксистің  негізгі  нысандарының  бірі  ретінде  көрсетті.  Ол кезде  сөйлемнің 
өзін  сөз  тіркесінің  бір түрі  деген  пікірлер  де  бар  болатын.  Орыс  тіл  білімінің 
өкілі  М.  Петерсон  синтаксистің  негізгі  нысаны  сөз  тіркесі,  ал  сөйлем  сөз 
тіркестерінің  бір  түрі  деп  есептеген.  Қазақ  тіл  білімінде  бұл  пікірді 
М. Балақаев  қолдады.  Қазақ  тілі  материалдарының  негізінде  арнайы  еңбек 
жазған  Мәулен  Балақаев  зерттеулерінде  сөз  тіркесі  мәселесі  кеңінен 
қарастырылып,  онда  сөз  тіркесінің  құрылысы,  өзіне  тән  белгілері, 
ерекшеліктері,  сөздердің  байланысу  тәсілдері  мен  формалары  және  олардың 
тіркесу  қабілеттері  ашып  көрсетілді.  Сөз  тіркесіне  толық  мәнді  ереже 
шығарып,  осы  ережеге  сүйене  отырып,  оның  негізгі  қағидаларын  ашып 
көрсетеді.  М.  Балақаев  Синтаксис  сөз  тіркесін  сөйлемді,  олардың  түрлерін, 
сөйлем  мүшелерін  және  басқа  синтаксис  формаларды  адамның  ойын  білдіру 
грамматикасының  тәсілдері  ретінде,  өзара  байланысты  категориялар  ретінде 
қалыптастырады»  −  деп  атап  көрсетеді.  Осы  пікірлер  негізінде  синтаксис 
ғылымының зерттеу аясы екі жақта түсіндіріледі. 
1. Нақтылы  процестің  пайда  болуын  зерттейтін  жасау  құралдары  мен 
қағидалары түсіндіріледі. 
2. Сөйлеу  процесінің  пайда  болуын  зерттейтін  грамматиканың  бір 
саласы.  Онда  сөйлем  ішіндегі  мен  сөздердің  үйлесуі,  сөйлемнің  жалпы 
қасиеттерін зерттейді. 
1941  жылы  С.  Жиенбаевытың  «Синтаксис  мәселелері»  деп  аталған 
шағын  кітапшасы  шықты.  Мұнда  жай  сөйлемді  синтаксистің  бір  бөлімі  деп 
дұрыс  есептейді.  Жай  сөйлемнің  барлық  мүшелері  басқа  тілдерде 
болатындығы  сияқты,  қазақ  тілінде  де  бар  екендігін  дәлелелдейді.  Сөйлем 
мүшелерін  жіктеу,  олардың  арасында  болатын  синтаксистік  қатынастар 
туралы  айтқандары  болмаса,  бұл  кітапшаның  алға  қойған  негізгі  мақсаты  – 
құрмалас сөйлемді жіктеу болғандықтан, бұнда құрмалас сөйлемді сөз еткен.  
50-жылдары  С.  Аманжолов  тілдік  және  құрылым  мәселесі  бойынша 
тым өткір тақырыпқа арнап бірнеше мақала жазып, өз пікірін жұртшылықтың 
ортасына  салды.  Әсіресе,  синтаксиске  қатысты  ой-пікірлері  тереңдігімен  із 
қалдырды. Оның бастылары мыналар:  
1. Сөйлем  –  тіл  ғылымының  синтаксис  саласын  зерттеуде  ең  басты 
объекті болып табылады; 

 
 
«Гуманітарний простір науки: досвід та перспективи»
 
____________________________________________________________________________ 
_____________________________ 
Випуск 3 (20 травня 2016 р.) 
 
194 
2. Сөйлем  –  күрделі,  көп  қырлы  құбылыс.  Сөйлемді  зерттеу  тарихында 
пайда  болған  түрлі  пікірлер  мен  тұжырымдар,  бағыттар  мен  мектептер  оның 
осы сипаттарынан туындайды; 
3. Сөйлемнің  көп  қырлы  тұтастық  екендігін  осы  мәселені  арнайы 
зерттеуге  арналған  кейінгі  зерттеу  еңбектері  дәлелдейді.Осы  аталған 
тұжырымдар  түркологияға  да,  соның  ішінде  қазақ  тілі  синтаксисін  зерттеуге 
елеулі  дәрежеде  әсерін  тигізіп,  олардың  ғылыми  деңгейде  дамуына 
көмектесті.Қазақ  тіл  білімінің  туып  қалыптасуы,  дамуы  бүгінгі  кемелденген 
шағына  жетіп,  биіктерге  көтерілуі  оның  іргетасын  қалап,  қазақ  тілін  ғылым 
ретінде  қалыптастырған  ардақты  есімдермен  тығыз  байланысты.  Қазақ  тіл 
білімінің  тарихында  синтаксистің  негізін  салған  ғалымдардың  әрқайсысының 
орны ерекше. 
 
КӨЗДЕРІ МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. 
Б.Р. Оспанова «С. Аманжолов еңбектеріндегі синтаксис теориясының 
ғылыми негіздері» монография , Алматы 2010. 
2. 
М. Балақаев «Қазіргі қазақ тілі». 
3. 
М. Серғалиев «Синтаксистік зерттеулер» антология. 
4. 
Қ. Шәукенов «Синтаксис» Алматы, 1996. 
5. 
М. Сайрамбаев «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі». 
 
 
УДК 81'35:81'367/7 
Шақаман Ырысгүл, Муздыбаева Оразбике, 
(Астана, Казахстан) 
 
СЫН ЕСІМНІҢ СӨЗ ТАБЫ БОЛУ БЕЛГІЛЕРІ 
 
Сын  есім  –  лексикалық-грамматикалық  мағынасы  жағынан,  сөз 
сөзжасамдық  пен  морфологиялық  қызмет  белгілері,  жүйесі  жағынан, 
аналитикалық-семантикалық  қызметі  мен  қолданысынында  қазіргі  қазақ 
тіліндегі өзіндік ерекшелігі бар сөз табы. Қазақ тіл білімінде сын есімнің сөз 
табы  болу  орны,  оның  жеке  лексикалық-грамматикалық  сипаты  жағынан 
нақты  белгілері  қарастырылып,  шырай  категориясы,  мағыналық  топтары, 
заттануы,  аналитикалық-семантикалық  қызметі,  басқа  да  грамматикалық 
өлшемдері зерттеліп ашылған.  
Негізгі сөздер: сын есім, сөз табы, сөзжасамдық, шырай түрлері, зат 
есім, теориялық белгілер. 
 
The  adjective  is  a  lexical  and grammatical  meaning  of  the  word  formation 
and  morphological  features,  in  terms  of  semantic  and  the  application  of  modern 
analytical Kazakh language original word class. In Kazakh linguistics the adjective 
took  place  of  the  word  class,  lexical  and  grammatical  considered  in  terms  of  the 
nature of the symptoms, the degree category, meaning groups. 
Key  words:  adjective,  the  word  class,  word-formation,  friendly,  nouns, 
theory. 

 
 
«Гуманітарний простір науки: досвід та перспективи»
 
____________________________________________________________________________ 
_____________________________ 
Випуск 3 (20 травня 2016 р.) 
 
195 
 
Н.Т.  Сауранбаев  сын  есімдердің  жеке  сөз  табы  болудағы  ерекшелігіне 
назар  аударып,  олардың  жеке  сөз  табы  болуы  жеке  сөйлем  мүшесі  бола 
алатындығымен байланыстырып, айтып өтеді. 
А. Ермеков біріккен сөзге арнайы еңбек жаза отырып, сын есімдердің бірнеше 
қасиетіне кеңінен тоқталады, олардың сөздікте бір сөз ретінде берілуі туралы 
пікір білдіреді.  
Ғ. Мұсабаев қазақ тіліндегі сын есімді жеке сөз табы болуына екі түрлі 
дәлел бар екендігін айтады: бірі – сын есімде форманттың жоқтығы, бұл – оны 
зат  есімнен  бөліп  алуға  керекті  белгі,  екіншісі  –  сын  есімнің  аналитикалық-
семантикалық-семантикалық қызметі, негізінен, анықтауыш екендігі. 
Ж.  Шакенов  сын  есімнің  шырайларын,  жасалу  жолдарын  көрсетеді. 
Аналитикалық-семантикалық-семантикалық  қызметін  талдайды.  Тіпті  сын 
есімнің қызметінде жұмсалатын тұрақты сөз тіркестері жайын да сөз етеді, сын 
есімдерді топтастырады [1, б. 91]. 
Ғалым сын есімнің өз алдына сөз табы екеніне бұдан басқа да бірнеше 
дәлел  келтіреді.  Өзінің  еңбегінде  сын  есімнің  төрт  түрлі  тұрақты  белгісін 
ерекшелеп береді: 
1. 
лексикалық (жеке) мағынасының болуы; 
2. 
бірнеше  түрдегі  шырай  жұрнағының  бар  болуы  оның  жеке  белгілік 
сипаты болып таыбалтыны; 
3. 
зат 
есімге 
тән 
жұрнақ-жалғаулардың 
сын 
есімге 
тікелей 
қосылмайтындығы; 
4. 
сөйлемде  бөлек  мүше  қызыметін  (анықтауыш)  атқаруын,  егер  осы 
төрт түрлі белгісі бір жерде түйісіп шықса, онда сын есім болатынын, егер бұл 
сипаттары үйлеспесе, онда сын есім болмайтынын атап өтеді. Бұл белгліер сын 
есімге қоылатын өлшемдер болып табылатынын ескертеді. (2, б. 10). 
Ж.  Шакенов  сын  есімнің  жасалу  жолдарын  беруде  аналитикалық-
семантикалық  тәсіл  сипатын  түсіндіреді.  Сын  есім  қызметінде  болатын 
тұрақты  сөз  тіркестерін  сөз  етеді,  сын  есімдерді  топтастырады  [2,  б.  93].Сын 
есімнің  нақты  қызметі  түбір  күйінде  тұрып,  зат  есіммен  тіркесіп,  оның  түрлі 
қасиетін, сындық белгісін білдіруінен көрінетінін мысалмен талдайды  
Сын  есімді  жеке  сөз  табы  ретінде  белгілерін  ашып  сипаттауда  оның 
құрамындағы сөздердің белгілерін бір-бірінен жеке бөліп, кейбірін ғана негізге 
алу дұрыс емес. 
Сонымен  ғалымдардың  еңбектері  негізінде  сын  есімнің  басқа  сөз 
таптарынан ажырататын өзіне тән түрлі белгілері: 
1. 
Қазақ  тілінде  сын  есім  тікелей  септелмейді,  көптелмейді, 
тәуелденбейді.  Аталып  отырған  түрлену  жүйесінің  бірінің  қосымшасы 
жалғанса,  сын  есім  заттанып  кетеді.  Өйткені  септік,  көптік  және  тәуелдік 
категориялары  –  зат  есімге  тән  құбылыс.  Сын  есімнің  текелей  көптелмей, 
септелмей,  тәуелденбейтін ерекшелігі  оны зат  есімнен  бөлек, дербес  сөз  табы 
екенін түсіндіретінің белгілі. 
2. 
Сын есімінің келесі белгісі – өзіндік морфологиялық тұлғаларының, 
шырай  жұрнақтарының,  болатыны.  Түркітанушы  ғалымдардың  көбі  осы 
үлкен грамматикалық белгіні сын есімнің ерекшелігін ашатын, оны дербес сөз 

 
 
«Гуманітарний простір науки: досвід та перспективи»
 
____________________________________________________________________________ 
_____________________________ 
Випуск 3 (20 травня 2016 р.) 
 
196 
табы ретінде танытатын басты өлшемдік белгі деп көрсетеді. 
3. 
Сын  есімнің  үшінші  ерекшелігі  –  түркі  тілдерінде  оның  ішінде, 
қазақ тілінде де, күшейткіш буынды тұлғасының болуы. Бұл күшейтпелі тұлға 
тек  сын  есімге тән.  Сондықтан  күшейтпелі үстеме  буын  сын  есімді  басқа  сөз 
таптарынан  ажырататын  белгінің  бірі  болып  есептеледі.  Мысалы:  жап-жас 
бала  екен  (Мұқанов)  Аталған  күшейткіш  буынды  тұлға  түркі  тілдерінде  өте 
ерте кезден қолданылады. 
Сын  есім  әбден  абстракцияланып,  зат  есімнен  ажырап,  бұрынғы  затқа 
тәуелділігін жойып, жігін әбден ашқан логикалық категория болып табылады. 
Мысалы:  сары,  сарғыш,  сарғылт,  сап-сары,  сап-сарғылт  деп,  сын  есімнің 
логикалық  мәнін  нақтылау  үшін  заттық  құбылыспен  салыстырсақ,  нақты 
түсінуге болады. 
4. 
Сын  есім  өзінің  мағынасы  арқылы  да  өзге  сөз  табынан 
ерекшеленеді.  Сын  есім  заттың  сынын  білдіре  отырып,  кейде  қимылдың 
сынын  көрсететін  үстеумен  астасып,  ұқсасып  келеді.  Бұл  жағдайда  сын  есім 
үстеу  қызметінде  жұмсала  отырып,  өз  мағынасын  жоймайды,  яғни  соның 
өзінде де сын есім болып тұрады. Мысалы: жақсы бала жақсы оқиды дегенде 
бірінші  жақсы  бала  деген  зат  есімнің  сапасын  анықтаса,  екінші  жақсы 
қимылдың  сапасын  білдіреді.  Осы  екі  жерде  де  жақсы  өзінің  негізгі 
мағынасын  сақтап,  сын  есім  болып  тұр.  Сондықтан  жалпы  түркі  тілдерінде, 
сондай-ақ  қазақ  тілінде  сын  есім  тек  зат  есімді  ғана  анықтап  қоймай,  кейде 
үстеу сияқты етістік баяндауышты анықтайды. Ауыл алыста қалды және Ауыл 
алыс  қалды  дегендегі  бірінші  сөйлемде  алыста  –  мезгілдік,  мекендік  ұғымды 
білдіретін сөздерге жалғанып, үстеу мағынасын жасайтын жатыс септіктің -та 
жалғауын қосып алған зат есім болса, екінші сөйлемде алыс етістікті анықтап, 
пысықтауыш  қызметін  атқарып  тұрғанмен,  өзінің  сапалық  сынын,  қасиетін 
сақтап отырғандықтан, сын есім болып есептеледі. 
Сонымен  бірге  сын  есім  басқа  сөз  табымен  тіркесуде  өзіне  лайық 
ерекшелік қызметі бар; бұл жағынан ол зат есімнен ерекшеленеді: 
1. 
Сын  есім  «сияқты,  секілді,  сықылды,  тәрізді»  деген  септеулік 
шылаулармен  тікелей  байланысып,  оларды  өзіне  тіркестірсе  де,  басқа  шылау 
түрлерін,  әсіресе,  демеулік  шылауларды тікелеә  тіркестірмейді,  егер  сын  есім 
заттанса  ғана  басқа  шылау  түрлері  тіркесе  алады.  Ал  зат  есімге  демеуліктер 
мен септеуліктердің қай-қайсы болсын, тура тіркесе береді. 
2. 
Күшейтпелі  мағынаны  білдіретін  өте,  тым,  аса,  тіпті,  орасан, 
ерекше, қас, керемет, ең деген үстеу сөздер сын есімнің алдынан тұрып еркін 
тіркеседі.  Өйткені  бұл  күшейткіш  үстеулердің  сын  есімдерге  тікелей  қатысы 
бар. Мысалы: өте жақсы, өте сұлу, тым тамаша, тым үлкен, аса көркем, аса 
биік, тіпті жас, керемет шешен, тіпті жүйрік, керемет өлеңші, қас жүйрік, 
орасан зор; ал зат есіммен тіркесе алмайды: өте шөп, тіпті адам, тым ағаш 
деп айтуға болмайды. 
Қазақ тіліндегі сын есім сөз табының жеке бір түрі болып қалыптасқан 
категория  болып  табылады.  Сын  есімнің  өзіне  тән  тұлғалары,  мағынасы, 
мағыналық  және  қолданылу  ерекшеліктері  оны  басқа  сөз  таптарынан 
ажыратып, граматикалық дербес категория екенін білдіреді. Сонымен сын есім 
жеке  сөз  табы  түріндегі  категория  болып  табылады,  оның  жеке  анықтамасы, 

 
 
«Гуманітарний простір науки: досвід та перспективи»
 
____________________________________________________________________________ 
_____________________________ 
Випуск 3 (20 травня 2016 р.) 
 
197 
белгілері бар; негізгі қызметі сол белгілерден көрінеді: 
 
Сын  есімнің  атқаратын  қызметі  –  кез  келген  заттың  түрліше 
қасиетін, белгісін ашып көрсету;  
 
Сын есімнің морфологиялық белгісі – шырай тұлғаларының болуы. 
Сын  есім  зат  есіммен  тіркесіп,  қабысу  байланыс  түрін,  анықтауыш 
қызметін, етістікпен байланысып пысықтауыштың қызметін атқарады 
Қазақ  тіліндегі  сын  есімдер  мағыналық  жағынан  зат  есімдермен 
ұштасса,  мәні  мен  қызметі  жағынан  есімшелердің,  кейде  үстеулердің  кейбір 
топтарымен  жалғасып  жатады  Сын  есімдердің  етістіктің  кейбір  түрлерімен 
(есімшелермен) немесе үстеулермен байланысы бірыңғай формалардың тілдің 
даму  барысында  әрі  есімше,  әрі  сын  есім,  кейде  үстеу  ретінде  қалыптасады: 
сын есім жұрнағы -қы арқылы шайқы – зат есім; қыш арқылы тұтқыш – зат 
есім, тапқыш дегенде сын есім қалыптасқан. 
Сын  есімнің  бір  ерекшелігі  оларды  басқа  сөз  таптардан  ерекшелейтін, 
басы  ашық  тек  қана  «сын  есімдерге  тән»  деп  қарауға  болатындай 
морфологиялық тұлғалардың өте аздығы немесе тіпті жоқтығы. 
Сын 
есімдердің 
басқа 
топтарынан 
әсіресе, 
зат 
есімдерден 
семантикалық  және  грамматикалық  жағынан  жіктелуі,  өз  алдына  топ  ретінде 
оқшаулануы  қалыптасқан  құбылыс  болып  табылады.  Тілде  сын  есімдер  екі 
түрлі жолмен қалыптасқан: 
1. 
Есімдердің (зат есімдер де, қимыл есімдері де) контексте қолданылу 
барысында сын есімге айналуы (трансформация);  
2. 
Есімдердің  басқа  топтарынан  оқшаулана  морфологиялық  жүйенің 
қалыптасуы. 
Сын  есімдердің  қалыптасуы  есім  тұлғаларының  әуелі  анықтауыштық 
қызметке  ие  болып,  соның  нәтижесінде  сындық  мән  алып,  тұрақталуына 
негізделеді.  Трансформациямен  жасалған  сындарға  қазіргі  тіліміздегі  негізгі 
сын  есімдердің  көпшілігі  жатады,  қазіргі  түркі  тілдерінің  барлығында  кейбір 
фонетикалық  өзгерістермен  қолданылатын  көк,  қара,  қызыл,  жасыл,  сары, 
жас, кәрі т.б. сын есімдер осы жолмен қалыптасқан. Бұл сөздердің арғы негізі 
әр түрлі есім де, етістік те болуы мүмкін. 
 

жүктеу/скачать 2,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: