Дипломды иемденген мамандардың саны жүз
жүктеу/скачать 20,44 Kb.
|
Қазақстан тарихы сөж
|
«Саяси партиялар: большевиктер, кадеттер, әлеуметтік революционерлер, «Алаш», «Үш Жүз», «Шуро-и Исламия», «Шуро-и-улемия» XX ғасыр басындағы қазақ зиялылары сан жағынан көп болған жоқ. 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде қазақ қоғамында жоғары оқу орнын аяқтағандығы туралы дипломды иемденген мамандардың саны жүз отыздан, ал арнайы орта оқу орындарын бітіргендердің саны жеті жүзден асып жығылатын еді. Қазақстанда бірлі-жарым орта білімді мұғалімдер даярланатын курстар мен училищелерді есепке алмағанда, арнайы оқу орындары болған емес. Түрлі мекемелерде, өкімшілік орындарында қызмет жасаған қазақ мамандары, негізінен, ресейлік оқу орындарында білім алды. Патша үкіметі қазақ халқының жалпы мәдени деңгейінің өсуіне мүдделі болған жоқ, керісінше, қараңғылықта үстау оған тиімдірек көрінді. Ал XIX ғасырдың соңғы ширегінде ашыла бастаған азын-аулақ мектептер мен гимназиялар жергілікті жұртты ислам дінінің «зиянды әсерінен» сақтау және далада орыс ықпалын дамыту үшін керек болды. Саяси партия құру үшін қажетті алғышарттар тек 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін ғана қалыптасты. Алғашқы жалпықазақ съезін өткізу үшін «Қазақ» газеті жанынан құрылған ұйымдастыру бюросы күн тәртібіне «Қазақ саяси партиясын жасау мәселесін» ұсынып, оған мынадай негіз келтірді: «Ресейде осы күнде түрлі саяси партиялар бар. Олардың көздеген мақсаттары бағдарламасында жазылған. Оны білетін адамдарға мағлұм: қай партияның да болса бағдарламасы түп-түгел қазақ мақсаттарына үйлеспейді. Сондықтан біздің қазақ мақсаттарын түгел көздейтін өз алдына партия жасалмайынша болмайды». 1917 жылғы 21—26 шілде аралығында Орынбор қаласында өткен Жалпықазақ съезі қазақ саяси партиясын құру туралы мәселе қарап, мынадай шешім қабылдайды: «Қазақ халқының өз алдына саяси партиясы болуын тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды съезд «Шуро-и-Исламға» сайланған қазақ өкілдеріне тапсырды. Қоғамның мақсаты бастапқы кезенде, негізінен, ағартушылык қызметтен тұрды, ал оның басқарушы тобы құрамында Мұхтар Саматов, Нығмет Нұрмақов, Мағжан Жұмабаев, Шаймерден Әлжанов, Сәкен Сейфуллин сияқты жастар бар еді. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейінгі оқиғалар тұсында «Бірлік» ұйымы екі қанатқа жарылып кетті. Оның бір қанаты (Ә. Досов, Ж.Сәдуақасов, Жүсіпбеков, т.б.) кеңестік билік жағында болса, екінші қанаты (Қ.Кемеңгеров, С.Сәдуақасов, т.б.) Алаш партиясының бағдарламасын қолдады, өздерін «жас алашшылар» санады. «Үш жүз» қазақ арасындағы мұсылмандықты қолдайтындығын және қорғайтындығын айта отырып, сонымен бірге атеистік ұстанымдағы большевиктермен қоян-қолтық жұмыс істеуге күш салды. Өз ретінде большевиктер үш жүздіктерді Алаш партиясының беделін түсіру мақсатында пайдалануға тырысты. Өзін социалистік ұстанымдағы партия санаған «Үш жүздің» қызметінде үйлесімсіз қайшылықтар көп еді, сондықтан да оның қызметі ұзаққа созылған жоқ. Тұңғыш жалпықазақ съезін шақыру туралы шешім 1917 жылғы сәуір айында өткен Торғай облыстық қазақ съезінде қабылданып, съезд оны даярлауды Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсынов бастаған бір топ қазақ зиялыларынан құрылған айрықша бюроға тапсырды. XX ғасырдың бас кезіндегі ұлт-азаттық қозғалыс тарихының өзекті мәселелерінің бірі Алаш партиясының құрылуы, оның тарихи негіздері, саяси әлеуметтік сипаты және тарихта алатын орны. Қазақ зиялылары саяси партия құру әрекетін бірінші орыс революциясы жылдарында-ақ қолға алған болатын. Төрағасы — Әлихан Бөкейханов. XX ғасырдың басындағы елдегі аласапыран қиын кезеңде халықтың қамын ойлаған саяси күш – Алаш қозғалысы болатын. Осы қозғалыстың басында – саяси мәдениеті әлемдік деңгейге көтерілген, оқыған, сауатты, кәсіби даярлығы заманына сай адамгершілік-имандылық қасиеттері ата-бабамыздың сан ғасырлық қастерлі құндылықтарымен сусындаған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Тынышбаев, Ж.Ақбаев, Б.Қаратаев сияқты дүлдүлдер тұрса, солардың ізін басқан болашақтың нарқасқа ұлдары – Ж.Досмұхамедов, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов, Ж.Аймауытов, М.Әуезов тағы басқалар одан әрі дамытты. Шуро-И Исламия Уақытша үкімет жағдайында, мұсылмандардың және олардың қоғамдық ұйымдарының Құрылтай жиналысына дейінгі іс-әрекеттерін қадағалап, үйлестіріп отырды. Құрамына Түркістаннан 7, Кавказдан 2, қазақ облыстарынан 5, Литва татарларынан 1, ішкі Ресей мұсылмандарынан 10 адам кірді. Шура-и исламның Петроград каласында орналасқан 12 адамнан тұратын атқару комитетінің төрағалығына Ж.Салихов, орынбасары болып Ж.Досмұхамедұлы сайланды. Атқару комитеті мүшелері қатарында алғашында У.Танашев, Жақып Ақбаев, Зәки Уалиди Тоған, Ғ.Ходжаев, Көлбай Төгісов, Ш.Мұхамедияров, И.Лиманов секілді қайраткерлер болды. Шура-и ислам Бүкілресейлік мұсылмандар съезінің шешімдерін басшылыққа алды. 1917 жылы шілдеде өткен Бірінші жалпықазақ съезі Шура-и исламға мүшелікке қазақ өкілдерін: Ақмоладан А.Тұрлыбаевты, Семейден Ә.Сәтбаевты, Торғайдан Ә.Байғуринді, Оралдан У.Танашевты, Жетісудан Б.Мәмбетовті, Сырдариядан М.Шоқайды, Ферғанадан Ғ.Оразаевты сайлады. Шура-и ислам 1917 жылы шілдеде Қазан қаласында Бүкілресейлік мұсылмандар сьезін өткізуді ұйымдастырды. Шура-и ислам Қазан төңкерісіне дейін жұмыс істеді. Жергілікті зиялы қауым өкілдерінің біраз бөлігі “Шуро-и-Улема” ұйымының бой көтеріп, қоғамдық өмірге араласуын Уақытша үкімет жағдайында өлкедегі түркімұсылман халықтарының талап-тілектерін жүзеге асыруда кедергі келтіреді, осы мақсат жолында ұлттық саяси күштердің бірлесе әрекет етуге деген талпынысының тежелуіне, олардың ара-жігінің ажырай түсуіне әкеліп соқтырады деп санады. Мұндай пікір “Шуро-и-Улема” ұйымының Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесінің шешімдеріне мойынұсынбауына және “Шуро-и-исламия” ұйымымен қатынасының шиеленісуіне байланысты туындады. Ташкент қаласының думасы сайлауы кезінде “Шуро-и-Улема” “Шуро-и-Исламия” ұйымының басты бәсекелесіне айналып, жеңіп шықты. Ташкент қаладумасына ұсынылған “Шуро-и-Улема” тізімінде Самарқанд облысының бұрынғы әскери губернаторы Лыкошин секілді өкілдер де бар еді. Қалалық думаға ескі билік шенеуніктерінің ұсынылуы ұлттық демокругі күштердің ғана емес,өлкедегі еуропалық тұрғындар арасында кең қанат жайған либералды және солшыл радикалды топтардың да наразылық білдіруіне алып келді. 1. 1916 жылға тарихи көзқарас негізінен кеңестік заманда талқыға түскенін бәрімізде жақсы білеміз. Таптық маркстік-лениндік ұстаныммен зерттеу жүргізуге мәжбүр болған тарихшылар бұл оқиға туралы аса маңызды тарихи шындықтардан жалтарып, оның ресми большевіктік билікке қолайлы тұстарын ғана әңгімеледі. Егер мәселе тек осылай біржақты қойылған болса, сол заманның идеологиясының кемшін тұсы ретінде бұған да түсіністікпен қарауға болар еді. Алайда кеңестік тоталитарлық жүйе тарихи шындықтың толық айтылмауын қанағат тұтпай, енді 1916 жыл оқиғаларын қазақ ұлтына адал берілген қазақ зиялыларын айыптау және қуғындау құралына айналдырды. Бір өкініштісі, осы бағытта негізінен пікір білдірушілер большевиктік таптық бағытты ұстанушы өзіміздің қазақтар болды. Солардың бірі белгілі қайраткеріміз Әліби Жанкелдин: “...байлар интеллигенциясына патша үкіметінің жағына шығу тән болды. Орынборда қазақ тілінде басып шығарылған “Қазақ” газетінде феодал-байлар интеллигенциясы патша армиясына баруға, мобилизацияланғандарға арнап киім және тамақ дайындауға шақырды”, - деп жазды 2. 1917 жылғы шілде дағдарыс самодержавия құлағаннан кейін біздің елімізде шиеленісе терең саяси және әлеуметтік-экономикалық және ұлттық қақтығыстар, нәтижесі болды. Соңғы саяси арена монархиялық үрдістер өкілдері барып, үкімет билік үшін күрес әкеліп соқтырды. майданда орыс армиясының сәтсіз шабуыл жаңа отандық апаттардың үлес қосқан ахуалдың нашарлауына алып келді. Шілде 1917 дағдарыс Кабинетінің ықпалын күшейту үшін күрескен әр түрлі топтардың арасында жинақталған қайшылықтардың нәтижесінде келді. Осы жылдың маусым иеленді жетекші позиция дейін кадеттер партиясының, алайда, тез саяси аренаға қалдырды. басқару тәсіл және прогрессивті штурвалом сақталады мүмкін емес. Бірақ, осыған қарамастан, топтың қалған күресуге жалғастырды. Осыдан 101 жыл бұрын - 1917 жылы Орынбор қаласында I жалпықазақ съезі өтіп, онда Торғай, Орал, Семей, Ақмола, Ферғана, Жетісу, Сырдария облыстары мен Бөкей Ордасынан келген қазақ интеллигенциясының өкілдері бас қосқан болатын. Сол жиында азаттықтың жаршысы болған Алаш партиясын құру туралы шешім қабылданған. Тарих ғылымының докторы Мәмбет Қойгелдінің айтуынша, Райымжан Мәрсеков, Бақытжан Қаратаев, Жаһанша Сейдалин қатарлы ұлт жанашыларлары бұдан бұрын 1913 жылы жалпықазақ съезін шақырып, ұлттық партия құру туралы бастама көтерген. Бірақ, бұған Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсынұлы тоқтау айтқан. Алаштың қос арысы жалпықазақ съезін сол уақытта шақыру қателік болатынын, патша үкіметі қазақ зиялыларын қуадалауды бастайтынын жақсы түсінген. Патша өкіметі құлап, ел іші екіге жарылған уақытта алашордашылар уақытты текке өткізбеуді мақсат тұтты. Осылайша, 1917 жылы шілде-тамыз айларының өліарасында жалпықазақтық І құрылтай шақырылып, Алаш партиясы тарих сахнасына шықты. Пайдаланылған әдебиеттер: Жангельдин А.И. Из воспоминаний «Мой путь».// Қаһарлы 1916 жыл (құжаттар мен материалдар жинағы).-Алматы,1997. Т.2.-128 б. Асфендиаров С.Д. История Казахстана.(с древнейших времен). Алматы,1993.-289-290 бб. Әлихан, Ахмет, Мыржақып. Алаштың азаматы.// «Қазақ» газеті.-Алматы,1998.-322 б. жүктеу/скачать 20,44 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|