Дипломдық ЖҰмыс тақырыбы: «Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық жағдайын талдау»
жүктеу/скачать 0,87 Mb.
|
ДП Айгерим
- Бұл бет үшін навигация:
- Ғылыми жетекшісі э.ғ.к, профессор А.С.Дарибекова Караганды 2020
|
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Қарағанды «Bolashaq» академиясы Қорғауға жіберіледі «Қаржы» кафедрасының меңгерушісі экономика ғылымының кандидаты, доцент _________________ А.С.Дарибекова «_____»__________2020 ж. ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы: «Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық жағдайын талдау» 6В04101 - «Қаржы» білім беру бағдарламасы Орындаған А.С. Ахметова Ғылыми жетекшісі э.ғ.к, профессор А.С.Дарибекова Караганды 2020 Мазмұны
Қосымшалар Кіріспе
Бүгін біз экономиканың барлық салаларына қатысты терең қаржылық дағдарыстың куәгері болып отырмыз. Қалыптасқан бәсекелестік пен тұрақты күрес өз алдына, соңғы айлардағы төтенше жағдайлар кезіндегі көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайларының төмендегені соншалықты олар дәрменсіздікке ұшырауға шақ. Ал дағдарысқа төтеп бере алған қалғандары барлық шешімдерді жоғарыдан нұсқаулар мен ережелерсіз дербес қабылдауды, үлкен қауіп пен белгісіздік жағдайында өмір сүруді үйренулері тиіс. Жаңа дағдарыстық жағдайларда кәсіпорындар қайта бейімделуді талап ететін сыртқы ортамен бетпе-бет келіп отыр. Қазіргі заманғы жағдайда бизнесті жүргізудің маңызды міндеттердің бірі төлем қабілеттілігі деңгейі мен компанияның қаржылық тұрақтылығы арасындағы тепе-теңдікті анықтау. Осы екі категориялардың әр қайсысы компанияның қаржылық тепе-теңдігінің құрамдас бөлігі болып табылатындығына қарамастан, компанияның ұзақ мерзімді кезеңдегі төлем қабілеттілігінің болжамы ретіндегі қаржылық тәуелсіздікті қаржылық тұрақтылық көрсеткіштердің көмегімен талдауға болады. Өтімділік және несие қабілеттілік көрсеткіштеріне қарағанда қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері ұйымда қаржылық ақпаратты ішкі пайдаланушылар үшін аса маңызды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы-экономикалық қызметінің маңызды сипаты болып табылады. Егер кәсіпорын қаржылық тұрақты және төлем қабілеті бар болса, онда оның осы саладағы басқа да кәсіпорындар алдында инвестициялар тартуда, несиелер алуда, серіктестер мен жабдықтаушыларды, білікті кадрларды таңдау мен тартуда артықшылығы болады. Ақыр соңында, ол мемлекет пен қоғам арасында қақтығысқа түспейді, себебі бюджетке салықтарды, әлеуметтік қорларға жарналарды, жұмысшылар мен қызметшілердің жалақысын, акционерлерге дивидендтерді уақытылы төлейді, ал банктерге кредиттерді қайтаруға және олар бойынша пайыздарды төлеуге кепілдік береді. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы жоғары болған сайын, нарықтық конъюнктураның қазіргі кездегідей күтпеген өзгерістерінен тәуелсіздігі де жоғарылай түседі және демек, соғұрлым банкроттықтың шетіне шығу қаупі де аз болады. Қаржылық тұрақтылықты бағалау шаруашылық субъектінің қаржылық жай-күйін талдаудың негізгі элементі болып табылады. Ол міндеттемелерді бұзу тәуекелін бағалауға және оларды жою жөніндегі іс-шараларды әзірлеуге мүмкіндік береді. Жоғарыда жазылғандарға байланысты «Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық жағдайын талдау» тақырыбы қазіргі таңда өзекті. Дипломдық жұмыстың теориялық маңыздылығы шаруашылық субъектінің қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігінің көрсеткіштерін нақты кәсіпорын мысалында жан-жақты талдап, бағалап, сипаттау. Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы осы тақырыптағы зертеу жұмыстарын ары қарай жалғастыру және осы дипломдық жұмысты жазу барысында алынған білімдердің болашақтағы кәсіби қызметімде үлкен көмек көрсету мүмкіндігінде болып табылады. Зерттеудің ғылыми жаңалығы соңғы кездерде орын алып отырған дағдарыстық жағдайларда шаруашылық субъектілердің қаржылық жағдайын қамтамасыз ету бойынша нақты ұсыныстар қалыптастырумен сипатталады. Зерттеу объектісі «Промвзрыв» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі болып табылады. Талдау 2017-2019 жылдар кезеңіне жүргізілді және соңғы кездегі қаржылық жағдайына қорытындылар жасалды. Дипломдық жұмыстың мақсаты «Промвзрыв» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайын талдау негізінде оны арттыру жолдарын қарастыру. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер анықталды: - заманауи жағдайлардағы шаруашылық субъектінің қаржылық тұрақтылығының теориялық негіздерін қарастыру; - «Промвзрыв» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін талдау; - «Промвзрыв» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық тұрақтылығын нығайту бойынша ұсыныстар әзірлеу. Дипломдық жұмысты орындау барысында әр-түрлі ақпарат көздері қолданылды, оның ішінде ақпараттық сайттар, отандық және шет елдік ғалым, экономистерінің еңбектері – оқу құралдары, мақалалары, монографиялары, сонымен қатар кезеңдік басылым мәліметтері қолданылды. «Промвзрыв» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайының көрсеткіштерін есептеу мен оларды талдаудың ақпараттық көзі осы кәсіпорынның бухгалтерлік деректері болды. Осы алдыға қойылған тапсырмалар негізінде дипломдық жұмыстың құрылымы қалыптасты. Ол - кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыс компьютерлік мәтіннің 72 бетінде 12 кесте, 3 сурет арқылы орындалды. 1 Заманауи жағдайлардағы шаруашылық субъектінің қаржылық тұрақтылығының теориялық негіздері 1.1 Төлемқабілеттілік және қаржылық тұрақтылық түсініктерінің мәні Нарықтық экономика жағдайында кез келген ұйым қаржы мәселесіне ерекше назар аударуы тиіс. Қаржыны тиімді басқару үшін ұйымдар жүйелі түрде қаржылық талдау жүргізуі қажет. Қаржылық талдаудың мақсаты-ұйымның қаржылық жағдайын және капиталдың кірістілік деңгейін болжауға және оның жұмыс істеу тиімділігін арттыру мүмкіндігін анықтауға мүмкіндік беретін әсер ететін факторларды кешенді зерттеу. Ұйымның табысты жұмыс істеу және даму, ішкі және сыртқы кәсіпкерлік ортада активтер мен пассивтердің тепе-теңдігін сақтау, төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылықты қолдау қабілеті оның тұрақты қаржылық жай-күйін куәландырады және керісінше. Hарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайының маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелcіздікке ие болуымен, сондай ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық cеріктестер және баcқада контрагенттер алдында өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін, толық жауапкершілікте болумен байланысты. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын, «кәсіпорынның қаржылық жағдайы» дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі [1, 89 б.]. Профессор А. Д. Шеремет «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншікті капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады» деп жазған. Профессор Н.А. Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқада қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай ақ басқада шаруашылық субъектілермен қаржылық қаржылық қарым – қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі, оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді» деп жазған. Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін жеткілікті дәрежеде ашпайды. Бір қатар түрлі әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ, кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәландыруы тиіс. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өткізуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді. Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық тұрақтылықта «өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процесінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы» дептүсіндіріледі. Қаржылық тұрақтылық – меншікті және қарыз қаражаттарының байланысы деп жазады. Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды. Олардың ойынша «Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем қабілеттілігін кепілдендіретін белгілі бір шоттар жағдайы». В.М. Родионова мен М.А. Феодотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді: «Кәсіпорынның тұрақты қалыптасқан табысының шығыннан артуының өзіне тән айнасы – қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай ақ кәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады». «Қаржылық менеджменттің теориясы мен практикасында кәсіпорынның қаржылық – экономикалық жағдайын талдауына үлкен көңіл аударады. Осы мақсатпен бухгалтерлік баланстың есептеулері, кірістері мен шығындарын бағалау, ақша қаражаттарының айналуы мен жеке капиталдарын бағалау, сонымен қатар салық және статистикалық есеп беруін нақты қарастырады. Бұл үшін, есеп беру периодының басы мен аяғында тікелей және жанама талдау белгілі бір құжаттар формасының есеп беруінің абсалютты, қатыстылық және басқада кемшіліктерін, сонымен қатар өтімділік коэффициенттерін қарастырады. Бірақ бұндай жағдайдға жақындағанда қаржылық менеджменттің бір жағын, яғни ұйымдастырушылық бақылауын қарастырмайды. Бұл жағдайда кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бақылау механизмін құру және қаржылық директордың мұндағы рөлі, қаржылық – экономикалық службалар мен кәсіпорынның ұйымдастыру мен қызмет етуі көп әсерін тигізеді». Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін, барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның математикалық – техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет. Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы, әсіресе өз кезеңіндегі қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оны төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Қаржылық жағдайды жақсы білуді қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн және оған мыналар жатады: кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау; кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық динамикасын талдау; кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін талдау; кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау; Кәсіпорын жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар да шиеленісе түседі. Кез келген мемлекетте кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына жетілдіру жолдары қандай деген сұраққа жауап беруге болады. Бірінші және екінші бөлімде көрсетілген барлық жағдайларды қарастырып, талдап, бақылау жасап отыру қажет. Яғни, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығымен тығыз байланысты көрсеткіштерді анықтау арқылы бақылау жасап, барлық жағдайлармен қамтмасыз ету керек. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында қаржы және экономика жағында көптеген жоғарғы және орта топ мамандарды міндетті түрде дайындау іске жүргізіліп жатыр. Мамандардың біліктілігіне байланысты кәсіпорынның қаншалықты жоғары дамығандығын білуге болады. Оның ішінде қаржылық директор, жоғары топтың басқарушыларының бірі болып табылады. Ол кәсіпорынның қаржылық – экономикалық және бәсекелестік жағдайына жауапты болып табылады. Қаржылық директор басты директордың экономикалық және қаржылық жағынан орынбасары болып табылады. Оның негізгі міндеті кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайын басқару, қаржылық тұрақтылығын орнатуға қаржылық саясатын дамыту. Бұл мақсатты орындау үшін, көбінесе оған мыналар жатады: – ақша қаражаттарының түсімдері мен кірістері, тауарлық – материалдық құнның қозғалысын, сонымен қатар аналитикалық баланстарды үйлестіруді бюджет жүйесіндегі графикпен есеп алуды жетілдіру; – төлем балансының профицитіне жету үшін, қаржылық ағымын және жеке ақша қаражаттарының бюджетін жасауды басқару; – қаржылық ресурстарының, мүлкінің және кіріс қозғалысының балансының негізіндегі қаржылық тұрақтылықты талдау, қаржылық тұрақтылықтың графигін орнату және банктің несиелік ресурстарды қарыз алушыға талап қоюына, талаптың тыйым салуын анықтау; – төлем ресурсы мен жиналған қарыздың қаншалықты үлкейгендігі мақсатында, өндіруші программалар мен бизнес жоспардың экономикалық дәйектемесі; – жеке және қарыз алған ақша қаражаттарының керектігінің дәйектілігі, капитал мен актив структурасындағы қаржылық тетікті бақылау; – айналым капиталын басқару; – бухгалтерлік, салықтық, статистикалық, оперативтік және басқарушылық талдауды экономикалық оқыту жөні; – материалдық, қаржылық және құжаттық ағындарының қозғалысына бақылау; – кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын шынайы тұрақты уақытпен, ағымдық және оперативтік басқару; – жұмыс координациясын және қаржылық-экономикалық қызметтерге және оның бөлімшелеріне басшылық, басқа қызметтер және бөлімшелермен өзара әрекет ету механизмін дамыту; – ішкі есеп беру құжаттарын стандартқа сәйкестендіру; – методикалық жағдайын сәйкестендіру; Бір жағынан, барлық экономикалық-қаржылық қызмет бөлімдерді және сонымен қатар мамандардың тобын: бухгалтерлер, экономика, қаржы, программалау және заңгер мамандарын басқара алады. Бірақ кез келген топтың алдындағы тұрған қаржылық-экономикалық қызметінің мақсаттары өзгермейді. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы жағдайы дамуы үшін, ең бастысы мамандарға алдына қойған мақсаттарды нақты көрсету және түсіндіру, құжаттардың орындалуының мерзімділігі, есептемелердің максималды автоматтандырылуы болып табылады. Практикада көрсетілгендей нақты көрсетілген қауыл, қаржылық директор мен алдыңғы қатарлы мамандар: бас бухгалтер, экономикалық-жоспарлау бөлімінің бастығы және қаржылық бөлімнің бастығы арасындағы түсініспеушілікті тудырмайды [2, 8 б.]. А.Д. Шеремет, В.В. Ковалев қаржы тұрақтылығының төрт түрін бөледі: 1) абсолютті қаржылық тұрақтылық, егер запастар мен шығындар меншікті айналым капиталының және банктің тауарлық-материалдық құндылықтарға арналған кредиттерінің сомасынан аз болса, ал запастар мен шығындардың қаражат көздерімен қамтамасыз етілу коэффициенті 1-ден артық болса; 2) ұйымның төлем қабілеттілігіне кепілдік беретін қалыпты қаржылық тұрақтылық (егер запастар мен шығындар меншікті айналым капиталының және тауар-материалдық құндылықтар үшін банк кредиттерінің сомасына тең болса); 3) төлем балансы бұзылған, бірақ кәсіпорынның (резервтік қордың, жинақтау және тұтыну қорының) айналымына қаражаттың уақытша бос көздерін тарту есебінен төлем қаражаты мен төлем міндеттемелерінің тепе-теңдігін, айналым қаражатын уақытша толықтыруға банк кредиттерін қалпына келтіру, қалыпты кредиторлық берешектің дебиторлық және басқалардан асып кетуі сақталмаған қаржылық тұрақтылық. Бұл ретте, егер мынадай шарттар сақталса, қаржылық тұрақты деп саналады: - өндірістік запастар плюс дайын өнім запастарды қалыптастыруға қатысатын қысқа мерзімді кредиттер мен қарыз қаражатының сомасына тең немесе одан жоғары; - аяқталмаған өндіріс плюс болашақ кезеңдердің шығыстары меншікті айналым капиталының сомасына тең немесе одан аз. Егер шарттар орындалмаса, онда қаржылық жағдайдың нашарлау үрдісі орын алады; 4) запастар мен шығындар меншікті айналым капиталының, банктің тауар-материалдық құндылықтарға арналған кредиттерінің және уақытша бос қаражат көздерінің сомасынан асатын дағдарыстық қаржылық жай-күйі (ұйым банкроттықтың шегінде болады) [3, 235 б.]. Бұл жағдайда төлем балансының тепе-теңдігі еңбекақы төлеу бойынша мерзімі өткен төлемдер, банк несиелері, жеткізушілер, бюджет есебінен қамтамасыз етіледі. Қаржылық жай-күйінің тұрақтылығы: 1) ағымдағы активтердегі капиталдың айналымдылығын жеделдету, соның нәтижесінде тауар айналымының 1 теңгесіне салыстырмалы қысқаруы болады; 2) запастар мен шығындарды нормативке дейін негізді азайту; 3) ішкі және сыртқы көздер есебінен меншікті айналым капиталын толықтыру. Сондықтан ішкі талдау кезінде запастар мен шығындардың өзгеру себептерін терең зерделеу, меншікті айналым капиталының болуы, ұзақ мерзімді және ағымдағы материалдық активтерді қысқарту резервтерін анықтау, қаражаттың айналымдылығын жеделдету, меншікті айналым капиталын ұлғайту жүзеге асырылады. Кәсіпорын – серіктес-топтардан тұратын күрделі қалыптастыру, олардың ішінде негізгі және негізгі емес топтар болады. Көрнекілік үшін негізгі серіктес-топтар 1-ші кестеде жүйелендірілген. Негізгі емес серіктестік топтар – ұйымның табыстарына тікелей мүдделі емес (сақтандыру компаниялары, аудиторлық және заңды фирмалар және т. б.) [4, 361 б.]. Кесте 1 Негізгі әріптестік топтар
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан тығыз байланысты болады. Сол себепті нарықтық экономика жағдайында оған көп көңіл аударады. Арнайы есептік – талдау әдебиеттерінде төлем қабілеттілігін анықтау жөніндегі әртүрлі көзқарастар кедеседі. Мысалы, О.В. Ефимова: «Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі дегеніміз өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігі. Оны компания ұзақ мерзімді қарыздарын уақыты келген кезде өтеу қабілеттілігін анықтау үшін бағалайды» [5, 378 б.]. Сонымен, егер төлемқабілеттілік — кәсіпорынның қаржылық жағдайының сыртқы көрінісі болса, онда қаржылық тұрақтылық - ақша және тауар ағындарының, кірістер мен шығыстардың, қаражаттың және оларды қалыптастыру көздерінің теңгерімділігін көрсететін оның ішкі жағы. Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін кәсіпорын капиталдың икемді құрылымына ие болуы, төлем қабілеттілігін сақтау және қалыпты жұмыс істеу үшін жағдай жасау мақсатында кірістерден тұрақты асып кетуін қамтамасыз ететіндей оның қозғалысын ұйымдастыра білуі тиіс. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, оның тұрақтылығы мен сенімділігі оның өндірістік, коммерциялық және қаржылық қызметінің нәтижелеріне байланысты. Егер өндірістік және қаржылық жоспарлар табысты орындалса, онда бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайына оң әсер етеді. Керісінше, өнімді өндіру және өткізу жөніндегі жоспарды толық орындамау нәтижесінде оның өзіндік құны артады, түсім мен пайда сомасы азаяды, соның салдарынан кәсіпорынның қаржылық жай-күйі мен оның төлем қабілеттілігі нашарлайды. Демек, тұрақты қаржылық жағдай-кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелерін анықтайтын барлық факторлар кешенін сауатты, шебер басқарудың қорытындысы. Кәсіпорынның қаржылық қызметінің басты мақсаты бір стратегиялық міндетке ұштасады — меншікті капиталды өсіру және нарықтық ұстанымдарды нығайту. Ол үшін ол үнемі сату көлемін және пайданы арттырып, төлем қабілеттілігі мен рентабельділікті, сондай-ақ актив пен теңгерім пассивінің оңтайлы құрылымын ұстап тұруға тиіс. Шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайын талдаудың негізгі міндеттері: 1) қаржылық қызметтегі кемшіліктерді уақытылы анықтау және жою және кәсіпорынның қаржылық жағдайын, оның төлем қабілеттілігін жақсарту резервтерін іздеу; 2) ықтимал қаржылық нәтижелерді, шаруашылық қызметтің нақты жағдайларына және меншікті және қарыз ресурстарының болуына сүйене отырып экономикалық рентабельділікті болжау, ресурстарды пайдаланудың әртүрлі нұсқалары кезінде қаржылық жай-күйінің үлгілерін әзірлеу; 3) қаржылық ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалануға және кәсіпорынның қаржылық жағдайын нығайтуға бағытталған нақты іс-шараларды әзірлеу [6, 137 б.]. Жоғарыда айтылған мәліметтердің барлығы, сонымен қатар, кәсіпорынның табыстылығы, қызметінің тиімділігі, іскерлік белсенділігі, кәсіпкерлік тәуекелділігі, кәсіпорынның банкрот болу ықтималдылығы және тағы басқа факторлар, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бақылауды ұйымдастырады. 1.2 Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын көрсеткіштер Қаржылық қызмет - бұл бизнестің жұмыс тілі, және ұйымның операцияларын немесе жұмыс нәтижелерін қаржылық көрсеткіштерден өзгеше талдау мүмкін емес. Қаржылық талдауда мыналарды сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі қолданылады: 1) капиталды қалыптастыруға арналған көздер; 2) негізгі, жалпы және айналым капиталының құрамы; 3) капиталды пайдалану тиімділігі; 4) төлем қабілеттілігі (перспективалық, ағымдағы), ақша қаражаттар ағынының қозғалысы; 5) қаржылық тұрақтылық (айналым капиталының жай-күйі, қарыздық сыртқы көздерден қаржылық тәуелсіздік коэффициенттері, негізгі капиталдың жай-күйі); 6) қаржылық жағдайды қалыптастыру және өзгерту факторлары (сатудан түскен түсім, пайда, өзіндік құн); 7) қаржылық жағдайдың тұрақсыздығының индикаторлары (шығындар, дебиторлық және кредиторлық берешек, мерзімі өткен несиелер мен қарыздар, вексельдер); 8) іскерлік белсенділік (жалпы капиталдың рубльіне сату көлемі немесе жалпы капиталдың пайдасы). Нақты мәселелерді шешуге және қаржылық тұрақтылыққа білікті баға алуға ұмтыла отырып, қаржылық көрсеткіштерді немесе есептіліктің түрлі баптары арасындағы пропорцияларды сипаттайтын коэффициенттерді есептеу қажет. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау үшін негізгі ақпарат көздері есептік бухгалтерлік баланс, пайда мен шығындар туралы есеп және басқа да есеп нысандары, баланстың жеке баптарын ашып, нақтылайтын бастапқы талдамалы бухгалтерлік есеп деректері болып табылады. Баланс бухгалтерлік есептің «Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп берудегі негізгі анықтаулар» №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің, меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтады, сондай-ақ қаржылық есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады. Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді [7, 129 б.]. БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс қосымшада келтірілген. Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықттамасын түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады. «Пайда мен залалдар» есептілігін табыс және шығынның экономикалық мағынасы бойынша құрастыру әдісі шығын сипаттамасы әдісі деп аталынады. Осы кезде «Пайда мен залалдар» есептілігінде шығындар шығыстар сипаттамасы мен түрімен сәйкес жасақталады, бап не шығыс элементі бойынша деп те атауға болады (мысалы, амортизация, материалды сатып алу, көліктік шығындар, еңбекақы, жалақы, жарнама шығыстары). Шығын сипаттамасы әдісі (шығындар элементі) бойынша құрастырылған. Пайда мен залалдар есептілігінде баптардың келесі топталуы болуы тиіс: Түсім, басқа операциялық табыс, аяқталмаған өндіріс және дайын өнім қорының өзгерісі, шикізат пен материалдың қолданылуы, жалақы, амортизациялық шығындар, өзге де операциялық шығындар, қосылған операциялық шығындар, операциялық қызмет пайдасы. Шығындардың түрлері бойынша анализді өткізуге мүмкіндік беретін барлық шығындар шығыстар элементі арқылы көрсетілген. Материал, шикізат және тағы да басқалардың шығыны, яғни есептік тәжірибеде «Материалдық шығындар» деп қарастырылатын шығындар бабына көңіл аудару керек. Шығындардың бұл түрі «Қолданылған шикізат пен шығындық материалдар» бабында көрсетіледі. «Пайда мен залалдар» есептілігінің аяқталмаған өндіріс түріндегі материалдық шығындар туралы ақпарат «Дайын өнім, аяқталмаған өндіріс қорларының өзгерісі» бабында анықталады. Шығындарды функция бойынша топтайтын «Пайда мен залалдар» есептілігін құрудың әдісін шығын функция әдісі деп атаймыз. Бұл әдіс шығындарды қызметі байланысты топтайды: дайын өнімнің өзіндік құнына кіретін өндірістік шығындар, өткізу шығындары және басқару шығындары. Шығындарды функция бойынша сорттау әдісі субъективті тұрғыда іске асырылады, себебі, шығындарды топтауды қызметкеркер жүзеге асырады. Шығын функциясы бойынша құрастырылған «Пайда мен залалдар» есептілігі келесі баптардан тұруы тиіс: өткізуден түскен табыс, өткізілген тауарлардың өзіндік құны, жалпы табыс, операциялық қызметтен түскен басқа табыстар, өткізу шығындары, жалпы әкімшілік шығындар, басқа да операциялық шығындар, операциялық табыс. Шығын функциясы әдісі арқылы «Пайда мен залалдар» есептілігінің екінші формасы шығын элементтерін бөлек қарастырмайды, сол себептен кейбір жанама әдіс бойынша ақша қозғалысының есептілігі сияқты есептік процедураларды қиындатуы мүмкін. Егер есептілікте өзіндік құн, әкімшілік және коммерциялық шығындар, басқа да операциялық табыстар мен шығындар бөлек көрсетілсе, онда компания амотизациялық аударымдарды, еңбекақы шығындарын қоса шығындар түрлері бойынша қосымша ақпарат ұсынуы қажет. Бұл ақпараттар ақша қозғалысын болжауға көмегін береді [8]. «Пайда мен залалдар» есептілігінің үлгісі 2-ші кестеде келтірілген. 2-кесте Шығындар сипаты бойынша «Пайда мен залалдар» есептілігі
Сонымен субъектінің қаржылық есептілігі мыналарды қамтиды: - бухгалтерлік баланс; - пайда мен шығындар туралы есеп; - түсіндірме жазба және ескерту. Өздерінің қарауына қарай субъекті пайдаланушыларға берілетін ақпараттың сапасын жақсартуға қабілетті басқа да қаржылық есептілік нысандарын ұсына алады. Жалпы талдаудың нәтижесі талдау қорытындыларын қамтитын кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау болып табылады: - баланс валютасының серпіні (актив мәндерінің сомасы және баланс пассиві). Баланс валютасының өсуі қалыпты болып саналады. Азаю, әрдайым дерлік, көлемнің төмендеуі туралы белгі береді және ұйымның төлем қабілетсіздігінің себептерінің бірі болуы мүмкін; - активтер құрылымы. Айналымнан тыс және айналымдағы активтердің үлесін анықтау (олардың негізсіз артуы тауар шығаруына, ал кемшілігі – өндірістің қалыпты жұмыс істеуінің мүмкін болмауына әкеп соғады). Өтеу мерзімі бір жылдан аз және одан көп дебиторлық берешектің шамасын, ұйымның қолма-қол ақша (касса) және қолма-қол ақшасыз (есеп айырысу және валюталық шот) нысандарындағы бос ақша қаражатының шамасын және қысқа мерзімді қаржы салымдарын айқындау; - пассивтердің құрылымы. Пассивтердің құрылымын талдау айналым қаражатын қалыптастыру көздерін талдаумен өзара байланыста жүргізіледі. Бұл ретте негізгі қорларды қалыптастыру үшін өзінің басым пайдаланылуына байланысты ұзақ мерзімді қарыз қаражаты және айналым қаражатын қалыптастырудың өзге де көздері (алдағы кезеңдердің кірістері, алдағы шығыстар мен төлемдер резервтері) сондай-ақ меншікті қаражат көздерінің құрамында ескерілуі мүмкін. Пассивтердің құрылымын талдау кезінде кәсіпорын қаражатының заемдық және меншікті көздері арасындағы ара қатынасы анықталады (50 % - дан астам елеулі үлес салмағы-кәсіпорынның тәуекелдік қызметі туралы куәландырады, бұл төлем қабілетсіздігіне себеп болуы мүмкін), кәсіпорынның кредиторлық берешегінің динамикасы мен құрылымы, пассивтердегі оның үлес салмағы; - кәсіпорынның қорлары мен шығындарының құрылымы. Қорлар мен шығындарды талдау қаржылық тұрақтылықты анықтау үшін баланстың "қорлар" бөлімінің маңыздылығына байланысты. Талдау кезінде мақаланың ең үлкен үлес салмағы бар аса маңызды болып табылады. Инфляция және негізгі қорларды жиі қайта бағалау жағдайларында ұйымның қаржылық тұрақтылығына жалпы талдау жүргізу кезінде салыстырмалы шамаларды-үлес салмағын пайдалану орынды [9, 121 б.]. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді. Кәсіпорынның төлем қабілеттігін талдау баланс өтімділігін талдаудан басталады. Баланс өтімділігін талдау мәселесін қарастырар алдында, жалпы активтердің, баланстың және кәсіпорынның “өтімділігін” анықтап алу керек. Өтімділіктің екі тұжырымдамасы белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілетілігі ұғынылады. Ал екінші тұжырымдама бойынша, өтімділік – бұл ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналуға дайындығы мен жылдамдығы. Өтімділік кәсіпорынның сөзсіз төлем қабілеттілігін білдіреді және активтер мен міндеттемелердің арасындағы жалпы сомасы бойьшша да, келіп түсу уақыты бойынша да әрдайым теңдікті көрсетеді. Кәсіпорынның өтімділігі шын мәнінде баланс өтімділігін көрсетеді. Сондықтан кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау үшін бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерін тереңінен зерттеу керек. Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда. Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталады. Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді: А1. Ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша қаражаттарының барлық баптары мен құнды қағаздары жатады; А2. Тез өткізілетін активтер. Бұларға қысқа мерзімді дебиторлық борыш басқа да активтерді жатқызады; А3. Баяу өткізілетін активтер. Бұларға тауарлы-материалдық қорлар жатады; А4. Қиын өткізілетін активтер. Бұлардың құрамында ұзақ мерзімді активтер жатқызылады. Баланс пассивтері оларды қайтару, төлеу уақытының мерзіміне байланысты топтастырылады: П1. Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер. Бұларға уақытында төленбеген кредиторлық борыш, қарыздар, басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер, жұмыскерлермен олардың алған қарыздары бойынша есеп айырысу көле-мінен асқан мөлшерде жұмыскерлерге берілген қарыздар жатады; П2. Қысқа мерзімді міндеттемелер – қысқа мерзімді несиелер мен заемдар және жұмыскерлерге арналған қарыздар; П3. Ұзақ мерзімді міндеттемелер – ұзақ мерзімді несиелер мен заемдар; П4. Тұрақты міндеттемелер. Бұған меншікті капитал жатқызылады. Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топ-тар жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп келесідей қатынас-тарда саналады [10, 288 б.]: (1) Басқа сөзбен айтқанда, егер активтің сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір то-бы кәсіпорынның сәйкес міндеттемелер тобын жапса немесе оған тең болса ба-ланс өтімді болады, кері жағдайда баланс өтімді емес. Жоғарыда келтірілген жүйедегі алғашқы үш теңсіздіктің орындалуы төртінші теңсіздікті орындау қажеттілігін туғызады, сондықтан актив пен пассив бойынша алғашқы үш топтың жиындарын салыстыру маңызды орын алады. Төртінші теңсіздікті “баланстау” сипатын алады, сонымен қатар терең экономикалық мәні бар: оның орындалуын қаржылық тұрақтылықтың ең төменгі шарттарының сақталғандығын, кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын дәлелдейді. 1.3 Шаруашылық субъектінің төлемқабілеттілігі мен өтімділігін талдау әдістері Қаржылық талдау құбылыстарды зерделеудің әр түрлі әдіс – тәсілдерінің көмегімен жүзеге асырылады. Талдаудың жеті негізгі бағытын қарастырады, олар: 1) көлденең талдау – есептіліктің әрбір позициясын алдыңғы кезеңмен салыстыру (бұл белгілі бір кезеңде қандай да бір құбылысты өлшеу үрдістерін анықтауға мүмкіндік береді); 2) тігінен талдау – қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау (олардың сомасында әрбір көрсеткіштің үлестік мәні); 3) трендтік талдау – есептілік позицияларын алдыңғы кезеңдермен салыстыру және трендті анықтау, яғни қандай да бір көрсеткішті өлшеу динамикасының негізгі тенденциясы; 4) Қаржы коэффициенттерін талдау (салыстырмалы көрсеткіштер) – есеп берудің әртүрлі формасындағы сандық қатынастарды есептеу, көрсеткіштердің өзара байланысын анықтау; 5) салыстырмалы талдау. Ол шаруашылықаралық (ұйымның көрсеткіштерін бәсекелестердің көрсеткіштерімен салыстыру) және шаруашылықішілік (ұйымның көрсеткіштерін салыстыру); 6) факторлық талдау (жекелеген факторлардың нәтижелі көрсеткіштеріне әсерін талдау); 7) стохастикалық үлгілер негізінде талдау [11, 240 б.]. Келесі кезекте халықаралық тәжірибеде қолданылатын осы әдістерге толығырақ тоқталайық. Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңі-мен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді. Тігінен (кұрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы, яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар. Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан да есептік бухгалтер үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды. Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп позициясын бір қатар өткен кезендермен салыстыруды және трендті, яғни жеке кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған көрсеткіш негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі. Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады. Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың біреу бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынас ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді. Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау кажет, өйткені тек бір ғана фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау болашаққа бейімделуі тиіс. Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да кажеті жоқ, себебі олар-дың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшіліктері орташа салалық мәліметер. Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз болуы немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді. Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз, себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады: өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік. Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес фирма-лардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша есе-бінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ берілген фирманың керсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып тыбалады. Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде - тура, ал оның жеке элементтерін жалпы қорытынды керсеткішке біріктіргенде ол - кері (синтез) болуы мүмкін. Жоғарыда керсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және салыстырмалы шама, графиктік және иңдекстік әдістер, корреляция, регрессия және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді [12, 189 б.]. Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізудің дәйектілігі жөніндегі басылып шығарылған әдістемелік зерттеулердегі авторлардың ұсыныстары оқырмандардың назарын аударады. Жалпы редакциясын В.И. Стражева басқарған, Беларусь Республикасының Мемлекттік экономикалық университетінің авторлар ұжымы кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды алдымен оның активтері мен пассивтерін талдаудан бастау ұсынылады, содан кейін кәсіпорынның төлеу қабілеті мен қаржылық тұрақтылығын, сондай-ақ активтердің қайтарымдылығын талдауға және оның қаржы жағдайын қысқа мерзімді болжауға кеңес беріледі [13, 338б.]. О.В. Ефимов өзінің "Қаржылық жағдайды қалай талдау керек" деген еңбегінде талдау әдістемесін, әрбір шаруашылық жүргізушінің маңызды міндетінің бірі болып табылатын және де кәсіпорынның төлеу қабілеті мен өтімділігіне қосымша баға беруге мүмкіндік беретін мүліктік массаның кұрылымын бағалаудан бастайды [14, 208 б.]. И.М. Лоханина мен 3.К. Золкина алдымен есеп беруді құрастырудың сапасын тексереді, содан кейін оны оқуды жүргізіп, соның негізінде кәсіпорын-ның қаржы жағдайын бағалайды, одан кейін кәсіпорынның мүліктік жағдайына және оның қалыптасу көздеріне, қаржылық дербестігіне және талдау қабілетті-гіне тереңдетілген талдау жасайды [15, 323 б.]. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі аудитордың өзінің ықыласына байланысты. Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып, аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылы-тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды. Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн және оған мыналар жатады: - кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау; - кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық динамикасын талдау; - кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін талдау; - баланс өтімділігін талдау; - кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау. 2 «Промвзрыв» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін талдау 2.1 Шаруашылық субъектінің қысқаша сипаттамасы Туған жердің байлығын өндіру еңбекті көп қажет ететін және күрделі процесс. Ресурстар үшін күресте көмекке жарылғыш материалдар — қуатты баламасыз энергетикалық конденсацияланған жүйелер келеді. "Промвзрыв" ЖШС Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің алғашқы жылдарынан бастап пайда болды. 2000 жылдан бастап компания кен өндіру өнеркәсібі кәсіпорындарын жарылғыш материалдармен үздіксіз жабдықтайды және кешенді бұрғылау-жару жұмыстарын жүргізеді. Компания өз өнімдерін өндіруде өнеркәсіптік жарылыстардың озық технологияларын зерттеумен және енгізумен айналысады. Қауіпті өндірістік объектілердегі қауіпсіздік деңгейі үнемі артып келеді және жыл сайын жаңа жұмыс орындары құрылады. Қазір компанияда екі жүзден астам маман — өз ісінің шеберлері жұмыс істейді. Бүгін "Промвзрыв" ЖШС бұл: - түйіршіктер өндіру бойынша өз зауыттары; - эмульсиялық жарылғыш заттарды өндіру зауыты; - әмбебап араластыру-зарядтау машиналары; - эмульсия жеткізушілері; - Ақмола, Ақтөбе, Қостанай және Маңғыстау облыстарының аумағында алаңы 1600 шаршы метрден астам жарылғыш материалдарды сақтауға арналған қоймалар; - жарылғыш материалдарды жеткізуге арналған мамандандырылған автокөлік; - өнімділігі жоғары бұрғылау станоктары; - мамандандырылған теміржол тұйығы. 2019 жылғы сәуірде "Промвзрыв" ЖШС "Сбербанк" ЕБ АҚ арқылы "Бизнестің жол картасы-2020 "мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде пайыздық мөлшерлемені субсидиялаумен және "Даму" Қоры арқылы жобаны кепілдендірумен жылдық 13% - бен 317 млн.теңге мөлшерінде несие қаражатын алды. Несие қаражатына эмульсиялық жарылғыш заттарды шығару үшін өндірістік желі, араластыру-зарядтау машинасы, жартылай тіркеме-контейнертасығыш және тартқыш сатып алынды. Эмульсиялық жарылғыш заттар өндірісінің жаңа желісі Ақмола облысы Зеренді ауданындағы өнеркәсіптік учаске аумағында іске қосылды. Эмульсиялық жарылғыш заттардың дәстүрлі жарылғыш заттар түрлерінің алдында бірқатар артықшылықтары бар, атап айтқанда - жоғары техникалық-экономикалық тиімділік, су тұрақтылығы және кез келген тау-кен-геологиялық жағдайларда қолдану мүмкіндігі, механикалық әсерлерге төмен сезімталдық, қоршаған ортаға әсер етудің ең төменгі деңгейі. Компания заңды тұлға болып табылады, дербес балансы, есеп айырысу және басқа да шоттары, өз атауы бар дөңгелек мөрі, мөртабаны, бланкілері, фирмалық атауы бар [16]. Компания қызметінің жаңа бағыттарының бірі – бастамашылық құралдарын жеткізу және іске асыру. Осы фактінің арқасында "Промвзрыв" ЖШС жер асты және жер үсті тәсілмен жарылыс жұмыстарын жүргізуге мүмкіндігі бар. 2015-2017 жылдар аралығында компания бұрғылау - жарылыс жұмыстары (БЖЖ) бойынша қызмет көрсететін Ақтау қаласында филиалын тіркеді. Жетекші топ-менеджерлер мен бірінші класты мамандардың басшылығымен компания қарқынды дамып келеді, бұл жаңа жобаларды іске асыру бойынша оң нәтижелерді растайды. "Промвзрыв" ЖШС жарылғыш материалдарды өндіруші зауыттардың бірқатар ресми дилері болып табылады, бұл ЖМ жеткізушілері арасында басты позицияны сақтауға мүмкіндік береді. Компанияның Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасының аумағына ЖМ жеткізумен айналысуға мүмкіндік беретін барлық рұқсат құжаттары бар, атап айтқанда: - ЖМ импортына лицензиялар; - ЖМ сатып алуға және әкелуге рұқсат; - арнайы жабдықталған өз автокөлігімен қауіпті жүктерді тасымалдауға рұқсат; - жарылыс жұмыстарын жүргізуге рұқсат. Компания Қазақстан Республикасының тау-кен кәсіпорындары жариялайтын тендерлік сатып алулар мен электрондық сауда-саттықтарға, ЖМ және ӨҚ жылдық немесе бір жолғы көлемін жеткізуге белсенді қатысады [17]. Компанияның мекен-жайы: 050060, Алматы, Бұхар Жырау бульвары 62б – 8 офис, 2 қабат [16]. Компания келесі өнімді жеткізуді ұсынады: 1) жоғары қысымды жеңдердің кең модельдік қатары (РВД) жиынтықта, жоғары беріктік, термо - және тозуға төзімді сипаттамалармен, каталажды нөмірлер және жеке техникалық шарттар бойынша Uniflex неміс компаниясының қазіргі заманғы жабдықтарында жасалған. Кәсіпорынның каталогтық нөмірлерінің базасы РВД толық жиынтығымен ҚР кәсіпорындарында қолданылатын техниканың көптеген үлгілерін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді - Сaterpillar, Daewoo, Demag, Dressta, Hitachi, Komatsu, Liebherr, Shantui, Terex, ЧТЗ, Белаз және т. б.; 2) РВД - Parker жеңдері, фитингтер, муфталар, металлдық қорғаныс, пластикалық қорғаныс. Interlock фитингтері мен муфталары. Сұраныс бойынша жиынтықтаушы бұйымдарды, сондай-ақ механизмнің белгілі бір түрін РВД жарақтандыруға арналған дайын жиынтықтарды ұсынуға дайын; 3) модульдік жылжымалы (жүк автокөлігінде) РВД өндіру және жөндеу бойынша шеберханалар; 4) карьерлік техниканы жөндеуге және қызмет көрсетуге арналған жабдықтар-көтергіштер, аспалы домкраттар, шиномонтаждық стендтер, дөңгелектерді алуға және орнатуға арналған жабдықтар, ТМД елдерінің ресей өндірісінің, импорттық өндірістің автомобиль техникасына арналған стенд-кантаторлар; 5) көтергіш және гидравликалық жабдықтар-домкраттар, түсіргіштер, гидроқұралдар, сорғы станциялары және басқа да жабдықтар [18]. Компания жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлестерге бөлінген жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп танылады және қатысушылары оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне байланысты зияндарға өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тәуекел етеді. Компания өзінің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді, өз қатысушыларының міндеттемелері бойынша жауап бермейді [19]. Компания көмір және тау-кен өнеркәсібі үшін жару құралдарын дайындайды. Бұл электр детонаторлар, детонаторлайтын және от өткізгіш сымдар, пиротехникалық реле, электрлік емес жаруды бастамашы жүйелер (ЭЕЖБЖ). Қазіргі таңда нарықтағы ең тиімдісі - ЭЕЖБЖ. Кәсіпорын өнімін шығаруда 2008 жылы ақшалай мәнде олар барлық көлемнің 50% - ға жуығын алады. ЭЕЖБЖ жоғары тиімді бұйымдармен болып табылады. Сондықтан өндірісті кеңейту және жаңа жабдықты сатып алу туралы шешім қабылданды. ЭЕЖБЖ жүйесі – бұл капсюль – детонатор және соққы-толқынды түтікше негізінде жоғары қауіпсіздікті бастамалаудың отандық электрлік емес жүйесі. "Промвзрыв" ЖШС ұзақ жылдар бойы жемісті жұмыс істеп келе жатқан өнімдердің негізгі тұтынушылары – Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасының және жақын шетелдердің ірі көмір және тау-кен өндіруші кәсіпорындары. Қазіргі уақытта пайдалы қазбаларды өндіру – Қазақстан экономикасының негізі. Көмір және тау-кен өнеркәсібі үшін жару құралдары қажет. Жарылыс құралдарына қажеттіліктің өсуі тұрақты сипатқа ие. Қазақстан Республикасында 2017-2019 жылдар кезеңінде өнеркәсіптік жарылғыш заттарды жалпы тұтынудың өсуі орта есеппен 8,5% - ды құрады. "Промвзрыв" ЖШС ҚР-ның аумағында бастамашы құралдардың негізгі ірі өндірушісі болып табылатындықтан, оның өніміне деген қажеттілік осы кезеңде тиісінше 9% - ға өсті және сол қарқынмен өсуде. Жарылысқа бастамашылық жасау құралдары нарығындағы жетекші жағдайды сақтау үшін зауыттың өндірістік қуаттарын арттыру және жабдық жұмысының сенімділігін арттыру қажет. Кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің тізбесі 2-ші қосымшада көрсетілген. Компанияның қаржылық жай-күйі – бұл ұйымның қаржылық ресурстарының болуы және орналастырылуы, пайдаланылуы көрсетілген көрсеткіштер жүйесімен сипатталатын кешенді ұғым. Екінші тараудың екінші параграфында ол бойынша есептеулерді жүргіземіз және ұйымның қаржылық тұрақтылығын, оның төлем қабілеттілігі мен өтімділігін бағалаймыз. Компания жоғары білікті кадрлары мен қазіргі заманғы приборлар жабдығына ие бола отырып, өнімнің сенімділігі мен сапасын арттыру саласында лицензиялары бар және зерттеу жұмыстарын жүргізеді, бұл оған Ресей Ғылым академиясының Сібір бөлімінің ғылыми мекемелерімен және басқа да ғылыми орталықтармен бірге тұтынушылардың тапсырыстары бойынша бұйымдардың жаңа үлгілерін әзірлеуге мүмкіндік береді. Көмір және тау-кен өнеркәсібі үшін жару құралдары қажет. Жарылыс құралдарына қажеттіліктің өсуі тұрақты сипатқа ие. «Промвзрыв» ЖШС өнімін тұтынушылар алдағы 10 жылға өндірудің жыл сайынғы 10 пайыздық ұлғаюы туралы мәлімдейді және демек, жыл сайын жарылыс құралдарына қажеттілік 10%-ға ұлғаяды. UЕВ (Испания) фирмасының мамандары 1925 жылдан қазіргі уақытқа дейін бүкіл әлемде түрлі бастамалау құралдарын (БҚ) сату үлесін талдады. Олар 2020 жылға дейін болжам береді, оған сәйкес отты жару осы кезден бастап қолданылмайтын болады, электрлік детонаторларды пайдалану 28% - ға дейін төмендейді, электрлік емес детонаторларды пайдалану 50% - ға дейін, ал электронды детонаторларды пайдалану 25% - ға дейін өседі. Көрсетілген үрдіс тау-кен кәсіпорындарының 3-ші кестеде көрсетілген «Промвзрыв» ЖШС өндірісінің ЭЕЖБЖ құрылғыларын пайдалануы туралы деректермен расталады. Кесте 3
Таяу жылдары детонациялайтын баулар, электр детонаторлар сияқты жару құралдарын шығаруды қысқарту көзделуде: және оларды ЭЕЖБЖ ауыстыру көзделуде. Дәл осы кезеңде жарудың электрлік емес жүйелері мен «Промвзрыв» ЖШС нарығында бәсекелестік күрес шиеленіседі, мұндай бәсекелестікке техникалық (өнім сапасы) дайын болу қажет. «Промвзрыв» ЖШС Қазақстан Республикасында электр емес бастамалау жүйелерін сатудың даусыз көшбасшысы болып табылады, нарықтың 70% - дан астамын алады. Қалған 30%-ы тау-кен кәсіпорындарының еншілес бөлімшелері мен Ресей Федерациясының баламалы компанияларының үлесінде. «Промвзрыв» ЖШС бәсекелестік артықшылықтары: - географиялық жағдай (өткізу нарықтарының жақындығы); - өнімді жеткізу жеделдігі; - өнімнің кіші және үлкен партиялылығы мүмкіндігі; - бәсекелестік бағалар; - жиынтықты жеткізу; - өзара кеңес беру; - жарылыс жұмыстарын жүргізу технологиясын жетілдіруге бағытталған тұтынушылардың сұраныстарын жедел орындау мүмкіндігі; - бұйымдарды дайындаудың толық технологиялық циклі [18]. 2.2 Шаруашылық субъектінің төлемқабілеттілігінің көрсеткіштерін талдау және бағалау Ағымдағы төлем қабілеттілігін талдау үшін өтімділіктің салыстырмалы коэффициенттері пайдаланылады, олар арқылы қысқа мерзімді борыштық міндеттемелерді өтімді активтермен жабу дәрежесі мен сапасы айқындалады. Яғни, ұйым ағымдағы активтерді іске асыра отырып, өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін орындай алатын жағдайда өтімді болып есептеледі. Абсолюттік, жылдам және ағымдағы өтімділік коэффициенттерін есептеу үшін бухгалтерлік баланстың деректері тартылады. Ағымдағы активтердің шамасын баланстың II активінің баптары сипаттайды. Қысқа мерзімді міндеттемелер туралы мәліметтер баланс V пассивінің бөлімінде болады. Қысқа мерзімді борыштық міндеттемелердің құрамына кредиторлық берешек және қысқа мерзімді қарыз қаражаты кіреді. 1) абсолюттік өтімділік коэффициенті (Каб) (2) формула бойынша есептеледі: Каб = А1/П1 + П2, (2) мұндағы А1 – ең өтімді активтер; П1 – ең қысқа мерзімді міндеттемелер; П2-қысқа мерзімді пассивтер. кезең басына: 60523/(126520 + 0) = 0,48 кезең соңына: 9544/(93599 + 40429) = 0,07 Бұл коэффициент ағымдағы берешектің қай бөлігі жақын арада өтелуі мүмкін екенін көрсетеді. Шаруашылық практикада абсолюттік өтімділік мәні 0,25 – 0,30 аралығында жеткілікті деп танылады. Егер ұйым ағымдағы сәтте барлық қысқа мерзімді қарыздарды 25-30% – ға өтей алса, оның төлем қабілеттілігі қалыпты болып саналады. Авторлар қатары 0,2-0,5 диапазонында осы көрсеткіш үшін қалыпты шектеуді ұсынады. «Промвзрыв» ЖШС абсолютті өтімділік коэффициенті 0,48, бұл қалыпты деп саналады. Абсолюттік өтімділікті бағалаудың дәлдігі сондай-ақ "өзге қысқа мерзімді қаржы салымдары" бабына енгізілген қаражат құрамына байланысты. Осы бап бойынша басқа ұйымдардың бағалы қағаздарына инвестициялар, мемлекеттік бағалы қағаздар, берілген қарыздар, сондай-ақ ұйымның бірлескен қызметке қаржы салымдары көрсетіледі. 2) ағымдағы өтімділік коэффициенті (Ктл) немесе жабудың жалпы коэффициенті (3) формула бойынша есептеледі. (А1 + А2 + А3) / (П1 + П2), (3) мұндағы А2 – тез сатылатын активтер; А3 – баяу сатылатын активтер. кезең басына: (60523+173095+375822)/(126520+0) = 4,82 кезең соңына: (9544+235091+416767)/(93599+40429) = 4,93 Ағымдағы өтімділік коэффициенті барлық айналым қаражатының бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңге ұйымның күтілетін төлем қабілеттілігін сипаттайды. Егер ұйым үлкен материалдық қорларға ие болса, коэффициенттің мәні жоғары болуы мүмкін, олардың бір бөлігін іске асыру қиын. Коэффициенттің шартты нормативтік мәні 1,5-тен 2-ге дейін өзгереді. Біздің жағдайда коэффициент 4,82-ге тең, демек, компания өз көздерінен қалыптасатын бос ресурстардың айтарлықтай көлеміне ие. 3) сыни өтімділік коэффициенті (4) формула бойынша есептеледі. Ккл = (А1+А2) / (П1+П2) (4) кезең басына: (60523+173095)/(126520+0) = 1,85 кезең соңына: (9544+235091)/(93599+40429) = 1,83 Осы коэффициенттің ұсынылатын мәні 0,8 – 1,0. Ол дебиторлармен уақытылы есеп айырысу жүргізілген жағдайда ұйымның болжанатын төлем мүмкіндіктерін көрсетеді. 4) таза айналым активтері, (5) формула бойынша есептеледі: OA = (A1+A2+A3)-(П1+П2) (5) кезең басына: ОА = (60523+173095+375822) - (126520) = 482920 тг. кезең соңына: OA = (9544+235091+416767) - (93599+40429) = 527374 тг. 5) меншікті айналым капиталы (6) формула бойынша есептеледі: OK = (П3+П4) - A4, (6) мұндағы П3-ұзақ мерзімді пассивтер; П4-тұрақты пассивтер. кезең басына: ОК = (26887+802821) - 346788 = 482920 тг. кезең соңына: ОК = (30601+909180) – 412407 = 527374 тг. 6) меншікті айналым капиталының маневрлік коэффициенті, (7) формула бойынша есептеледі: K = A3 / OK (7) кезең басына: K = 375822/482920 = 0,78 кезең соңына: K = 416767/527374 = 0,79 7) меншікті айналым капиталымен қамтамасыз ету коэффициенті, (8) формула бойынша есептеледі [20, 280 б.]: Кок = ОК/(A1+A2+A3) (8) кезең басына: Кок = 482920/(60523+173095+375822) = 0,79 кезең соңына: Кок = 527374/ (9544+235091+416767) = 0,80 Талданған деректер негізінде есепті кезеңнің аяғындағы ұйымның жай-күйі туралы мынадай қорытынды жасауға болады: 1) ағымдағы өтімділік коэффициенті мүмкін болатын ең минимальді мөлшерден 3,93-ке асып түсті. Меншікті айналым капиталымен қамтамасыз ету коэффициенті ең минимальді мөлшерден 0,70-ке асып түсті. Бұл ұйымның активтері мен пассивтерінің қанағаттанарлық құрылымы мен төлем қабілеттілігі туралы айтады. 2) компанияның төлем қабілетсіздігінің себептері өнімді өндіру және өткізу жөніндегі жоспарды орындамау, оның өзіндік құнының артуы, пайда жөніндегі жоспарды орындамау және нәтижесі ретінде – ұйымның өзін-өзі қаржыландыруының меншікті көздерінің жеткіліксіздігі болуы мүмкін [21, 159 б.]. «Промвзрыв» ЖШС жоғары төлем қабілеттілікке ие. 1-ші және 2-ші суреттерде көрсетілгендей өтімді активтер мен қысқа мерзімді борыштық міндеттемелердің абсолюттік сомаларын салыстыруға негізделген кестелерді көрнекілік үшін пайдалануға болады. 1-ші сурет сызбасынан көрініп тұрғандай, қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеу үшін неғұрлым өтімді активтердің тапшылығы есепті кезеңнің басында 98806 мың тг (121782 – 22976) және есепті кезеңнің соңында 65997 мың тг (126520 – 60523) құрады. Сурет 1 «Промвзрыв» ЖШС 2019 жылға аса өтімді активтер мен қысқа мерзімді борыш міндеттемелерінің серпіні, мың тг 2-ші суреттегі сызбада ұсынылған көрсеткіштердің динамикасы компанияның өтімді активтердің барлық түрлерін тарта отырып, қысқа мерзімді борыштарды өтеуге қабілетті екенін көрсетеді. Осылайша, есепті кезеңде өтімділік деңгейінің өсу үрдісі байқалды, бұл төлем қабілеттілігінің жақсаруын сипаттайды. Бұл қысқа мерзімді міндеттемелермен салыстырғанда – 103,9% (126520/121782*100%) өтімді активтердің – 116,9% (609440/521230*100%) қарқынды өсуімен шартталған. Өтімділіктің барлық коэффициенттері ұсынылған мәндерге сәйкес келеді, бұл компанияның жоғары төлем қабілеттілігін көрсетеді [18]. Сурет 2 «Промвзрыв» ЖШС 2019 жылға айналмалы активтер мен қысқа мерзімді борыштық міндеттемелердің серпіні, мың тг Өтімділік коэффициенттері - салыстырмалы көрсеткіштер және егер бөлшек алымы мен бөлімі тепе-тең өссе, біраз уақыт бойы өзгермейді. Осы уақыт ішінде қаржылық жағдайдың өзі айтарлықтай өзгеруі мүмкін, мысалы, пайда, рентабельділік деңгейі, айналым коэффициенті және т. б. азаяды. Ұйымның қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша төлеу қабілеті ағымдағы өтімділік (төлем қабілеттілігі) деп аталады. Сонымен, баланстың құрылымын қанағаттанарлықсыз, ал төлем қабілеті жоқ ұйым мынадай шарттардың бірін орындау болып табылады: есепті кезеңнің соңындағы ағымдағы өтімділік коэффициенті 2 - ден кем, ал есепті кезеңнің соңындағы меншікті қаражатпен қамтамасыз ету коэффициенті 0,1-ден кем емес мәнге ие [22, 201 б.]. Ағымдағы өтімділік коэффициенті біздің ұйымда есептік кезеңнің басында 4,82, жылдың соңында 4,93, 2-ден төмен емес болуы тиіс. Бұл коэффициент зерттелетін кезеңге «Промвзрыв» ЖШС күтілетін төлем қабілеттілігін сипаттайды. Ол «Промвзрыв» ЖШС төлем мүмкіндіктерін көрсетеді. «Промвзрыв» ЖШС ағымдағы өтімділік коэффициентінің мәні жоғары, бұл компанияның үлкен материалдық қоры бар, олардың бір бөлігін іске асыру қиын. Ағымдағы активтердің қысқа мерзімді активтерден бірнеше рет артуы ұйымның меншікті көздерден қалыптастырылатын бос ресурстардың едәуір көлемі бар екендігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Кредиторлар тұрғысынан, айналым қаражатын қалыптастырудың ұқсас нұсқасы неғұрлым қолайлы. Ұйым қызметінің тиімділігі тұрғысынан қорларды айтарлықтай жинақтау, қаражатты дебиторлық берешекке аудару активтерді дұрыс басқарумен: артық қаражатты қажетсіз ағымдағы активтерге айналдырумен байланысты болуы мүмкін. Жылдам өтімділік коэффициенті жыл басындағы 1,62, жыл соңындағы 1,85 мәндерді көрсетеді, ұсынылатын мәндері (0,8 – 1,0) және «Промвзрыв» ЖШС компаниясының өтімді активтерінің сомасы ағымдағы төлем қабілеттілігінің талаптарына сәйкес келетінін көрсетеді. Жылдың басындағы абсолюттік өтімділік коэффициенті 0,19, жылдың соңындағы 0,48, егер көрсеткіштің мәнін ұсынылатын деңгеймен (0,2 – 0,3) салыстырсақ, ұйымның ағымдағы міндеттемелерді жабу үшін жеткілікті қолма-қол ақша қаражаты бар екенін атап өтуге болады. Өтімділік көрсеткіштері өтімді қаражатты есепке алудың әртүрлі дәрежесі кезінде «Промвзрыв» ЖШС компаниясының төлем қабілеттілігіне баға беріп қана қоймайды. Өтімділіктің әрбір көрсеткіші шаруашылық серіктестерінің белгілі бір шеңберіне қызығушылық білдіреді. Төлем қабілеттілігі ұйымның төлем міндеттемелерін қолма-қол ақша қаражатымен уақтылы өтеу мүмкіндігін сипаттайды. Баланс өтімділігін талдау 6-шы кесте түрінде рәсімделеді. Активтер мен пассивтерді топтастыру есепті кезеңнің басында және аяғында жүргізіледі. Талданып отырған компанияның деректері бойынша есеп айырысу нәтижелері топтың актив және пассив бойынша қорытындыларын салыстыру келесі түрге ие екендігін көрсетеді. Жыл басында: А1< П1; А2 > П2; А3 > П3; А4 < П4. Жыл соңында: А1< П1; А2 > П2; А3 > П3; А4 < П4. Мынадай шарттарды орындаған кезде баланс абсолютті өтімді болып есептеледі: А1>=П1; А2>=П2; А3>=П3; А4>=П4. Егер осы жүйеде алғашқы үш теңсіздіктер орындалса, онда бұл төртінші теңсіздікті де орындауға әкеп соғады, сондықтан актив пен пассив бойынша алғашқы үш топтың жиынтығын салыстыру маңызды. Жүйенің бір немесе бірнеше теңсіздігі оңтайлы нұсқада белгіленгеннен қарама-қарсы белгіге ие болған жағдайда баланстың өтімдігі үлкен немесе аз дәрежеде абсолюттік белгіден ерекшеленеді. Бұл ретте активтердің бір тобы бойынша қаражаттың жетіспеуі олардың артық құрбысы құндық бағалауда өтеледі, нақты жағдайда аз өтімді активтер неғұрлым өтімді активтерді алмастыра алмайды [22, 215 б.]. Өтімді құралдар мен міндеттемелерді салыстыру келесі көрсеткіштерді есептеуге мүмкіндік береді: 1) қаралатын сәтке жақын уақыт аралығында ұйымның төлем қабілеттілігі ( + ) немесе төлем қабілетсіздігі ( – ) туралы куәландыратын ағымдағы өтімділік, кесте 4. Кесте 4
2) алыс түсімдер мен төлемдерді салыстыру негізінде ұйымның ұзақ мерзімді төлем қабілеттілігін көрсететін перспективалы өтімділік 5-ші кестеде көрсетілген. Кесте 5
Компанияның өтімділігін және төлем қабілеттілігін неғұрлым сапалы бағалау үшін баланс өтімділігін есептеуді қоспағанда, төлем қабілеттілігі мен өтімділіктің салыстырмалы көрсеткіштері негізінде талдау қажет. Осы тараудың үшінші параграфында «Промвзрыв» ЖШС қаржылық тұрақтылығына баға берілетін болады. 4-ші кестенің деректері бойынша баланстың өтімділігін сипаттай отырып, есепті кезеңде кәсіпорын абсолюттік өтімділікке ие болғанын атап өткен жөн, өйткені неғұрлым өтімді активтердің сомасы кредиторлық берешек сомасынан артық. Тез сатылатын активтер сомасының қысқа мерзімді міндеттемелерден асып кетуі қысқа мерзімді пассивтердің есепті кезеңнің басында да, соңында да есеп айырысу құралдарымен толық өтелуі мүмкін екендігін көрсетеді. Есепті жылы компания ағымдағы өтімділік пен төлем қабілеттілікке ие болды,өйткені қаражат активтердің бірінші және екінші тобында жеткілікті болды. Баяу іске асырылатын активтердің артуы кәсіпорынның перспективалы өтімділігінің бар екенін көрсетеді. «Промвзрыв» ЖШС кәсіпорнының коэффициенттері қалыпты жағдайда және ұйымның баланстың қанағаттанарлық құрылымы бар екенін және төлем қабілеттілігін қалпына келтіруде қажеттілік жоқ екенін көрсетеді. «Промвзрыв» ЖШС компаниясы өз міндеттемелері бойынша төлеуге қабілетті. 2.3 Шаруашылық субъектінің қаржылық тұрақтылығын бағалау Қаржылық тұрақтылық төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі ұғымдарынан кең ұғым, өйткені кәсіпорын қызметінің әртүрлі жақтарын бағалауды қамтиды. Қаржылық тұрақтылық келесі көрсеткіштермен сипатталады: автономия коэффициенті, қарыз капиталының шоғырлану коэффициенті, қарыз және айналым қаражатының арақатынас коэффициенті [24, 129 б.]. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін бухгалтерлік баланс пайдаланылады. Қаржы коэффициенттерін бағалау олардың есепті кезеңдегі динамикасын зерделеуден және олардың мәндерін базистік немесе нормативтік шамалармен салыстырудан тұрады. 1) ұйымның мүлкіне салынған барлық қаражаттың жалпы сомасындағы өз қаражатының үлесін көрсететін автономия коэффициенті (Ка) (немесе меншікті капиталдың шоғырлану коэффициенті). Автономия коэффициенті (9) формуласы бойынша есептеледі. Ка = СК / ВБ, (9) мұндағы: СК – меншікті капитал – меншікті қаражат көздері (баланс пассивінің III «Капитал және резервтер» бөлімінің жиыны); ВБ – баланс валютасы (меншікті және қарыз капталдарының сомасы, яғни қаржыландырудың жалпы сомасы). Ка = 909180 / (909180 + 164629) = 0,85 Егер коэффициенттің мәні кемінде 0,5 болса, онда кәсіпорынның қаржылық жағдайын тұрақты деп айтуға болады, яғни мүліктің жартысы ұйымның өз қаражаты есебінен қалыптастырылуы тиіс. Көрсеткіштің мұндай мәні ұйымның барлық міндеттемелері оның өз қаражатымен жабылуы мүмкін деп болжауға негіз береді. Автономия коэффициентінің өсуі кәсіпорынның қаржылық беріктігінің, тұрақтылығының және оның сыртқы кредиторлардан тәуелділігінің ұлғаюын куәландырады, ұйымның өз міндеттемелерін өтеу кепілдігін арттырады және сырттан қаражат тарту мүмкіндігін кеңейтеді. Осы көрсеткішке қосымша капиталдың жалпы сомасындағы борыш үлесін сипаттайтын қарыз капиталының шоғырлану коэффициенті (КҚК) болып табылады. Бұл үлес жоғары болған сайын, ұйымның сыртқы қаржыландыру көздеріне тәуелділігі соғұрлым көп, (10) формула бойынша есептеледі: Кзк = ЗК / СК, (10) мұндағы ЗК – қарыз капиталы (баланс пассивінің IV және V бөлімдерінің жиыны). Бұл екі коэффициенттің сомасы 1-ге тең, (11) формулмен есептеледі: Ка + Кзк = 1 (11) Кзк = 164629 / 1073809 = 0,15; 0,85 + 0,15 = 1. Жалпы капиталдағы қарыз және меншікті капитал үлесінің өзгеруі ұйым және сыртқы талдау субъектілері тұрғысынан әртүрлі бағалануы мүмкін. Мысалы, банк үшін өз қаражатының барынша жоғары үлес салмағы қолайлы, өйткені бұл жағдайда қаржылық тәуекел азаяды. Ұйымдар, егер меншікті қаражатты пайдаланудан түскен кіріс пайыздық ставкалардың деңгейінен жоғары болса, қарыз қаражатын көбірек тартуға мүдделі болуы мүмкін. 2) Қарыз және меншікті қаражат арақатынасының коэффициенті (капиталдандыру коэффициенті) (ҚТ/с) ұйым міндеттемелері шамасының меншікті қаражат шамасына арақатынасымен анықталады, (12) формуласы бойынша есептеледі: Кз/с = ЗК / СК (12) Кз/с = 164629 / 909180 = 0,18 Қарыз және меншікті қаражат арақатынасының коэффициенті ұйымның активтерге салынған меншікті қаражаттың бір теңгесі үшін қанша қарыз қаражатын тартқанын көрсетеді. Есепті кезеңдегі коэффициент мәнінің ұлғаюы кәсіпорынның қарыз қаражатын тартуға тәуелділігінің күшеюін және оның қаржылық тұрақтылығының төмендеуін куәландырады. Кз/с және Ка коэффициенттерінің өзара байланысы (13) формуласы бойынша есептеледі: Кз/с = 1/Ка – 1 (13) Кз/с = 1/ 0,85 – 1 = 0,18 Кз/с 1-ден аспауы тиіс, себебі ол қаржылық тұрақтылықтың жоғалуын көрсетеді. 3) Меншікті қаражаттың маневрлік коэффициенті (Км) (14 және 15) формулалар бойынша есептеледі: Км =А3 / СОС, (14) СОС = СК + ДП – ВА, (15) Мұндағы: СОС – меншікті айналым қаражаттары; ДП – ұзақ мерзімді пассивтер; ВА – айналымнан тыс активтер. Км = 416767/527374 = 0,79 Км коэффициенті ағымдағы қызметті қаржыландыру үшін меншікті капиталдың қандай бөлігі пайдаланылатынын, яғни айналым қаражатына салынғанын, ал қандай бөлігі капиталдандырылғанын көрсетеді. 4) ұзақ мерзімді салымдар құрылымының коэффициенті (Ксв), (16) формула бойынша есептеледі: Ксв = ДП/ВА (16) Ксв = 30601/412407 = 0,07 Коэффициент негізгі құралдар мен басқа да айналымнан тыс активтердің қандай бөлігі ұзақ мерзімді қарыз көздері есебінен қаржыландырылғанын көрсетеді. 5) тұрақты қаржыландыру коэффициенті (Куф) (17) формуласы бойынша есептеледі: Куф = (СК + ДП)/(ВА + ТА) (17) мұндағы ТА – ағымды активтер. Куф = (909180 + 30601)/(412407 + 661402) = 0,87 Коэффициент активтердің қандай бөлігі тұрақты көздер есебінен қаржыландырылатынын және ұйымның қысқа мерзімді қарыздық жабу көздерінен тәуелсіздік (немесе тәуелділік) дәрежесін көрсететінін көрсетеді. 6) мүліктің нақты құнының коэффициенті (Кр) (18) формуласы бойынша есептеледі: Кр = Ри/ВБ (18) мұндағы Ри – негізгі құралдардың, шикізаттың және аяқталмаған өндірістің жиынтық құны; ВБ –баланс валютасы. Кр = (365472 + 141563 + 83030)/1073809 = 0,55 Коэффициент алымына енгізілетін активтердің аталған элементтері – бұл өндірістің мәні бойынша, негізгі қызметті жүзеге асыру үшін қажетті шарттар, яғни ұйымның өндірістік әлеуеті. Мүліктің нақты құнының коэффициенті ұйымның негізгі қызметін қамтамасыз ететін мүлік активтерінің құрамындағы үлесті көрсетеді. Бұл коэффициент өндірістік саланы ұйымдастырудағы жағдайды нақты көрсетеді. Ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалау критерийлерінің бірі қорларды (материалдық айналым қорларын) қалыптастыру үшін қаражат көздерінің артық болуы немесе жетіспеуі болып табылады. Қорларды қалыптастыру көздерімен қамтамасыз ету – қаржылық тұрақтылықтың мәні, ал төлем қабілеттілігі – оның сыртқы көрінісі [20, 245-251 б.]. Әдетте қаржылық тұрақтылықтың төрт түрін бөледі. «Промвзрыв» ЖШС қаржы тұрақтылығының бірінші түріне жатады (сирек кездеседі), қорлар меншікті айналым қаражатының сомасынан аз болатын түрі З < СОС. Есепті кезеңнің басына: З = 369541 мың тг. СОС = 456033 мың тг. 369541 < 456033; Есепті кезең соңына: З = 409275 мың тг. СОС = 496773 мың тг. 409275 < 496773. Бұл ретте қорлардың қаражат көздерімен (Ка) қамтамасыз етілу коэффициенті үшін мынадай шарт орындалуы тиіс: Ка = СОС/З > 1 Ка (кезең басына) = 1,23 Ка (кезең соңына) = 1,21 Кезеңнің басында ұйым қаржылық тұрақтылықтың бірінші класына жатады. Бұл сыныпқа кредиторларды қайтаруға және ықтимал қатеге жақсы қормен жасалған шарттарға сәйкес басқа да міндеттемелерді орындауға сенімді болуға мүмкіндік беретін кредиттер мен міндеттемелер ақпаратпен бекітілген ұйымдар кіреді. Кезең соңында ұйым қаржылық тұрақтылықтың екінші сыныбына жатады. Бұл сыныпқа берешек пен міндеттемелер бойынша тәуекелдің кейбір деңгейін көрсететін және қаржылық көрсеткіштер мен несие қабілеттілігінің белгілі бір әлсіздігін анықтайтын ұйымдар кіреді. Ұйым іс жүзінде қысқа мерзімді несиелендіруді қажет етпейді. Меншікті қаражат және оларға теңестірілген ұзақ мерзімді қарыз қаражаты қорлар мен шығындарды толығымен жабады. Сонымен, «Промвзрыв» ЖШС қаржылық жағдайын талдау компанияның қаржылық тұрақтылық және төлем қабілеттілік көрсеткіштері қабылданған нормаларға сәйкес екендігін көрсетті. Демек, талдамалы компанияның есепті кезеңдегі қаржылық жағдайы тұрақты. 3 «Промвзрыв» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық тұрақтылығын жоғарылату бойынша нұсқаулар 3.1 Қаржылық беріктік қорын бағалау Қаржылық беріктік қоры (қауіпсіздік аймағы) нақты және шығынсыз көлемдердің арасындағы айырмашылықты білдіреді. Өндірістің шығынсыз көлемі өнімді сатудан түскен түсімнің теңдігіне және тұрақты және ауыспалы шығындардың сомасына негізделген теңдеуден есептеледі. Шығынсыздық – бизнес пайда да, залал да әкелмейтін жағдай. Түсім тек шығындарды жабады, қаржылық нәтиже нөлге тең. Шығынсыздық нүктесі сатудан түскен қаражат кәсіпорынның шеккен шығындарын төлеу үшін жеткілікті болатынын көрсетеді. Көрсеткіштерді есептеу тәртібін қарастырайық (кесте 6). Кесте 6
Ұйымның қаржылық беріктік қоры түсім көлемі 391103 мың теңгеге ұлғайған кезде 222944 мың теңгеге өсті. Қаржылық беріктілік қоры өндірістің нақты (немесе мүмкін болатын) көлемінің қанша пайызына аса жоғары екендігін көрсетеді, бұл ретте рентабельділік нөлге тең, яғни ұйымның қаржылық жағдайға қауіп төндірмей іске асыру көлемін қаншалықты төмендетеді. Кесте құру үшін (3-ші суретті қараңыз) көлденең өнім өндірісінің көлемі заттай немесе құндық көріністе, тігінен – тұрақты және ауыспалы шығындар, яғни сатылған өнімнің толық өзіндік құны және сатудан түскен пайда сомасы сатудан түскен түсімді құрайды. Сатудан түскен түсім мен ауыспалы шығыстар арасындағы айырмашылық маржиналдық табысты сипаттайды, оның шамасы сондай-ақ тұрақты шығыстар мен сатудан түскен пайда сомасын көрсетеді. Сурет 3 Залалсыздық нүктесінің графикалық интерпретациясы Кесте өнімді өндіру және өткізу шығындары сатудан түскен түсімге тең болатын сатудан түскен шығындар мен түсімнің қиылысу нүктесін анықтауға мүмкіндік береді. Өндірістің сыни көлемінің нүктесі (шығынсыздық нүктесі) ұйым өзінің барлық шығындарын жабатын өнімнің (Вкр) санын көрсетеді, бірақ пайда сомасы нөлге тең. Шығынсыздық нүктесінен жоғары-пайда аймағы, төмен-шығындар аймағы. Сатудың сыни көлемінен жоспарланғанға дейінгі кесіндісі – қауіпсіздік аймағы немесе қаржылық тұрақтылық қоры [25, 169 б.]. Шығынсыздық нүктесі 1368766 мың теңгеге тең, осыдан қаржылық беріктілік қоры 654084 мың теңге (20228550-1368766) немесе 32% тең болады. Бұл ұйымның қаржылық жағдайға қауіп төндірмей өткізу көлемін 32%-ға төмендете алатынын білдіреді. 3.2 Шаруашылық субъектінің қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін нығайту жолдары Осы ұйым үшін қаржылық тұрақтылықты нығайту бойынша ұсынымдар ретінде – пайданың өсу резервтерін анықтауды ұсынуға болады. 1) өнімді сату көлемінің ықтимал өсуі есебінен. Пайданың тұрақты өсуін қамтамасыз ету үшін оны ұлғайту резервтерін үнемі іздеу қажет. Пайданың өсу резервтері-бұл оны қосымша алудың сандық өлшенетін мүмкіндіктері. Сату көлемінің ықтимал өсуі есебінен пайда өсуінің резервтерін есептеу кезінде өнімді талдау және шығару нәтижелері пайдаланылады. Сату көлемінің ықтимал өсуі есебінен пайда өсуінің резервтерін есептеу кезінде өнімнің шығарылуын және сатылуын талдау нәтижелері пайдаланылады. Пайданың өсу резервінің сомасы (19) формуласы бойынша анықталады. Пв = Вп * (Пр1/Вр1), (19) мұндағы: Вп – сатылған өнім көлемінің әлуетті мүмкін ұлғаюы (өсу резервінің); Пр1 – есепті жылдағы өнімді сатудан түскен нақты табыс; Вр1 – есепті жылы сатылған өнімнің нақты көлемі (мың тг). Компанияның 2020 жылға жасасқан шарттар негізінде сатылған өнім көлемінің жоспарланған өсуі есепті жылдың сатудан түскен түсім сомасының 10%, бұл 202285,0 мың тг (2022850 * 0,10) құрайды. Сонда пайданың өсу резерві: Пв = 202285 * (207478/2022850) = 20747,80 мың тг. Сату көлемінің ұлғаюы есебінен пайда өсуінің резервтерін анықтау үшін тауарлық өнім шығару көлемінің ықтимал өзгерістерін, қоймадағы дайын өнім қалдықтарының қозғалысын, жөнелтілген тауарлар қалдықтарының өзгеруін, оның ішінде төлеу мерзімдері бойынша талдайды. Пайданың өсу резервтерін іздеудің маңызды бағыты-өнімді, мысалы, шикізат пен материалдарды, отынды, энергияны, негізгі қорлардың амортизациясын және басқа да шығыстарды өндіру мен сатуға арналған шығындарды төмендету; 2) өзіндік құнның төмендеуі есебінен. Өзіндік құн материалдық шығындарды төмендету және үстеме шығыстарды қысқарту есебінен төмендетілуі мүмкін. Шығындарды төмендету резервтерін экономикалық бағалаудың әдістемелік базасы шикізат, материалдар, отын-энергетикалық ресурстар шығындарының түрлері бойынша прогрессивті техникалық-экономикалық нормалар мен нормативтердің, жабдықтарға қажеттілікті айқындау нормалары мен нормативтерінің жүйесі болып табылады. Өзіндік құнды төмендету резервінің абсолютті сомасы ағымдағы шығындарды үнемдеу шамасын сипаттайды (Эз), яғни С (өзіндік құн) = Эа. Өзіндік құнның жоспарланған төмендеуі (Эз) есебінен пайданың өсу резервінің сомасы (∆Пз) (20) формуласы бойынша есептеледі [26, 127 б.]: ∆Пз = Вр1 * Эз, (20) мұндағы: Эз = (Зт1 – Зтп) – тауар өнімінің 1 теңгесіне шығындарының ықтимал төмендеуі (үнемдеу); Зт1 – есепті кезеңдегі тауар өнімінің 1 теңгесіне шығындар; Зтп – тауар өнімінің 1 теңгесіне шығындарының ықтимал деңгейі (мың тг). Мысалы, өнім бірлігінің өзіндік құнының жоспарланған төмендеуі - 5%, ал тауар өнімінің 1 теңге шығындары есепті жылдың деректерімен салыстырғанда 0,039 (0,791 * 0,05) азаяды және жоспарланған жылы 0,752 (0,791 * 0,039) құрайды. Демек, өнім бірлігінен пайда есепті кезеңмен салыстырғанда шығындардың төмендеу шамасына ұлғаяды және 0,141 (0,102 + 0,039) құрайды. Пайданың өсу резерві: ∆Пз = 2022850 * 0,039 = 78891,15 мың тг. Егер бір мезгілде екі іс-шара жоспарланса (сату көлемін ұлғайту және өзіндік құнын төмендету), онда пайданың өсу резерві: ∆Поб = (Вр1 + Вп) * Эз =( 2022850 + 202285,0) * 0,039 = 86780,26 мың тг. Есептерден, егер бір мезгілде сату көлемін ұлғайтып, өзіндік құнды төмендететін болса, онда пайданың өсу резерві 86780,26 мың теңгеден жоғары болады. Табыстың өсу резервтерін есептеу нәтижелері 7-шы кестеде. Кесте 7
Сонымен, қаржылық талдау жасалды, нығайту бойынша ұсыныстар берілді, анықталған резервтерді ескере отырып, қаржылық тұрақтылық болжамын жасауға болады. Бұл ретте ең алдымен меншікті капиталдың мөлшерін анықтаудан басталады. Жарғылық капитал, әдетте, сирек өзгереді, сондықтан ол жоспарлы жылы да сол қалпында болады. Қосымша капитал негізгі құралдарды қайта бағалау шамасына және басқа да себептер бойынша өсуі мүмкін. Біздің жағдайда оны өзгеріссіз қалдырамыз. Резервтік капитал да өзгерген жоқ. Осылайша, меншікті капитал сомасы өзгеретін негізгі элемент табыс болып табылады. Анықталған резервтерді ескере отырып, компания 86780,26 мың теңге мөлшерінде таза табыстың өсуін қамтамасыз етеді деп болжаймыз. Қаражаттың келуін есепке ала отырып, меншікті капиталдың шамасы: 909180 + 86780 = 995960 мың тг. Барлық қаражат көздерінің сомасы 1160589 мың теңгені құрайды. Негізгі құралдардың сомасы, айналымнан тыс активтер бұрынғы күйінде қалды. Табыс айналым активтеріне, қорларға және ақша қаражатына бөлінген. 8-шы кестеде біріктірілген бухгалтерлік балансты құрайық. Кесте 8
Осылайша, капиталдың жалпы сомасы 1160589 мың теңгені құрайды. Біріктірілген баланстың нәтижелері қаржылық коэффициенттерге салыстырмалы бағалау жүргізу үшін және ықтимал қайта құрылымдау тиімділігінің негіздемесі үшін пайдаланылуы мүмкін. «Промвзрыв» ЖШС ұйымының төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын коэффициенттердің серпінін салыстырмалы талдау 9-ші және 10-ші кестелерде келтірілген. Өтімділік коэффициенттерін салыстырмалы талдау нәтижелері ұйымның болжамды кезеңде төлем қабілеттілігі жақсарғанын көрсетеді. Абсолюттік өтімділік коэффициенті 0,07-ден 0,39-ға көтеріледі және ұсынылатын деңгейге жетеді. Ұсынылған іс-шараны енгізу «Промвзрыв» ЖШС ұйымдастыруға барынша өтімді активтердің сомасын ұлғайтуға және ақша қаражатын пайдалану есебінен қысқа мерзімді міндеттемелердің көлемін 39% мөлшерінде өтеуге мүмкіндік береді. Кесте 9
Ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін жоспарланған жылы 614154 мың теңгені құрайтын меншікті айналым капиталының сомасын есептеу қажет. 10-шы кестеде ұсынылған коэффициенттердің салыстырмалы талдауының нәтижелері қаржыландыру көздерінің жалпы сомасындағы меншікті капитал үлесінің ұлғаюынан туындаған ұйымның қаржылық тұрақтылығының жақсаруын сипаттайды. Кесте 10 «Промвзрыв» ЖШС қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері
Мәселен, жоспарланған кезеңде қаржыландырудың жалпы көлеміндегі меншікті капиталдың үлесі ұлғаяды. Егер есепті жылы меншікті капиталдың 1 теңгесіне қарыз көздерінің 18 тиыны келсе, онда болжамды деректер бойынша – меншікті қаражаттың 1 теңгесіне қарыз капиталының 16 тиыны тең. Ағымдағы қызметтің өз қаржыландыру көздерімен қамтамасыз етілуі қалыпты жағдайда бұрынғыдай қалады. Орташа өндірістік цикл кезеңінде маневрлеу коэффициентінің динамикасында азаюы – бұл оң факт. Демек, ұсынылған іс-шараны енгізу нәтижелеріне негізделген балансты қайта құрылымдау тиімді. Қорытынды Қаржылық тұрақтылықты талдаудың басты мақсаты – қаржылық қызметтегі кемшіліктерді уақтылы анықтау және жою және ұйымның қаржылық тұрақтылығы мен оның төлем қабілеттілігін жақсарту резервтерін табу. Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау фирманың экономикалық өмірінің көптеген жақтарын қозғайды. Бұл талдаудың рәсімдік жағының едәуір вариативтілігі болып табылады. Қойылған мақсаттарға байланысты талдаудың әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз етілуі байланысты. Қаржылық тұрақтылықты талдау басқару тиімділігін, фирманың нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін айтарлықтай арттыруға және оның даму перспективасын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Зерттеулер компания қызметі өз қаражаты есебінен қаржыландырылатынын көрсетті. Компания балансы жеткілікті деңгейде өтімді деп санауға болады. Дипломдық жұмыстың негізгі нәтижесі зерттелетін кезеңдегі «Промвзрыв» ЖШС қаржылық тұрақтылығын талдау болып табылады. 2020 жылы ұйымның дамуында ішкі және сыртқы ортаның негізгі элементтеріне қатысты мынадай үрдістер байқалды. Ұйымның қаржылық жағдайы тұрақты ретінде сипатталады. Осылайша, талданып отырған кезеңде ұйым қаржылық тұрақтылық үшін қажетті меншікті айналым қаражатымен толық қамтамасыз етілді. Абсолюттік өтімділік коэффициенті 2019 жылы азайды, бұл неғұрлым өтімді активтердің 84% - ға төмендеуімен және қысқа мерзімді борыштық міндеттемелердің 5% - ға өсуімен түсіндіріледі. Бұл теріс өзгеріс. 2018 жылы қысқа мерзімді борыштық міндеттемелер 48% - ға, ал 2019 жылы 7% - ға жабылады, бұл ұсынылатын көрсеткіштерден төмен, яғни ағымдағы борышты өтеу үшін қажетті қаражаттың болмауы. 2019 жылы сыни өтімділік коэффициенті төмендеді, бірақ ол ұсынылғаннан жоғары. Бұл коэффициент болжамды, өнімнің борышқа берілгенін және ұйымның төлем қабілеттілігі дебиторларға байланысты екенін көрсетеді. Ағымдағы өтімділік коэффициенті барлық айналым қаражатының бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңге ұйымның күтілетін төлем қабілеттілігін сипаттайды. Коэффициенттің мәні ұсынылғаннан жоғары, демек, «Промвзрыв» ЖШС ұйымы меншікті көздерден қалыптастырылатын бос ресурстардың едәуір көлеміне ие. Қаржылық орнықтылықтың абсолюттік көрсеткіштері бойынша 2018 жылы ұйымның қаржылық жағдайы тұрақты. Меншікті қаражат және оларға теңестірілген ұзақ мерзімді қарыз қаражаты қорлар мен шығындарды толығымен жабады. Ағымдағы активтер кредиторлық берешектен асып түседі. 2019 жылы ұйымның қаржылық жағдайы айтарлықтай өзгерген жоқ. Анықталған резервтерді ескере отырып, қаржылық тұрақтылық болжамы оң нәтиже берді. Өтімділік коэффициенттерінің салыстырмалы талдауы ұйымның болжамды кезеңде төлем қабілеттілігі жақсарғанын көрсетеді. Қаржыландыру көздерінің жалпы сомасындағы меншікті капиталдың үлесі ұлғаяды. Орташа өндірістік цикл кезеңінде маневрлеу коэффициентінің динамикасында азаюы – бұл оң факт. Ұйымның қаржылық тұрақтылығын нығайту жөніндегі негізгі ұсыныс кәсіпорынның активтері мен пассивтеріндегі теңгерімсіздікті жою болып табылады, бұл сөзсіз «Промвзрыв» ЖШС қаржылық тұрақтылығын арттырады. Сондай-ақ болашақта төлем қабілеттілігі көрсеткіштерінің оң серпінін сақтау қажет. Қолданылған көздер тізімі 1 Куур О.В., Костырко Р.А. Техника финансового анализа в контексте антикризисного управления предприятием: Учебное пособие. – Усть-Каменогорск: ТОО «ВКПК Арго», 2019. - 167 с. 2 Ахметова А.С., Дарибекова А.С. Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін арттыру жолдары: Абайдың 175 жылдығына арналған «Заманауи əлемдегі ғылым мен білім» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Қарағанды: «Болашақ-Баспа» РББ. 2020. – 343 бет.- 2 том. 3 Шеремет А.Д. Теория экономического анализа. – М.: Инфра – М, 2002. – 333 с. 4 Ковалев В.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник. – М.: Проспект, 2005. – 421 с. 5 Ефимова О.В. Финансовый анализ. – М.:Бухгалтерский учет, 2002. – 528 с. 6 Заманбеков Ш.З. Кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау. – Алматы: Экономика, 2016. – 220 б. 7 Молдашева М.А. Бухгалтерлік есеп: Оқу құралы. - Орал: М. Өтемісов атындағы БҚМУ Редакциялық баспа орталығы, 2012. – 147 б. 8 Пайда мен залалдар туралы есептілік құрылымы // https://www.myunivercity.ru/%D0%AD%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%.html 9 Әбленов Д.О. Қаржылық есептегі талдау концепциялары: Оқулық / ред. басқарған Н.Қ. Мамыров. – Алматы: Экономика, 2015. – 268 б. 10 Андреев В.А. Практический аудит. /Справочное пособие/.- М.: Экономика, 2014. – 385 с. 11 Ковалев В.В., Волкова О.Н.. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – М.: Проспект, 2003. – 424 с. 12 Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж. – 362б. 13 Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник И.А. Богдановская, Г.Г. Виноградов, О.Ф. Моргун и др:. Под.общ. ред. В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 2005. – 463 с. 14 Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие). — «Бизнес-школа», Интел-Синтез, 2004. – 298 с. 15 Лоханина И.М., Золкина З.К. Основы анализа финансового состояния предприятия. Учебное пособие. - Ярославль, 2003. – 464 с. 16 Акмолинское предприятие ТОО «Промвзрыв» получило государственную поддержку // https://damu.kz/news/detail.php?ELEMENT_ID=25208 17 ТОО Промвзрыв // https://karaganda.hh.kz/employer/1222781 18ТОО “Промвзрыв” Направление деятельности http://promvzryv.kz/activity 19 «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 сәуірдегі N 220-І Заңы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z980000220_ 20 Демесінов Т.Ж. Қаржылық талдау: Оқулық. – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011. – 320 б. 21 Өтебаев Б.С. Қаржылық талдау: Оқулық. – Астана: [Б.ж.], 2008. – 220 б. 22 Есенгельдин Б.С., Ақбаев Е.Т. Қаржылық менеджмент: Оқулық. – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011. – 288 б. 23 Ефимова О.В. Анализ финансовой отчетности. – М.: Бухгалтерский учет, – 2013. – 308 с. 24 Абрютина М.С. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: Учебное пособие. –3-е изд.. – М.: Дело и Сервис, 2011. – 227 с. 25 Балабанов И.Т. Финансовый анализ и планирование хозяйственного субъекта. – 2-е изд.. М.: Финансы и статистика, 2001. – 208 с. 26 Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие. М.: Инфра – М, 2011. – 222 с. 27 Богатко А.Н. Основы экономического анализа хозяйствующего субъекта. – М.: Финансы и статистика, 2013. – 208 с. 28 Быкадоров В.Л., Алексеев П.Д. Финансово–экономическое состояние предприятия: Практическое пособие. – М.: Приор, 2012. – 96 с. 29 Грачев А.В. Анализ и управление финансовой устойчивостью предприятия: Учебно-практическое пособие. – М.: Финн-пресс, – 2012. – 208 с. 30 Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Комплексный анализ бухгалтерской отчетности. –. 4-е изд. – М.: Дело и сервис, 2011. – 304 с. 31 Дыбаль С.В. Финансовый анализ: Учебное пособие. – СПб.: Бизнес – пресса, 2006. – 304 с. 32 Ермолович Л.Л. Анализ финансово–хозяйственной деятельности предприятия. – М.: БГЭУ, 2005. – 253 с 33 Ковалев В.В. Финансовый анализ: методы и процедуры. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 560 с. 34 Ковалев В.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник. – М.: Проспект, 2005. – 421 с. 35 Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет: Учебное пособие.. 4-е изд. – М.: Инфра – М, 2004. – 640 с. 36 Крейнина М.Н. Финансовое состояние предприятия. – М.: Финансы и статистика, 2004. – 463 с. 37 Любушин Н.П. Комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности. – М. 2005. – 448 с. 38 Пантелеева И.А. Определение платежеспособности предприятия. – М.: Финансы, 2000. – 318 с. 39 Пантелеева И.А. Методика определения платежеспособности предприятия: Финансовые и бухгалтерские консультации. – М.: Инфра – М, 2000. – 220 с. 40 Практикум по финансам предприятий: Учебное пособие / Под ред. П.И. Вахрина. – М.: Маркетинг, 2000. – 168 с. 41 Прудников А.Г. Анализ и оценка финансового состояния предприятия. – М.: Приор, 2005. – 391 с. 42 Пястолов С.М. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятия: Учебник. –. 2-е. изд – М.: Мастерство, 2005. – 336 с. 43 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. –. 2-е. изд – М.: Экоперспектива, 2005. – 494 с. 44 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебное пособие. –3-е. изд. – Минск: Экоперспектива, 2004. – 498 с. 45 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебное пособие. –7-е. – Минск: Новое знание, 2005. – 704 с. 46 Справочник финансиста предприятия. – 2-е. изд. – М.: Инфра – М, 2002. – 576 с. 1 Қосымша БЕС-2 негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс
2 Қосымша Қызмет бағыттары бойынша «Промвзрыв» ЖШС құрылымдық бөлімшелерінің тізбесі
1 жүктеу/скачать 0,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||