Existing  Pin/Location/Chip/Assignments

Existing  Pin/Location/Chip/Assignments  терезесіндегі  шықпалардың 

қызметін танымалдандырылады: 



 

бірінші  жолды  (IN1)  айқында.  Chip  Resource  терезесінде  кез  келген 

нөмір шығуы мүмкін; 



 

IN1  шықпасына  (S1  ауыстырғышына  қосылған)  45  нөмірін  бекіту 

үшін, оны Chip Resource Pin терезесіндегі түсірілімнен таңдау керек (ол санды 

тікелей қоюға да болады). Сосын Add түймесі басылады; 



 

IN1  шықпасының  ескі  қойылымын    Delete  түймесін  басу  арқылы 

өшіріледі; 



 

бұл  қадамдарды  46  нөмірін  (S2)  IN2  шықпасына  бекіту  үшін 

қайталанады; 



 

осы  сияқты  OUT1  шықпасына  33  нөмірін  қойып,  Change  түймесі 

басылады; 



 

кері 

жазылым 

процедурасын 

бітіріп, 

жаңа 

шықпа 

қойылымдарымдарын сақтау үшін OK басылады. 

 

71 

1.5 Бастапқы файлды қайта компиляциялау 

Жаңа  шықпа  қойылымдарының  компиляциялаушы  файлға  жіберілуі 

үшін кері жазылымды бірінші компиляцияның жолымен қайта компиляциялау 

керек. 

1.6 Файлды құрылғыға енгізу 

Компиляцияланған  файлды  компьютердің  параллель  порты  арқылы 

платада  орналастырылған  Altera  10K20  құрылғысының  бағдарлаушы  JTAG 

шықпаларына  жіберу  келесі  тәртіппен  жүргізіледі  (JTAG  DOWNLOAD 

индикаторының  жарықтанған  жағдайы  енгізу  процесінің  жүргізіліп 

жатқандығын куәлайды):  



 

негізгі мәзірден MAX+Plus II/Programmer таңдалады;

 

 

 А13 Сурет 

JTAG  ашып,  онда  Multi-Device  JTAG  Chain  белгіле  де,  тағы  да  JTAG 

ашып, түспе мәзірден Multi-Device JTAG Chain Setup JTAG таңдалады; 

 

А14 Сурет 



 

Select  Programming  File...  түймесін  басып,  файлдар  терезесінен 

and.sof файлын таңдалып, OK басылады. Add түймесі арқылы and.sof файлын 

файл аталымдарының тізіміне қосылады; 

 

72 

  

 А15 Сурет 



 

EB-136  қондырғысындағы  аппараттық  құралдарды  тексеру  үшін  De-

tect  JTAG  Chain  Info  түймесін  басып,  сосын  OK  арқылы  Programmer 

терезесіне қайтылады; 



 

құрылғыны  бағдарлауға  арналған  and.sof  файлын  енгізу  үшін 

Configure  түймесі  басылады.  “Configuration  Complete”  хабары  шыққаннан 

кейін, OK басылады. Енгізу индикаторы сөнеді. 

1.7 Аппараттық құралдарды ақырғы тексеру 

SI  және  S2  ауыстырғыштарының  әртүрлі  позициясындағы  LED1 

жағдайының  жүзеге  асырылатын  функцияның  орындалуына  сәйкестілігі 

тексеріледі.  А16,а  сурет  SI  және  S2  ауыстырғыштарының  «0  0» 

позициясындағы 

LED1 

көрсетілді. 

А16,б 

сурет 

SI 

және 

S2 

ауыстырғыштарының «1 1» позициясындағы LED1 көрсетілді.

  

 

 

а

 

 

                            б 

А16 Сурет 

 

 

73 

Жаттығу 2.  Екілік LPM санауышы 

The  MAX+Plus  II  бағдарламасына  әртүрлі  есептерді  шешуге  жеңіл 

бағытталатын стандартты функциялардан тұратын LPM қоры кіреді.  

Өзгертілмейтін  стандартты  қалыпты  объектілерді  қолдану  орнына 

арнайы қажеттіліктерге сәйкесті ыңғайландырылатын LPM қорындағы арнайы 

құрылымдарды  пайдалану  мүмкіндігі  көптеген  жеңілдік  береді.  Сұлба 

құрушы бұндай құрылымдардың кірістері мен шығыстарын, әртүрлі қойылым 

түрлерін,  тазарту  және  санау  механизмдерін  өзара  байланысты  LPM 

параметрлерін анықтау арқылы бағыттай алады. 

Бұл жаттығу логикалық тізбектер құруға параметрлік модулдерді (library 

of  parameterized  modules,  LPM)  пайдалану  жолдарын  түсініп  игеруіне,  4-

разрядты екілік санауышын жобалау арқылы, мүмкіндік алады. 

2.1 LPM негізіндегі санауыш сұлбасын құру 

LPM  санауышын  алып,  оның  ең  басты  параметрлерін  анықтау  керек. 

Ондай параметрлердің саны онша көп емес. Санауыштың төрт шығысы төрт 

индикаторға жалғану керек. 



 

maxplus2\max21ib\Mega_lpm  қорындағы  Enter  Symbol  терезесінен 

lpm_counter символы таңдалады; 



 

ашылған Edit Ports/Parameters терезесінде қажетті кіріс және шығыс 

сигналдары анықталады; 

 

А17 Сурет 



 

aclr,  asset,  clock  и  q[lpm_width-1..0]  сигналдарының  Port  Status 

жағдайына – Used, ал қалғанына Unused қойылады; 

 

74 



 

Parameters терезесінен LPM-WIDTH таңдап, ондағы Parameter Val-

ue алаңына 4 санын енгіз. Change түймесі басылады; 



 

параметр анықтамаларын енгізу үшін OK басылады.  

Parameters терезесіне санауыш символының жоғарғы оң жақ аймағындағы 

параметрлер тізімін екі рет тырсылдату арқылы шығаруға болады. 



 

maxplus2\max21ib\prim  қорынан  input  және  output  символдары 

шығарылады; 



 

санауыштың  q[  ]  шығысын  оңға  созып,  оны  output  символына 

қосылады; 



 

тағы  екі  input  символын  алып,  оларды  санауыштың  aset  и  aclr 

сигналдарына қосып, сәйкесті белгілер қойылады.

 

 

 

А18 Сурет 

Кіріс  сигналын  беру  түймесінен  туатын  дірілді  жою  үшін,  екі  NAND 

кілті негізінде құрылатын, RS-триггер пайдалануға болады.

 

 

 

А19 Сурет 



 

екі NAND кілті мен екі input символын суретке сәйкесті жалғасады; 



 

діріл фильтрінің кірістеріне SET және RESET аталымдары қойылады; 



 

фильтр шығысын санауыштың CLOCK кірісіне жалғанады. 

2.2 ACF файлын құру және құралдарды тексеру 



 

компиляция  жүргізіп,  сосын  кері  жазылым  барысында  кірістік  SET, 

RESET,  aset,  aclr  сигналдары  мен  шығыстық  q0,  ql,  q2  и  q3  сигналдарына 

қажетті нөмірлер бекітіледі; 

 

 

 

75 

I/O hardware 

I/O signal name 

Pin number 

S1 

aset 

45 

S2 

aclr 

46 

S9(NO) 

RESET 

31 

S9(NC) 

SET 

30 

LED1 

q0 

33 

LED2 

q1 

34 

LED3 

q2 

35 

LED4 

q3 

36 

 



 

қайта компиляция жүргізіледі; 



 

компиляцияланған файл құрылғыға енгізіледі.

 

 

А20 Сурет 

S9  түймесін  басқан  сайын  санауыш  бірге  өсіп  отырады.  S1 

ауыстырғышы  санды  15  (шестнадцатеричный  “F”)  мәніне  қояды,  ал  S2 

ауыстырғышы  оны  нөлге  түсіреді.  Санауыш  мәні  төрт  жарықдиодты  LED1, 

LED2, LED3 и LED4 индикаторларымен көрсетіледі. А21 суретте S9 түймесін 

басқан  сайын  санауыштың  бірге  өсіп  отыруы  көретілген.  А22  суретте  S1 

ауыстырғышы  санды  15  (шестнадцатеричный  “F”)  мәніне  қояды,  ал    S2 

ауыстырғышы санды нөлге түсіреді. 

 

А21 Сурет 

 

76 

 

А22 Сурет 

Жаттығу 3. Макрофункция  негізіндегі Декодер 

Бұл жаттығу логикалық құрылғылардың сәйкесті макрофункциялар-мен 

(Macrofunction,  mf)  жүзеге  асырылуын  екілік-ондық  санды  (binary-coded 

decimal,  BCD)  7-сегментті  дисплейдің  кодына  түрлендіруші  Декодер 

мысалымен түсіндіруге арналған. 

BCD кодын 7-сегментный кодқа түрлендіруге арналған LPM функциясы 

болмаса  да,  оның  қызметін  7446  Декодерінің  (BCD-to-7-Segment  Decoder) 

сәйкесті макрофункциясымен жүзеге асыруға болады.  

3.1 Санауыш режимін жаңарту 

LPM_COUNTER  0...15  арасында  санауға  арналған.  7446  декодері  0...9 

арасындағы  BCD  сандармен  жұмыс  істейтіндіктен,  4-разрядты  санауыштың 

санау модулін өзгерту керек. 



 

санауыш жанындағы Parameters терезесі екі тырсылдатылады; 



 

LPM_MODULUS  таңдап,  ондағы  Parameter  Value  алаңына  10  санын 

енгізіледі. Change түймесі, сосын ОК басылады. 

 

 

77 

А23 Сурет 

3.2 Тізбекті 7-сегментті декодерге айналдыру 

 

 

А24 Сурет 

4-разрядты екілік санауыштың төрт шығысын 7446 макрофункциясына, 

ал  декодердің  жеті  шығысын  EB-136  платасындағы  7-сегментті  дисплейдің 

шықпаларына қосу керек. 



 

санауыштың q[3..0] шықпаларын алып таста; 



 

Symbol  Libraries  терезесінде  maxplus2\max21ib\mf  қорын  ашып, 

оның  Enter  Symbol  терезесінен  7446  макрофункциясын  шығар  да,  OK  бас. 

Макрофункцияның ешқандай параметрі қойылмайтындығын ескертеміз; 

 

78 

А25 Сурет 



 

декодердің А, В, С және D кірістерін солға сызып, q[3..0] желісін оңға 

созып, төрт кірістің әрбірін желіге (жуан жолға) қосылады; 

А26 Сурет 



 

А,  В,  С  және  D  кірістеріне  q[0],  q[l],  q[2]  және  q[3]  белгілері 

қойылады; 

 

79 

А27 Сурет 



 

примитив  қорынан  output  символын  алып,  оны  санауыштың  OA 

шықпасына қосылады; 

 А28 Сурет 



 

шығыс  символын  көшіру  арқылы  қалған  OB,  ОС,  OD,  OE,  OF  OG 

шықпаларына қосылады; 



 

7 шықпаны OA, OB, ОС, OD, OE, OF және OG түрінде белгіленеді. 

 3.3 ACF файлын құру және құралдарды тексеру  



 

компиляция  жүргізіп,  сосын  кері  жазылым  барысында  кірістік  SET, 

RESET,  aset,  aclr  сигналдары  мен  шығыстық  q0,  ql,  q2  и  q3  сигналдарына 

қажетті нөмірлер бекітіледі.  

 

I/O hardware 

I/O signal name 

Pin number 

SI 

aset 

45 

S2 

aclr 

46 

S9(NO) 

RESET 

31 

S9(NC) 

SET 

30 

segment a 

OA 

6 

segment b 

OB 

7 

segment с 

ОС 

8 

segment d 

OD 

9 

segment e 

OE 

11 

segment f 

OF 

12 

segment g 

OG 

13 

 



 

қайта компиляция жүргізіледі; 



 

компиляцияланған файлды құрылғыға енгізіледі. 

 

80 

S9 түймесін басқан сайын санауыштағы сан бірге өсіп, оның мәні ондық 

сан түрінде 7-сегментті дисплейде көрсетіледі.  

 

 

 

А29 Сурет 

 Жаттығу 4. RAM түрлі жады құрылғысы 

Altera  FLEX  10K  микросұлбаларына  енгізілген  матрицалық  блоктардың 

(EAB, Embedded Array Blocks) ерекшеліктері ROM және RAM түрлі жады және 

оған  қоса,  қиыстырма  логикасын  құруға  мүмкіндік  береді.  EAB  құрамында 

ішкі дерек регистрлері арқылы әрекеттесетін дерек таратушылары қамтылған, 

басқару сигналдарымен сілтенетін ұяшықтар массиві орналастырылған. 

Бағдарламалы  10K20  логикалық  құрылғысында  12288  жады  ұяшығы 

бар,  оларды  256*8,  512*4,  1024*2  немесе  2048*1  бит  пішіміндегі  EAB 

блоктарына жинастыруға болады. 

Үлкенірек жады блоктарын құру үшін бірнеше EAB біріктіруге болады. 

Микросұлба құрамындағы алты EAB біріктірілуі арқылы алынатын ең үлкен 

жады мөлшері – 1536 байт; нәтижелік жадыны 1536*8, 3072*4, 6144*2 немесе 

12 288*1 бит пішімінде ұйымдастыруға болады. 

Бұл жаттығу адрес анықтау үшін төрт ауыстырғыш (S5–S8), дерек қою 

үшін төрт ауыстырғыш (SI–S4) пайдаланылады. 

Деректер  RАМ-ға  WE  стробының  (Write  Enable)  жоғарғы  деңгейінде, 

яғни  S9  ауыстырғышының  басылған  жағдайында  жазылады.  Деректер  RАМ-

нан WE стробының төменгі деңгейінде, яғни S9 ауыстырғышының басылмаған 

жағдайында  оқылады.  Адрес  должен  WE  жоғарғы  деңгейге  көтерілместен 

бұрын  қойылу  керек,  өзгеше  жағдайда  деректердің  көптеген  ұяшыққа  қатар 

жазылуы мүмкін.  

RАМ-ның  бұндай  асинхронды  оқу/жазу  (read/write)  режимінен  басқа 

жүйелік  INCLOCK  және  OUTCLOCK  сигналдарымен  басқарылатын 

синхронды режимде жұмыс істеу мүмкіндігі де ескерілген. 

 

 

81 

4.1 RAM сұлбасын құру 

 

Бұл  жаттығуда  data[3..0]  сигналдары  деректерді  RAM-ға  жазуға,  ал 

q[3..0]  сигналдары  одан  оқуға  пайдаланылады,  оқылған  деректер  4 

жарықдиодымен  (LED)  көрсетіледі.  адрес[3..0]  сигналдары  16  жады 

ұяшығының  біреуін  таңдауға  пайдаланылады.  WE  жоғарғы  деңгейде  болған 

кезде  RАМ-ға  дерк  жазуға  рұқсат  беріледі.  Бұл  сигналдардың  барлығын  да 

RАМ мегафункциясын конфигурирациялау кезінде анықтау керек. 

 

 А30 Сурет 



 

Мәзірден  File/New  таңдап,  ашылған  File  Type  терезесінде  Graphic 

Editor file опциясы белгіленеді; 



 

жаңа файл ram.gdf аталымымен ram директориясында сақталады; 



 

Project 

 суретнемесі басылады; 



 

Symbol  Libraries  терезесінен  maxplus2\max21ib\mega_lpm  қорын 

таңдап, ондағы Enter Symbol терезесінен lpm_ram_dq таңдалады; 

 

А31 Сурет 

 

82 

Қажетті 

кіріс 

және 

шығыс 

сигналдары 

анықталатын 

Edit 

Ports/Parameters терезесі көрсетіледі. 

 

А32 Сурет 

Келесі  параметрлерді  келесі  жағдайларға  қойылады.  Әрбір  параметр 

өзгертілгеннен кейін Change түймесі басылады. 



 

address[LPM_WIDTHAD-l..0] және data|LPM_WIDTH-l..0] – Used; 



 

INCLOCK және OUTCLOCK – Unused; 



 

q[l LPM_WIDTH-..O] және WE – Used; 



 

LPM_ADDRESS_CONTROL,  LPMJNDATA  және  LPM_OUTDATA  –

Unregistered; 



 

LPM_WIDTH және LPM_WIDTHAD – 4; 



 

Барлық параметрдің сақталуы үшін OK басылады; 



 

INPUT  символын  және  оның  үш  көшірмесін  RАМ-ның  сол  жағына 

орналастырылады;

 

. 

 

 А33 Сурет 



 

жуан data[] жолын солға созып, сосын оңға көтеріп, оған INPUT сим-

волдарын жалғанады; 



 

алғы қадамдарды address[] кірісі үшін де қайталанады; 

 

83 



 

WE кіріс сигналын INPUT символына жалғанады; 



 

осы сияқты, төрт OUTPUT символын q[ ] шығысына қосылады; 

 

А34 Сурет 



 

data[] желісі data[3..0] түрінде және оған қосылған жолдарды da-

ta[0], data[l], data[2] және data[3] түрінде белгіленедң; 



 

address[]желісі  address[3..0]  түрінде  және  оған  қосылған 

жолдарды  address[0],  address[1],    address[2]  және  address[3]  түрінде 

белгіленеді; 



 

осы  сияқты,  q[]  дерек  желісін  q[3..0]  түрінде  және  оған  қосылған 

жолдарды q[0] ... q[3] түрінде белгіленеді; 



 

WE кірісі WE түрінде белгіленеді; 



 

файл сақталды. 

4.2 ACF файлын жаңарту және құралдарды тексеру  



 

компиляция жүргізіледі; 



 

кері  жазылым  жүргізіледі.  Оның  барысында  кіріс  және  шығыс 

сигналдарына кестеде келтірілген қажетті нөмірлер бекітіледі; 

 

 

I/O hardware 

I/O signal name 

Pin number 

S8 

AddressO 

54 

S7 

Addressl 

53 

S6 

Address2 

51 

S5 

Address3 

50 

S4 

DataO 

49 

S3 

Datal 

48 

S2 

Data2 

46 

SI 

Data3 

45 

L4 

Q0 

36 

L3 

Ql 

35 

L2 

Q2 

34 

LI 

Q3 

33 

S9 

we 

30 

 



 

қайта компиляция жүргізіледі; 



 

компиляцияланған файл құрылғыға енгізіледі. 

 

84 

RАМ-ның  әртүрлі  ұяшықтарына    деректер  жазу  үшін  алдымен  8 

ауыстырғыш  арқылы  адрес  пен  деректер  қойылып,  сосын  WE  (S9)  түймесін 

басу керек. 

Деректер  мен  адрес  WE  сигналы  жандандырылмастан  бұрын  дұрыс 

қойылу керек. Кез келген ұяшықтың құрамын WE сигналын төменгі деңгейге 

қою  арқылы  оқып,  сосын  келесі  оқылатын  ұяшық  адресін  қоюға  болады. 

Таңдалған ұяшық құрамы LED4–LED1 жарықдиодтарында көрсетіледі. 

Келесі тәртіппен RАМ жұмысы тексеріледі: 



 

адресті S8–S5 ауыстырғыштары арқылы; 



 

S4–SI ауыстырғыштары арқылы деректер қойылады; 



 

S8 ауыстырғышын  1 жағдайына ауыстырып, 0001 адресі қойылады; 



 

S4 ауыстырғышын  1 жағдайына ауыстырып, 0010 дерегі қойылады; 



 

берілген  деректерді  RАМ-ға  жазу  үшін  бір  мезетке  S9  түймесі 

басылады; 



 

S4 ауыстырғышын  1 жағдайына ауыстырып, 0000 дерегі қойылады; 



 

S8 ауыстырғышын  1 жағдайына ауыстырып, 0001 адресі қойылады; 



 

осы сияқты, келесі ұяшықтарға сәйкесті деректер жазылады; 



 

ұяшықтарды  оқу  арқылы  ондағы  деректердің  сақталғандығына  көз 

жеткізіледі; 



 

RАМ  ұяшықтарына  жаңа  деректер  жазып,  олардың  сақталымы 

тексеріледі. 

 

А35 Сурет 

 

85 

Қocымша Б 

library IEEE ; 

use IEEE.std_logic_1164.all ; 

ENTITY cntu IS 

PORT ( rst, clk, st, zi : IN STD_LOGIC ; 

op : OUT STD_LOGIC_VECTOR(6 DOWNTO 0) ; 

--- stt : OUT STD_LOGIC_VECTOR(1 DOWNTO 0) ; 

rdy : OUT STD_LOGIC 

) ; 

END cntu ; 

ARCHITECTURE behv OF cntu IS 

-- TYPE states IS (SI, SM, SF) ; 

-- SIGNAL stt, nxt_st : states := SI ; 

SIGNAL stt, nxt_st : STD_LOGIC_VECTOR(1 DOWNTO 0) ; 

CONSTANT SI : STD_LOGIC_VECTOR(1 DOWNTO 0) := "00" ; 

CONSTANT SM : STD_LOGIC_VECTOR(1 DOWNTO 0) := "01" ; 

CONSTANT SF : STD_LOGIC_VECTOR(1 DOWNTO 0) := "10" ; 

SIGNAL Aop, Qop, Sop : STD_LOGIC_VECTOR(1 DOWNTO 0) ; 

SIGNAL Dop : STD_LOGIC ; 

CONSTANT ldD : STD_LOGIC := ’1’ ; 

CONSTANT nopD : STD_LOGIC := ’0’ ; 

CONSTANT nop : STD_LOGIC_VECTOR(1 DOWNTO 0) := "00" ; 

CONSTANT ldAshr,shrQ,count: STD_LOGIC_VECTOR(1 DOWNTO 0) := 

"01" ; 

CONSTANT reset, load : STD_LOGIC_VECTOR(1 DOWNTO 0) := "10" ; 

A.P.Papli ´ nski 7–24Adv. Dig. Design — S. 7 August 18, 2003 

BEGIN 

RST = 0clkd: PROCESS ( clk, rst) 

BEGIN 

IF (rst = ’0’) THEN 

stt <= SI ; 

ELSIF ( clk’EVENT AND clk = ’1’ 

AND clk’LAST_VALUE = ’0’ ) THEN 

stt <= nxt_st ; 

END IF ; 

END PROCESS clkd ; 

stm: PROCESS ( stt, st, zi ) 

BEGIN 

nxt_st <= stt ; 

Dop <= nopD ; 

Aop <= nop ; 

Qop <= nop ; 

Sop <= nop ; 

 

86 

rdy <= ’0’ ; 

CASE stt IS 

WHEN SI => 

rdy <= ’0’ ; 

Dop <= ldD ; 

Aop <= reset ; 

Qop <= load ; 

Sop <= reset ; 

IF ( st = ’1’ ) THEN nxt_st <= SM ; END IF ; 

WHEN SM => 

Aop <= ldAshr ; 

Qop <= shrQ ; 

Sop <= count ; 

IF ( zi = ’1’ ) THEN nxt_st <= SF ; END IF ; 

WHEN OTHERS => --- when SF 

rdy <= ’1’ ; 

IF ( st = ’0’ ) THEN nxt_st <= SI ; END IF ; 

END CASE ; 

END PROCESS stm ; 

op(6) <= Dop ; 

op(5 DOWNTO 4) <= Aop ; 

op(3 DOWNTO 2) <= Qop ; 

op(1 DOWNTO 0) <= Sop ; 

END behv ; 

 

 

 

 

87 

Қосымша В 

К e c т e  В1 –  q кoэффициeнтiнiң мәнi 

Тапcыpма түpлepi 

Кoэффициeнттiң өзгepу аpалығы 

Eceптeу тапcыpмалаpы 

1400 дeн  1500 

Oпepативтi баcқаpу тапcыpмалаpы 

1500 дeн 1700 

Жocпаpлау тапcыpмалаpы 

3000 дeн 3500 

Көп ваpиантты 

4500 дeн 5000 

Кoмплeкcтiк тапcыpма 

5000 дeн 5500 

 

К e c т e  В2 – Eңбeк cыйымдылығын eceптeйтiн  кoэффициeнт 

Бағдаpлама 

тiлi 

Күpдeлiк 

тoбы 

Жаңалықтық дәpeжeci 

В кoэффи-

циeнтi 

А 

Б 

В 

Г 

Жoғаpғы 

дeңгeй 

1 

1,38 

1,26 

1,15 

0,69 

1,2 

2 

1,30 

1,19 

1,08 

0,65 

1,35 

3 

1,20 

1,10 

1,00 

0,60 

1,5 

Төмeнгi 

дeңгeй 

1 

1,58 

1,45 

1,32 

0,79 

1,2 

2 

1,49 

1,37 

1,24 

0,74 

1,35 

3 

1,38 

1,26 

1,15 

0,69 

1,5 

 

К e c т e  В3 – Бағдаpлама жаcаушы бiлeктiлiгiн ecкepeтiн кoэффициeнт 

Жұмыc тәжipибиeci 

Бiлeктiлiк кoэффициeнтi 

Eкi жылға дeйiн 

0.8 

2-3 жыл 

1 

3-5 жыл 

1.1 – 1.2 

5-7 жыл 

1.3 – 1.4 

7 жылдан көп 

1.5 – 1.6