Тілдегі қосар дыбыстардың қызметі

               Ғалым  Сәдуақас Н.Ә.   Құдайберген  Жұбановтың  еңбектерін  зерттей

отырып, мынадай пікір жазады: 

                “  

Профессор   Құдайберген   Жұбанов   өзіне   дейінгі

зерттеушілер     көрсеткен   тоғыз   дауысты   дыбыс   қатарында

жуанды-жіңішкелі   түрде   қолданатын  ұу/үу,   ый/ій  қосынды

дыбыстарын атап, қазақ тілінде барлығы он бір дауысты деп

білген. Ол 1935 жылғы “Қосар ма, дара ма?” атты мақаласында

и  мен  у  дара дыбыс десе, 1936 жылғы оқулығында “Қосынды

дауыстылар бір дауыста, бір дауыссыз екі дыбыстан кұранған”,

- деп дұрыс қорытынды жасайды. Егер Құдайберген Жұбанов

ерте   кетпеген   болса,   бұл   қосындылардың   дауыстыға

жатпайтындығын да анықтаған болар еді... ” [8, 13].  

        С. Мырзабеков “Қазақ тілінің фонетикасы” атты еңбегінде:

               “Қазіргі тілімізде он бір, он екі дауысты бар деушілер

шындыққа   жақын   тұр.   Бұлардың   біріншісінде   екіншісінің

қосқаны   –   тек  э  дыбысы.   Қалған   жағдайда   іштей   жіктеу,

сипаттауға келгенде бір-бірімен үндесіп жатады. Екі топқа да

тән   үлкен   жансақтық   –   қазақтың   байырғы   сөздерінің

құрамында  и,   у.   Мысалы,  бу,   су,   ки,   қи  сөздерінде   дауысты

дыбыстарының кездеседі деп қарауы. Бір қызығы зерттеушілер

мен оқулық авторларының көбісі бұл екі әріптің әрқайсысы екі

дыбыстың  ұу,   үу,  ыу,   іу,   ый,   ій  қосындысы   бар   екенін   біле

отырып,   дауыстыға   жатқызып   жүр.   Жатқызып   қана   қоймай,

оларды дифтонг, дифтонгоид деп дәлелдеуге тырысады. Қазақ

тіліндегі дауысты дыбыстарды эксперименттік жолмен зерттеп

жүрген   Ә.   Жүнісбеков   және   басқа   ғалымдар   байырғы

сөздеріміздің   құрамында   кездесетін   осы   екі   әріпті   дауысты

дыбыс деп қарамайды.  И, у  байырғы сөздеріміздің құрамында

17

дауысты   дыбыс   бола   алмайтынын   дәлелдеген:  суы,   буын,

келуі, миы, тиын, тиін” – деп жазған.  

             Ғалымның пікірінше, и мен у-дың дауысты дыбыс бола

алмайтындығы   дауысты   дыбыстардың   қазақтың   төл

сөздерінде қатар келмеуіне байланысты. 

И мен  у  тек қана   кірме сөздерде дауысты дыбыс бола алады,

әйтпесе   байырғы   сөздерде    и,   у  қосынды   дыбыстардың

таңбасы.

2.2 Тілдегі аффрикат қызметтегі дыбыстар:

2.2.1 Орыс тіліндегі аффрикат қызметтегі дыбыстар:

        Қазақ тілінде аффрикаттарды қос немесе қосынды дыбыс

(қосалқы дауыссыз дыбыс) деп атайды.  

               

“Аффриката  (от   лат.  affrico  –   тру,   притираю),  смычно-

фрикативный, сложный согласный звук, произносимый единой артикуляцией,

включающей в себя три фазы; смычку, выдержку смычки и щелью сглажена;

переход от выдержки к щели происходит быстро и плавно. 

В русском языке

представлены аффрикаты ц и ч, а также их звонкие варианты

дз, дж, напр. в словах  

плацдарм - пладздарм, меч был  – медж был ”  [9, 27]. 

        Сонда бұл жерде ц д мен з, ал ч д мен ж дыбыстарының

қосындысы екені көрсетіліп тұр.

18

        1981 жылы шыққан “Современный русский язык” атты еңбекте былай деп

жазылған: 

                “   Аффрикаты   произносятся   так:   смычка   на   пути   воздушной   струи

раскрывается   в щель, и  сквозь   нее  с шумом протекает   воздух.  На  лицо три

момента артикуляции: смыкание органов речи, раскрытие смычки, протекание

воздуха сквозь щель: произносятся [ц], [ч']. 

 Согласные: 

                     1) Общая характеристика преграды: смычные;

                      2) Общая характеристика пути, по которому идет воздушная

струя: неносовые; 

                                     3)Степень усложненности преграды:  сложные – аффрикаты

(слитные).

 Способ артикуляции: смычные – сметные ц, ч . 

  Место   артикуляции:  переднеязычные:  ц  –   зубной;  ч  –   передненебный    ”

[10, 40;41]. 

      

      

        А.А. Реформатский: 

        “ Смычные подразделяются на: 

1)взрывные; 2)аффрикаты; 3)боковые; 4)дрожащие. 

2)  Аффрикаты  (смычно-фрикативные), когда  смычка сама раскрывается  для

прохода   струи   воздуха   в   щель   с   трением,   но   в   отличие   от  фрикативных   не

длительно, а мгновенно: это [пф], [ц], [дз], [ч], [дж] ” [11, 173]. 

        

Орыс тілінде 2 аффрикаттық дыбыс көрсетіледі. Олар ц мен ч.

 

Мұнда да

ц  д  мен  з,   ал  ч  д  мен  ж  дыбыстарының   қосындысы   екені

көрсетіліп   тұр.   Сонымен   бірге   бұл   жерде   аффрикаттық

дыбыстардың айтылым ерекшелігі берілген.

         М.В. Панов “Русская фонетика” атты еңбегінде: 

19

        “ Звуки [ц] и [ц'] входят только в разные сочетания: [ц'] встречается только

перед мягкими губными и мягкими зубными: [ц' в' эт], [фсас' эц' т' в' и], [фс'

л' эц' т' в' ии],  т.е. в позиции, где все зубные бывают только мягкие. Следуя

операции  6а  процедуры отожествления, мягкость не считаем признаком этого

[ц']. Твердый [ц] встречается во всех остальных позициях, ни в одной из них он

не   противопоставлен   звуку  [ц],  т.е.  твердость   у   него   всегда   является

вынужденной.   Она   не   функциональный   признак   этого  [ц].   Оба  [ц-ч']

характеризуются   как   зубные   аффрикативные,   они   члены   одной   синтагмо-

фонемы ” [12, 101;102]. 

               М.В.   Пановтың   пікірінше,  ц  мен  ч  дыбыстары   қосар   дыбыстардың

қызметін атқарады, өйткені бірнеше дыбыстардың қосындысынан тұрады. 

        Л.Р. Зиндер “Общая фонетика” атты еңбегінде былай деп жазады: 

        “ Долгий, согласный встречается на стыке морфем, может представлять не

только сочетание двух одинаковых, но двух разных фонем. Это имеет место,

например, в русском языке с долгими аффрикатами [с:, č:], которые возникают в

результате того, что предшествующий им согласный [t], как и всякий смычный

в   русском   языке   в   положении   перед   другим   смычным,   выступает   как

имплозивный. Лишенный взрыва  [t],  сливаясь со смычкой следующей за ним

аффрикаты, и дает долгую аффрикату. Так как бывает только на стыке морфем в

русском  языке,   то  этим   определяется   трактовка   в   нем   долгих   аффрикат,  как

сочетаний двух фонем [t] + [c], [t] + [č]: ср. [Λ с: ер'it'] отцепить, [Λč: еrknut']

отчеркнуть: фонематически приведенные слова следует транскрибировать так:

[atcep'it'], [atčerknut'] ” [13, 128;157]. 

        

Ғалымның пікірінше, ц т мен с, ал ч т мен ш дыбыстарының

қосындысынан тұратын аффрикаттық дыбыстар.

                В.А.   Виноградов   “Консонантизм   и   вокализм   русского   языка”   атты

еңбегінде: 

               “Например, сочетание одних и тех же звуков  [т]  и  [с]  реализуется не

одинаково: при стыке префикса и корня имеем сочетание одних и тех же звуков

20

[тс] , при стыке корня и суффикса происходит ассимилятивное стяжение этого

сочетания   в   один   звук  [ц],   который   фонологически   не   равен   звуку  [ц],

представляющему   фонему  [ц];   такое   явление   может   возникать   в   известных

случаях   и  внутри  одной  морфемы,  когда   согласные,  бывшие   в  одной  форме

слова   разделенными   гласным,   в   других   формах   “теряют”   этот   гласный,   в

результате   чего   два   согласных   оказываются   в   непосредственном   контакте   и

происходит преобразование их в однозвуковой элемент ” [14, 20]. 

        “Русский язык ” (энциклопедия): 

                “   Звук  [ц]глухой.   Но   у   него   есть   парный   звонкий  [дз],   который

произносится   на месте  [ц]  перед звонким согласным:  плацдарм, спецзадание,

Шпицберген, это отец был, конец года.Такую же пару составляет глухой [ч'] и

звонкий  [д'ж']:  лечь   бы,   начбазы,   дочь   была.   Звонкий    [д'ж'],   как   и  [дз],

появляется   перед   звонким   шумным   согласным....   Звук  [ч']  мягкий,   твердый

парный для него [ч], который бывает перед [ш]; лу [ч] ше, звук [ц] твердый, а

мягкий  [ц']  произносится, например, на месте  [т']  перед с:  пя  [ц']  ся,  мя  [ц']

Сережи ” [9, 86;87]. 

        В.А. Виноградов: 

               “ Аффриката  [дз]  нормально представлена как вариант фонемы  [ц]  в

позиции  2б  – как правило, на стыке слов. По отношению к этой фонеме  [дз]

является   вариацией,  так   как   варианты   –   результат   позиционных   изменений

коррелятивных фонем, а [ц] находится вне корреляций по глухости –звонкости.

Вторая резкая фонема  [ч]  также имеет в той же позиции звонкую вариацию

[дж'], например, отец [ат'эц] – отец бы [ат'эдзбы] , ночь - [ноч]  - ночь была

темной [нодж'была] ” [14, 38;39]. 

        М.В. Панов “Русская фонетика”: 

         “Русские слитные согласные (аффрикаты) – не сочетание взрывного со

щелевым (фрикативным), а целостные, единые звуки: например,  [ц]  не равно

[т+с].  Артикуляция   первой   части   у  [ц]  значительно   отличается   от  [т];

артикуляция второй, щелевой части у [ц] не тождественна [с]. При артикуляции

21

[т]  кончик  языка упирается в верхние резцы, спинка языка при этом выгнута.

Артикуляционный фокус, сближение передней части языка и зубов у  [с]  чуть

глубже, под самыми альвеолами. Для [ц] нужна теснина там же, где она у [с].

Но форма языка та же, что при произношении  [т]:  спинка языка не выпукла,

кончик языка не опущен книзу, к нижним губам. Выходит, что [ц] на всем своем

протяжении похож по месту артикуляции на  [с],  по форме артикулирующего

языка – на [т], а полностью не похож ни на тот, ни на другой звук. Поэтому [ц] и

надо считать совершенно особой звуковой единицей – не простым слиянием [т]

и  [с].  Также   и  [ч']  не  состоит  из  [т'+   ш'].  Первая   взрывная   часть   его

артикулируется не там, где обычное  [т'],  а выше, где обычно артикулируются

[ш, ш'].  Палатализованность  [ч']  меньше, чем у  [т'].  Сравним произношение

слов  отшумел  и  очумел.   В   первом   случае   между  [т]  и  [ш]  язык   чуть-чуть

отходит   от   места   смычки:  [т]  артикулируется   с   относительно   энергичным

взрывом, после этого язык снова уменьшает свое отстояние от альвеол, чтобы

создать узкую щель для [ш]. В слове очумел язык после первой, взрывной части

работает значительно менее резко: не “отскакивает” от места смычки, а после

ослабленного   взрыва   сразу   образует   щель,   которая   нужна   для   фрикации,

продувания воздуха сквозь щель. Нет отступа и нового приступа, продолжается

одна выдержка, состоящая из двух частей: взрыв и продувание воздуха сквозь

образовавшуюся щель. Поэтому слитные и нельзя рассматривать как сочетания

звуков: они нечленимы. И время на их произношение тратится примерно такое

же,   как   на  [т],  или  [с],  или  [с'].  В   русских   словах   и   словосочетаниях

встречаются, хотя и не часто, звонкие слитные [дз] и [д'ж']. Звук [дз] отличается

от  [ц]  только звонкостью; в словах  Шпицберген, спецзадание, он хитрец был,

отец-де сказал, отец бы позволил произносится не [ц], а его звонкий двойник

[дз].  Звук  [д'ж']  отличается   от  [ч]  тоже   только  звонкостью:  алчба,   начбазы,

Учгиз,   он   силач   был,  дочь-де   сказала,   испечь   бы.   Произношение  [ц]  в

словосочетании  он   хитрец   был  или  [ч']  в   словосочетании  он   силач   был  по

русским   произносительным   навыкам   невозможно,   если   только   не   сделать

22

искусственно   паузу   после  хитрец  и  силач.   В   речевом   потоке   встречается   и

мягкий  [ц'].  Например, с таким мягким  [ц']  могут произносится  слова цвет,

впоследствии,   родственник   :  [ц'в'эт],   [фпас'л'эц'т'в'ии],   [роц'т'в'ин'ик].

Правда, такое произношение свойственно не всем лицам, владеющим русским

литературным   языком,   есть   и   другая   норма  произношения   этих   и   подобных

слов,   с   твердым  [ц]:  [цв'эт].   Звук  [ч]  твердый  тоже   встречается,  хотя   он   и

редкостен:   в   словах  лучше,   Ницше,   Ротшильд  произносится   именно   такой

твердый [ч]: [лучшъ], [н'ичшъ], [рочшыл'т] ”  

[12, 32;35]. 

         

Сонда бұл жерде ц т мен с және д мен з, ал ч т мен ш және

д мен ж дыбыстарының қосындысы екенін ғалым дәледеп тұр.

Ғалым   орыс   тілінде  ц  мен  ч  дыбыстары   қалай   жасалатыны

туралы айтады.

        Сонымен орыс тілінде 2 аффрикаттық дыбыс бар: ц мен ч.

 

Орыс тілінде

де аффрикаттық дыбыстар қосар қызметін атқарады. Ц д мен з

немесе  т  мен  с, ал  ч  д  мен  ж  немесе  т  мен  ш  дыбыстарының

қосындысы   екенін   орыс   ғалымдарының   еңбектерінен     көріп

тұрмыз тұр. 

      

     

       2.2.2 Түркі тілдеріндегі аффрикат қызметтегі дыбыстар:

      

23

               Малов С.Е.: “ Древние языки следующие: караимский,

огузский,   половецкий,   саларский,   тофомарский,   тувинский,

узбекский, уйгурский: 

а) новоуйгурский; б) древнеуйгурский; в) язык желтых уйгуров,

хакасский,   чагатайский,   шорский.   В   отношении   начальных

звуков   слова   можно   сказать,   что   в     древних   языках

преобладали   глухие,   как   и   в   других   случаях.   Относительно

“й”- дж, ч, ш, ж я могу сказать предположительно, что более

древними здесь были щипящие и свистящие звуки  дж, ч, ш,

звук   же  “й”  был   в   очень   малом   и   редком   употреблении   (в

начале   слов),   в   письменном   языке   древних   тюрков   и   у

ближайших их теперь по языку – желтых уйгуров ” 

[15, 141].  

        Сонда ғалым қазақ жерінде тұрған халықтарының тілінде

дж,   ч  аффрикаттарының   кездесетінін   айтып   кетеді   де,   оған

мысалдар келтіреді: 

     Дж: Джарым - половина, джақ - сторона, джан - душа,  дже

- кушать, джетә - семь, джор - ходить, джор - укорять, джоват -

благодарить, джіг - легкий;

      Ч: Ча - чай, чаған -чайник, чайнас - петь, чақыр – вино, чал -

кланяться,   молиться,   чалча   -   пьный,   захмелевший   человек,

чалығ - плеть, чан - пыль, чап - вырывать, выкорчевыват.... 

         “ В неразложимых корнях ч: ача - отец. В конце глаголов

при наращениях  ч:  ічіп - пивши.  В конце именных корней при

наращениях ч: бачым - моя голова (от баш)... Перед звуками же

“і”  и  “ы”  замечаеться   уже   переход   звука  ”й”  в  “дж”.

Чередования:  ль/ ч:  пільін// пічін,  т/ ч:  ті// чі  (верблюд).. .” [3,

138;160].

24

         Радлов В.В. өзінің “Опыт словаря тюркских наречий” атты

еңбегінде түркі тілдеріндегі  ц  мен  ч  әріптері орыс тіліндегі  ц

мен ч-ға ұқсайды деп жазған. Сонымен бірге сөздікте дж, ч, ц

аффрикаттары бар сөздерді мысалға келтіреді: 

         “ Джабалак – сова, джай – хорошо, лучше, джайшылык –

спокойствие, тишина, джак – втирать, мазать, красить, джак –

лук, джамбурлу – дождливый, джаулық – платок, джоу – война,

чаі   –   чай,   чаіка   –   ведро,   чаіба   –   трясти,   полоскать,   чаіна   –

жевать, чауапла – отвечать, чауцы - сват ” 

[2, 278;398, 6;190]. 

               Мелиоранский П.М. аффрикаттық  дж  дыбысына ерекше

назар аударады, ғалымның пікірінше, бұл дыбыс  ж  дыбысына

ұқсайды,  ч  дыбысы   да   ғалымның   пікірінше,   қос   дауыссыз

болып келеді. 

     

25

     

      2.2.3 Қазақ тіліндегі аффрикат қызметтегі дыбыстар:

        Қазақ тіл білімінің бір ғасырдан астам тарихы бар, бірақ осы күнге дейін

қазақ тілінің дыбыс жүйесінің  санын көрсетуде бірізділік жоқ деуге болады.

Дауыссыз дыбыстардың санын әр еңбекте әр түрлі көрсетеді (19, 25). 

       “ В современном казахском языке имееется 25 согласных:

б, г, д, ж, з, й, к, л, м, н,  п, р, с, т, (у), ш, қ, ң, ғ, һ, в, ф, х, ц, ч ”

[16, 40]. 

               Қазақ тілінің жүйесінде 25 консонантизм бар екенін А.

Байтұрсынұлы, 

Қ. Жұбанов, Ж. Аралбаев тілші ғалымдары да өз еңбектерінде

көрсеткен   болатын,   бірақ   қазіргі   кезде   қазақ   тілінің

алфавитіндегі   дауыссыз   дыбыстардың   қайсысы   қазақ   тіліне

кірме сөздер арқылы енгені жөнінде пікір-талас туып отыр. 

        Ж. Аралбаев: 

                “  Қазақ   консонантизмі   25   дауыссыз   фонемадан

құралатыны,  олардың акустика – артикуляциялық  ерекшелігі,

орыс   тілі   арқылы   ауысқан  в,   ф,   х,   ч,   ц  дыбыстарының   сыры,

комбинаторлық   жолмен   алмасып   отыруы   тым   тәуір

айқындалған Содан кейін в, ф, х, ч, ц кірме дыбыстары әрбіреуі

26

қазіргі кезде қазақ тілінде дербес – дербес фонема статусына

жетті   ме   немесе   олар   фонема   варианттары   ма   ?   Бұл   да   әлі

біржолата шешілмеген мәселе  ” [6, 14;19]. 

               Ғалымның  пікірінше,  бұл  кірме  дыбыстар  қазақ тіліне

сіңісіп кетті ме деген сұрақ қойып отыр.

        Томанов М. пікірінше: 

        “ В, ф, х, ц, ч, щ дауыссыздары осы дыбыстар айтылатын

сөздермен   бірге   орнықты...  Ч  аффрикаты   сөйлеу   тілінде

бұрыннан   бар   дыбыс.   Бірақ   әдеби   тілде   ол   дыбыс

интернационалдық сөздермен бірге келіп орнықты ” [4, 41].

               Ал  мысалы І.   Кеңесбаев,   Ж.  Аралбаев,  С.  Мырзабеков

ғалымдарының пікірінше, в, ф, х, ц, ч фонемалары орыс тілінің

сөздері   арқылы   қазақ   тіліне   енген   деген   пікір   айтады.   С.

Мырзабеков: 

         “ Қазақ жазуында в, ф, х, ц, ч әріптері орыс тілі сөздерін

жазу және айту қажеттілігінен пайда болған ” [5, 126]. 

        Мысалы:

          « Частушка, чек, чемпион, чемпионат, черепица, чертеж,

чех, чечен, чиновник, чуваш, чукша » [32; 710;711].

        Осы пікірге С. Омарбеков, Ғ. Қалиев, Ш. Сарыбаев сияқты

диалектолог ғалымдар қарсы келіп, ч фонемасын қазақ тілінің

төл дыбысы деп айтады. 

        С. Омарбеков: 

               «   Қазақ   тіліндегі  ч  дыбысы   –   жұмсалу   өрісі   өте   тар

дыбыстарының   бірі.  Ч  дыбысын   қолдану   тілімізде,   негізінде,

говорларға   тән.   Ол   қазақтың   жалпы   халықтық   ежелден   бар

дыбыс.  Ч  дыбысы   қазір   жалпы   халықтық   тілде   малға

айтылатын  чу-чу..,   чәй-чәй..,   чек-чек..,  тәрізді   бірлі-жарым

одағайларда   қолданылғаны   болмаса,   тіліміздегі   байырғы

27

сөздердің дыбыстық құрамында жалпылама ұшырай бермейді »

[17, 103]. 

        Ғалым ч аффрикатының говорларда кездесетінін айтады.

          Ғ. Қалиев пен Ш. Сарыбаев тілші ғалымдары 1967 жылы

шыққан 

«Қазақ   диалектологиясы»   атты   еңбектерінде  ч  дыбысының

қазақ   тілінде   орыс   тілінің   әсерімен   пайда   болғанына   қайшы

келіп, ч дыбысының қазақ тілінде бұрыннан бар екенін айтады

да,   тарихи   жазба   нұсқаларға   қарағанда   оның   көне   түркі

тілдерінде кең тарағанын байқайды: 

               “  V-VII ғасырлардағыорхон-енисей жазуларында –  чур

(титул-оғлан   чу),   чаб   (даңқ),   чығай   (кедей),   ічрә   (ішкі),

көнлүнчә (көңілінше). XI ғасырдағы 

Махмұд   Қашқаридің   сөздігінде  чадан   (шаян),   чечек   (шешек),

черіг   (шерік),   күч   (күш),   сол   XI   ғасырдан   қалған   «Құтадғұ

білігте»  чін   (Қытай),   чұн   (шын),   чұқ   (шық)   т.б.  сөздерді

кездестіреміз ” [18, 19].

             Ч дыбысы қазіргі көптеген түркі тілдерінде де (қырғыз,

түрікмен, өзбек, ұйғыр, азербайжан т.б.) жиі қолданылады.  Ч

дыбысы   көбіне   говорларда   кездеседі,   ол   бұрын   түркі

тайпаларының сөйлеуінде  ч  дыбысының көп пайдаланғанның

айғағы,   бірақ  ч  дыбысын  ш  дыбысы   бірте-бірте   ығыстырып

тастаған   көрінеді.  Ч  аффрикаты  т  мен  ш  дыбыстарынан

кұралған   қосынды   дауыссыз,   сондықтан   да   оны   аффрикат

дыбысы деп атаймыз. Ч дыбысының бұрыннан бері говорларда

қолданылып   жүргеніне   қарамастан,   кирилицаға   көшкенге

дейін   қазақ   тілінде  ч  дыбысының   таңбалауы   болған   емес.  Ч

фонемасы   сөздің   басында   кездеседі,   көбіне   Жетісу,

Манғышлақ,   Шығыс   Қазақстан   облысындағы   кейбір

28

аудандарында тұратын адамдардың ауызекі сөйлеу тілдерінде

кездеседі. Бұл өңірде шал, шана, шағаланың орнына чал, чана,

чағала деп айтады. Көбінесе сөздің басында, кейде ортасында

мұрын   жолды   сонор   дыбыстардан   соң   қолданылып,   әдеби

тілдегі ш дыбысы орнына айтылады. 

        Мысалы:

        « Чалка - шалқа, чалкар түс - шалқар түс, чалша - шалша,

чалым беру -     чалым беру, чамалдап - шамалдап, чамалдау -

шамалдау,   чамғыр   -   шамғыр,   чаңбыр   -   шаңбыр,   чамылу   -

шамылу, чанақ - шанақ, чанаш - шанаш, чанда - шанда, чанжа -

шанжа т.б. » [34, 716].

               Сарыбаев   Ш.   “   Семей   облысы   Мақаншы   ауданында

тұратын   қазақтардың   тіліндегі   кейбір   диалектілік

ерекшеліктер туралы” атты мақаласында Мақаншы ауданының

тұрғындарының   ауызекі   сөйлеуінде  ш  орнына  ч  дыбысын

қолданатынын айтады:

                “Сөз   басындағы   және  –шы,   -ші  қосымшасындағы  ш

дыбыстары  ч  болып   айтылады.   Мысалы,  чапан   (шапан),   чал

(шал),   чалғы   (шалғы)   т.б.  Жергілікті   тұрғын   халық   Мақаншы

селосының   атын   Мақаншы   деп,   сөздің   соңындағы  –шы

жұрнағын  ч-мен айтады.  Ш  дыбысының орнына  ч  дыбысының

айтылуын ұйғыр тілінің әсері деп есептеу керек ” [19, 38]. 

                 Жетісу қазақтарының тілі жөнінде алғаш рет мақала

жазған   М.   Нүсіпов   те   бұл   құбылыстың   осы   өңірге   тән   екенін

айтады.

          “Современный казахский язык” атты еңбекте былай деп

жазылған: 

               “  Звук  ч    также возможен в инлауте, после согласных

(малчы,   атчы,   әнчі,   онча   –  мұнча  вместо  малшы,   атшы,   әнші,

29

онша   -   мұнша),   а   в   интервокальной   позиции   почти   не

встречается.   В   артикуляционном   отношении  ч  сближается   с

аффрикативным  ж  : первый из них глухой аффрикат, второй

звонкий 

аффрикат ” [16, 58]. 

                 Бұл   жерден   қазақ   тіліндегі  ч  мен  ш  дыбыстарының

алмасу   құбылысы   сөздің   ортасында   кездесетінің   де   көре

аламыз.

жүктеу/скачать 365,67 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: