Диссертация с. М. Исаев Ғылыми жетекші: филол. ғ. д филол ф.ғ. к. К. Н. Уәли Алматы, 2007 жыл мазмұНЫ
жүктеу/скачать 1,15 Mb.
|
?îæ 811. 512. 122366 ?îëæàçáà ???ûíäà Ø?ð³ïæàíîâà ?àëèÿ ?àáäîëë
- Бұл бет үшін навигация:
- -п таста, -п жібер, -а қой, -а кет, -а қал, -п ал, -п бер, -п отыр, - а түс, -ған бол, -ғалы отыр, -ғалы жатыр, -п кеп жібер, -п кеп қал т.б.
| Қалып етістіктері. Тілімізде адамзаттың амал-әрекеті, табиғи күй жағдайлары тұр, жатыр, жүр, тұр етістіктері арқылы беріледі. Олар тіл ғылымында қалып етістіктері деп аталатыны белгілі. Осы төрт етістіктің формаларындағы, функцияларындағы, семантикалық реңктеріндегі нәзік айырмашылықтарды, бәріне ортақ бірыңғай ерекшеліктерді қазақ тіл білімінде Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Ы.Маманов, А.Ысқақов, С.Исаев, М.Оразов, Т.Қордабаев, Н.Оралбаева т.б. белгілі ғалымдар өз еңбектерінде көрсетіп, айтып кеткен. Сондықтан біз қарастырып отырған тақырып бұрын соңды айтылмай, зерттелмей келген тың мәселе емес, оның негізгі белгілері, ерекшеліктері анықталған. Біздің мақсатымыз қалып етістіктері Ы.Маманов зерттеулерінде қай тұрғыдан қарастырылды, осы тақырыпты сөз еткен басқа ғалымдардан қандай ой-пікірімен ерекшеленеді, сонымен қатар ғалым тұжырымдарының кейінгі еңбектерге тигізген игі әсері қандай болды, бүгінгі таңда оның маңыздылығы неде деген сұраулардың басын ашу болып отыр. Біз бұл орайда қалып етістіктері туралы айтқан Ы.Маманов пікірлерімен ғана шектелмей, осы тақырыптың қыр-сырын ашуға үлес қосқан басқа да ғалымдар еңбектеріне салыстырмалы түрде шолу жасап отырамыз.
Алғашқылардың бірі болып бұл төрт етістіктің өзіндік ерекшелігін таныған ғалым – профессор Қ.Жұбанов өз еңбегінде отыр, тұр, жатыр, жүр етістігін «көмекші төтенше» (етістік) деп атайды да, олардың есімдер сияқты жіктік жалғауын тікелей қабылдайтынын, әрі «бұйрық төтеншенің» (етістік) ІІ жағы, әрі «көмек төтеншенің» осы шағының ІІІ жағы (отыр – әрі ІІ жақ, әрі ІІІ жақ) болатынын, өзге етістіктердің көсемшелі түріне жалғанып, көмекші етістік болып, істің созылыңқы қалыпта болып жатқан осы шағын беретінін айтады. Осы шақтың өзін «дағдылы осы шақ», «дәл осы шақ» деп екіге бөліп, қалып етістіктерінің көсемшелі негізгі етістіктерге тіркесіп, дәл осы шақты (қазіргі еңбектерде нақ осы шақ аталып жүр) беретінін тауып айтқан. Қ.Жұбанов дәл осы шақты төрт түрге бөледі: 1. Жалпы осы шақ; 2. Кәдімгі осы шақ; 3. Қазіргі осы шақ; 4. Әзіргі осы шақ. Көсемшелі негізге тіркескен төрт етістік дәл осы шақтың төрт түрінде келеді делінген. Мысалы, жалпы осы шақтың жасалуы үшін көсемшенің өткен шақ түрінің соңынан «жатыр» көмекші етістігі келу қажет. Мысалы, Бейімбет кітап жазып жатыр. Сол сияқты кәдімгі осы шақ жасалу үшін көсемшенің өткен шақ түрінің соңынан «жүр» көмекшісі келу керек дейді. Мысалы, Бейімбет кітап жазып жүр. Алғашқы сөйлемде Бейімбеттің іс-әрекеті нақ осы кезде немесе көптен созылып үздік-создық болып жатуы да ықтимал, сондықтан жалпы осы шақ делінеді. Ал кәдімгі осы шақта (екінші сөйлем) істің жайының үздік-создық істеліп жатқаны білінеді. Қазіргі осы шақта істеушінің дәл осы кезде іс үстінде екендігін көрсетеді (Бейімбет кітап жазып отыр). Әзіргі осы шақ іс-әрекеттің дәл осы кезде болып жатқан және сол қалпын жоймаған істі көрсететінін айтады (Күн жауып тұр. Сағат жүріп тұр.). Сөйтіп Қ.Жұбанов қалып етістіктерінің әрқайсысының беретін лексикалық, семантикалық мағыналарына қарай оларды дәл осы шақтың төрт түріне бөліп қарастырады [20, 352]. Егер байыптап қарасақ, бұл қалып етістіктерінің көмекшілік қызметте істің өту процесінің түрлі қалпын білдіретінін байқаймыз. Мысалы, айтып жүрмін (көріп жүрмін), айтып жатырмын (көріп жатырмын), айтып отырмын (көріп отырмын), айтып тұрмын (көріп тұрмын) дегендердегі істің өту барысы әртүрлі екені ондағы көмекші етістіктердің мағынасынан танылады (айтып, көріп жүрмін – процестің үздіксіз қайталануы; айтып, көріп жатырмын – іс-әрекеттің дүркін-дүркін қайталануы; айтып, көріп отырмын – таяу арадағы болған, болып жатқан іс-әрекет; айтып, көріп тұрмын – дәл осы кезде болып жатқан іс-әрекет). Ғалым сыпат категориясына нақты тоқталмағанмен, істің жүру процесін білдірудегі осы төрт етістіктің көмекшілік қызметін аңғара білген деп есептейміз. А.Байтұрсынов қалып етістіктерін көмекші етістіктер қатарында қарап, оның болымды түрінің жіктелуі басқа етістіктерден өзгеше екендігін, яғни жіктік жалғауы оларға тікелей жалғанатынын, ал болымсыз формада келгенде қалып етістіктері басқа етістіктер сияқты жіктелетінін, яғни тікелей жіктелмейтінін байқаған [19, 244-245 б.]. Н.Т.Сауранбаев «Қазақ тіліндегі көсемшелердің семантикасы мен функциясы» еңбегінде күрделі етістіктердің жасалуына тоқталады. Толымды, толымсыз көмекші етістіктерді нақты атамағанмен, жатыр, отыр етістіктерінің көсемше формалы негізгі етістікке тіркесіп, көмекшілік қызмет атқаратынына бірнеше мысалдар келтірген [164, 23-46 б.]. С.Аманжолов «бұл төрт етістік жеке-жеке тұрып та, әрқайсысы өздігінен осы шақта білдіре алады. Негізінен шақтық мағына осы төрт етістіктің өз ішінде, бүтін тұлғасында болады» дейді. Адамның іс-әрекетінің осы төрт қалыптың бірінде іске асатындығын, басқа жағдайлардың бәрі аралық сәттер екенін тауып айтады және көсемшелі негізгі етістікке осы төрт етістік қосылып қана осы шақ болатындығын көрсетеді [165, 29-30 б.]. Аталған төрт етістіктің грамматикалық мағыналарын орыс тілімен салыстыра зерттеген ғалымдарымыздың бірі Ш.Х.Сарыбаев олардың есімдерше жіктелуін, шаққа, жаққа қатысын т.б алғаш танып, дұрыс нұсқау берген [166]. Т.Қордабаев әдеби тіліміздегі етістіктер ішінде ешқандай қосымшаның көмегінсіз-ақ өздерінің лексикалық мағыналары арқылы сөйлеу үстінде болып жатқан іс-әрекет, жай-күйлерді білдіретін осы шақтың бірден-бір көрсеткіші – отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктері деп көрсетеді. Бұл төртеуін өзара біріктіретін және оларды басқа етістіктерден ерекшелендіретін мынадай сипаттарын көрсетеді: 1) бұларда өз алдына жеке тұрып-ақ етістіктің үш шағына бірдей жіктеле аларлық қасиет бар, басқа етістіктерде бұл қасиет жоқ; 2) бұл төртеуінің түбірлері (жатыр етістігінен басқалары) екі түрлі мағынаны білдіреді: а) ІІ жақ, келер шақ; б) ІІІ жақ, осы жақ. Ал басқа етістіктерде бұл қасиет жоқ. Олардың түбірлері тек ІІ жақ, келер шақ түрінде айтылады. 3) бұл төртеуі өз түбірлеріне жақ жалғауларын тікелей жалғап (жатыр етістігінен басқалары), есімдер сияқты өзгереді. Ал басқа етістіктерде бұл қасиет жоқ. Оларға жіктік жалғаулары есімше, көсемше, рай немесе өткен шақтық аффикстер арқылы жалғанады. Т.Қордабаев аталған етістіктерді қолданылуы жағынан екіге бөліп қарайды: жатыр, тұр етістіктері (жанды-жансыз заттарға бірдей қолданылады); жүр, отыр етістіктері (жанды заттарға тән жай-күйлерді білдіру үшін қолданылады). Шақтық мағынасы жағынан жатыр етістігін жүр етістігімен үндес деп қарастырады. Өйткені екеуі де қазір, сөйлеу үстінде болып жатқан іс-әркет, жай-күйлерді, ертеден болып келе жатқан ұзақ уақытты керек ететін үнемді іс-әрекет, жай-күйлерді білдіреді дегенді айтады. Ал отыр, тұр етістіктері мұндай үзілісті ұзақ істерді білдіру үшін қолданылмайды, дәл сөйлеу үстінде, қазір болып жатқан іс-әрекет, жай-күйлерді білдіру үшін қолданылады. Осындай мағыналық ерекшеліктеріне қарай жатыр мен жүр етістіктері арқылы жасалатын осы шақты жалпы осы шақ, отыр мен тұр етістіктері арқылы жасалатын осы шақты нақ осы шақ деп атаса дұрыс болар еді деген пікір айтады. Сонымен қатар бұл етістіктердің көмекшілік қызмет атқаратынын айтып кеткен [167]. Н.Оралбаева төрт етістіктің шаққа қатысын зерттей келе, жоғарыдағы ғалымдар пікірлерін былайша түйіндей түскен: «Ертедегі түрік тілінен қазақ тілінде осы шақтың -ур жұрнағы жат етістігінде өзінің тұлғасын, дыбыстық құрамын, дербестігін, шақтық мағынасын, қызметін толық сақтаған. Отыр, тұр, жүр етістіктерінде ол түбірдің буынымен кірігіп, қысқарып қалған, бірақ шақтық мағынасын, қызметін сақтаған… Қазіргі қазақ тілінде нақ осы шақтың аналитикалық формасы -п жатыр, -п отыр, -п тұр, -п жүр аналитикалық форманттары арқылы жасалады. Бұл форманттар тілде екі түрлі қызмет атқарады: 1) қимылдың 2-фазасын көрсетеді; 2) нақ осы шақ жасайды». Аталған форманттардың қимылдың процесін, яғни екінші фазасын білдіргенде, ол мағына қимылдың өту сипаты категориясына жататынына баса назар аударады. Қимылдың өту сипаты категориясының өзін лексика-грамматикалық категория деп санайды [168, 19-24 б.]. Ғалым адамның, басқа заттардың қалпымен байланысты 4 етістік аналитикалық форманттың құрамында көмекші етістік болып қолданылатынын, ал түбір қалпында нақ осы шақ жасауын олардың өзіндік ерекшелігі деп қарайды [168, 71-73 б.]. Ал монографиялық еңбегінде етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы бойынша форманттарды морфема санына қарай топтастырғанда оларды бір морфемалы, екі морфемалы, үш морфемалы және төрт морфемалы аналитикалық форманттарға жіктейді. Етістіктің аналитикалық форманттарын құрылысына қарай топтастырғанда жалаң және күрделі аналитикалық форманттар деп бөледі. Жалаң аналитикалық форманттардың құрамы бір морфемадан үш морфемаға дейін жетеді де, бәрінде көмекші сөз біреу болады. Күрделенген аналитикалық форманттарға төрт морфемалы аналитикалық форманттар жатады. Бұлардың құрамында екі көмекші сөз бар (-п бара жатыр, -п келе жатыр) дей келе, күрделенген аналитикалық форманттың бәрі де – белгілі категорияның көрсеткіштері, атап айтқанда, олар – қимылдың өту сипаты категориясының форманттары деп түйіндейді [146, 59 б.]. Н.Оралбаева қазақ тіл білімінде өзіндік орны, ғылымға қосқан зор үлесі бар ғалым. Аналитикалық етістіктер, олардың сыр-сипатын саралап ашып, талдап көрсетуде тілшінің еңбегі ұшан-теңіз. Төрт етістіктің әрі шақтық мағына, әрі аналитикалық етістік құрамында қимылдың өту сипаты категориясының мағынасын беретінін жан-жақты ашып көрсетуі ғалымның аса үлкен еңбегі деп бағалаймыз. З.Оспанова қалып етістіктеріне арналған мақаласында ХІ ғасырдан бергі уақыттағы зерттеулерге тоқталып, бұл етістіктердің этимологиялық ерекшелігін ХІ ғасырға дейінгі кезеңдегі ескерткіштерден іздеу керек екендігін аңғартады. Сонымен қатар бұл етістіктердің ауыспалы мағынада қолданылуы (мысалы, жат етістігінің орын, тұрақ, жататын жер деген мағынада қолданылуы), көмекші етістік ретінде қолданылуы (біліп тур, отуру туруб, біліп турушта), төрт етістіктен жасалған туынды сөздер арқылы (турук – туруг – турақ; отургуш, оттурчак – стульчик) бұл етістіктердің тіліміздегі басқа етістіктер сияқты жаңа сөздің жасалуына ертеден негіз болып келе жатқанын айтады [169, 57-60]. Зерттеушінің еңбегі қалып етістіктерінің шығу, даму кезеңін, мағынасын зерттеуге қатысты болғандықтан, сипат категориясымен байланысты қаралмаған. М.Оразовтың «Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктері» атты монографиясында аталған етістіктердің морфологиялық құрылымында туған тұлғалық, мағыналық өзгерістерге және әбден орныққан формаларына тарихи, ғылыми тұрғыдан талдаулар жасалады. Етістіктердің лексика-семантикалық мағынасын көрсеткенде мынадай ерекшеліктерді көрсетеді. Мысалы, «аты аталған төрт етістік бірде қалып етістік мағынасында, бірде қозғалу не амал-әркет етістіктерінің мағынасында қолданылады. Салыстырыңыз, жатыс септікті сөздермен байланысып келіп (стола отыр, жерде жатыр, еденде тұр, үйде жүр) қалып мағынасын білдіреді. Ал барыс септікті сөздермен тіркесіп келіп «жүр» етістігі қозғалу етістігі мағынасында (ауылға жүр), «жатыр», «отыр» етістіктері амал-әркет етістігінің мағынасында (столға отыр, төсекке жат), «тұр» етістігі шығыс септікті сөздермен тіркесіп келіп амал-әрекет етістіктерімен (орныңнан тұр) мағыналас бола алады» делінеді [111, 26-27 б.]. Ал екінші ерекшелігіне қалып етістіктерінің көмекші етістік қызметінде де қалып мағынасын сақтайтындығын жатқызады (оқып отыр, оқып жүр, оқып жатыр, оқып тұр). «Жатыр» етістігінің етіс формаларын мүлде қабылдамайтынын (жатыр-ын, жатыр-ғыз, жатыр-ыс, жатыр-ыл емес) және жетекші етістік немесе көмекші етістік қызметінде қолданылғанда да осы шақ мағынасын білдіретіні сияқты ерекшеліктерді түркологиялық еңбектерге сүйене отырып айтып өткен. Ғалым қалып етістіктерінің шақтық мағыналарына байланысты мынадай пікір айтады: «Сонымен олтур, жатыр, турур, журур формалы етістіктердің құрамындағы -ыр, -ур қосымшалары олардың осы шақ мағынасында қолданылуына себеп болған элементтердің бірі. Төрт етістіктің осы шақ мағынасында қолданылуына себеп болған екінші нәрсе – олардың лексикалық мағыналары. Олардың қимылдың тұрақтылығын, созылыңқылығын, дағдылығын білдіретін мағыналық реңктерінің болуымен бірге қимылдық мағынасы да болған. Олардың бірінші мағыналары төрт етістіктің көмекші сөздер қатарына, одан қосымшалар қатарына дейін өтуіне жағдай жасаған. Екінші мағынасы болса, олардың жеке сөз ретінде сақталуына жағдай жасаған» [111, 86 б.]. Қалып етістіктерінің әртүрлі мағыналық ерекшеліктері және шақтық мағына беруіне себеп болған -ыр, -ур қосымшалары туралы дұрыс пікірлері ғалымның ұзақ та жемісті еңбегінің нәтижесі деп білеміз. А.Ысқақов жатыр, жүр, тұр, отыр етістіктерінің семантикалық және морфологиялық сипаттарына қатысты қағидаларды атап көрсетеді. Бұл төрт етістік өздерінің негізгі мағыналары мен қызметтерін атқарумен бірге, бір жағынан амал-әркеттің даму кезеңін (фазасын), өту сипатын білдіруге дәнекер болса, екінші жағынан, етістіктің нағыз осы шақ категориясын құрауға негіз болады дейді [11, 259-265]. А.Ысқақов амалдың өту сипаты категориясының синтетикалық тәсіл арқылы да, аналитикалық форманттар арқылы да жасалатындығын дәлелдейді. Ал анықтамасын былай береді: «Тіліміздің етістік формалары жүйесіндегі өзіне лайық ерекше мазмұны мен арнаулы морфемалары (көрсеткіштері) бар грамматикалық құбылыс - амалдың өту сипаты категориясы деп аталады» [11, 289 б.]. Синтетикалық тәсіл арқылы жасалатын көрсеткіштерге мына жұрнақтарды жатқызады. -ла, (-ле, -да, - де, -та, -те); -қыла (-кіле, -ғыла, -гіле); -мала (-меле, бала, -беле, -пала, -пеле); -ғышта, (-қышта, -кіште, -гіште); -ыңқыра, (-іңкіре, -ңқыра, -ңкіре); -ымсыра, (-імсіре, -мсыра, -мсіре). Амалдың өту сипаты категориясының екінші түрі – аналитикалық түрі – тілімізде әбден орнығып қалыптасқан аналитикалық форманттар арқылы жасалатындығын айтып, олардың кейбір негізгі түрлеріне мыналарды алады: -п таста, -п жібер, -а қой, -а кет, -а қал, -п ал, -п бер, -п отыр, - а түс, -ған бол, -ғалы отыр, -ғалы жатыр, -п кеп жібер, -п кеп қал т.б. жүктеу/скачать 1,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|