Е р – е л і н і ң қ о р ғ а н ы Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының Бас

Б ө ге н б а й  

А қ ш а ұ л ы   ( 1 6 8 0 -

1775) – жоңғар  басқыншылығына 

қ а р с ы  

а з а т т ы қ  

ж о р ы ғ ы н 

ұ й ы м д а с т ы р у ш ы л а р д ы ң  

б і р і , 

халқымыздың  хас  батыры,  айбынды 

қолбасшы.

Шыққан  тегі – Орта  жүздің  арғын 

тайпасының  қанжығалы  руынан. 

Батырдың  атасы  Əлдеуін – Есім 

ханның  атақты  батырларының  бірі 

болған.  Өз  əкесі  Əлдеуінұлы  Ақша  да 

заманында  дұшпанына  бет  қаратпаған 

баһадүрлердің  бірі  екен.  Үмбетей 

жыраудың: «Алатаудай  Ақшадан  асып 

тудың  Бөгенбай»  деуі  де,  Ақшаның 

қандай  батыр  болғанын  танытып 

тұрғандай.  Бөгенбай  Ақша  батырдың 

шаңырағында дүниеге келген үшінші ұл 

делінеді.  Тарихшы  Қазыбек  Нұралин: 

«Ақша баһадүрдің тұңғыш ұлы Түркістан 

қаласында  туған,  сол  себепті  Қалабай 

атанды. Екінші ұлы Билікөл деген жерде 

туып, аты Көлбай болды. Бөген өзенінің 

жағасында  күзекте  отырғанда  дүниеге 

келген  бала  Бөгенбай  атанды»  дейді. 

Баланың  кіндік  жарасы  жазылғаннан 

кейін Ақша баһадүрдің ауылында үлкен 

той  жасалады.  Осы  тойға  қазақтың  игі-

жақсыларын бастап əз Тəуке ханның өзі 

де келеді. Ақ бесікке бөленіп, жөргекке 

оралған балпанақтай ұлды қолына алып 

тұрып əз Тəуке хан: «Бұл бала қазақтың 

жауының  алдында  тас  қорғандай  бөген 

болсын, ақылы кемеңгер терең болсын»,– 

деп бата берген деседі.

Бөгенбайдың  алғашқы  ерлік  жолы 

Еділден өтіп, қазақ ауылдарына шабуыл 

жасап,  əбден  титықтатып,  мазаны 

алып    біткен  казак-орыстарға  қарсы 

шайқастан  басталады.  Жиырма  сегіз 

жасында отыз мың қолды бастап барып, 

казак-орыстарды  дүркірете  қуып, 

Еділден əрі асырып тастайды. Ұлы Отан 

соғысындағы  шайқастарға  қарасақ, 

Сталинград  түбінде  болған  шайқастар 

қандай  маңызды  болса,  дəл  осы  Еділ 

бойындағы  қалмақтармен  болған 

шайқастың да қазақ халқының келешегі 

үшін маңызы зор еді. Осы кезден бастап 

Бөгенбай  Қабанбай,  Олжабай,  Жəнібек, 

Малайсары  секілді  батырларымен  тізе 

қосып,  ел  тəуелсіздігі  жолында  ұлы 

күрескердің біріне айналды. 

1710  жылы  Қарақұмда  өткен  Үш 

жүздің  құрылтайында  жоңғарларға 

тойтарыс  беру  жоспары  талқыланды. 

Сонда  ел    ағалары  бір  тоқтамға  келе 

алмай,  бірі  жауға  қарсы  тұрамыз  десе, 

біреулері  жоңғар  хандығы  жағына 

шығайық  деп,  араларында  бітпес 

алауыздық  туындапты.  Осы  арада 

ортаға  шыққан  Бөгенбай: «Құлдықтағы 

балаларымызды  көріп  қарап  отыра 

алмаймыз,  өлсек,  қолымызға  қару  алып 

өлеміз.  Қыпшақ  даласының  батырлары 

қай  кезеңде  бастарын  төмен  түсірген? 

Жоңғардың зорлығына қалай шыдаймын. 

Маған өзгенікі керек емес, бірақ өзімдікі 

үшін  жанымды  аямаймын»  деген  соң 

тартыс  сап  тыйылыпты.Осы  жиында  ол 

қазақ  қолының  Бас  қолбасшысы  болып 

тағайындалады.

1725-1727  жылдары  Бөгенбай  батыр 

Абылай  ханмен  бірге  қазақ  əскерін 

басқарып,  қалмақтарға  ойсырата  соққы 

береді.  Нəтижесінде  жау  Түркістан  мен 

Саураннан  Жоңғар  Алатауының  арғы 

жағына қуылады. Ал Шығыс Түркістанға 

келген  қытай  əскерімен  болған  əйгілі 

Талқы  соғысында  Бөгенбай  батырдың 

жауынгерлері  қытай  əскеріне  күйрете 

соққы  беріп,  оларды  Үрімжіден  асыра 

қуады.

Бөгенбайдың  басқа  батырлардан 

ерекшелігі,  оның  батырлығынан  бір 

бөлек, орақ тілді шешендігі болған. Осы 

қасиетінің арқасында кейіннен Бөгенбай 

батыр  жасы  келгенде  елшілік  қызметті 

атқарған.  Абылай  ханның  сыртқы 

елдермен  қарым-қатынасында  əсіресе, 

Қытай,  Ресей,  Орта  Азия  елдерімен 

бейбіт  қарым-қатынастың  орнауына 

үлкен  үлес  қосады.  Шыны  керек,  жай 

адам елші бола алмайды. Дипломат болу 

үшін  тарихты  білу  керек,  болашақты 

болжай  білетін  көрегенділік  қажет. 

Сондай  дарындылық  Бөгенбай  батырға 

да дарыған. 

Бөгенбай  батырдың  есімімен 1730 

жылы көктемде Балқаш көлінің маңында 

қазақ  пен  қалмақтың  арасында  болған 

шешуші  Аңырақай  шайқасы  да  тығыз 

байланысты.  Осы  жерде  қазақ  əскері 

қалмаққа  күйрете  соққы  берді.  Майдан 

даласында қынадай қырылған қалмақтың 

басшысы  Шуно-Дабо  əскерін  алып,  Ӏле 

өзенінің бойымен шығысқа қарай қашуға 

мəжбүр  болады.  Жеңісті  баянды  ету 

жолында жауды өкшелей қуған Бөгенбай 

батыр  Шуно-Дабоны  қуып  жетіп 

өлтіреді.  

Бөгенбай  батыр  жасы  ұлғайған 

шағында ақ өліммен өмірден өтті. Бұхар 

жырау  Абылайға  батырдың  дүниеден 

озғаны жайлы: 

«Қаракерей  Қабанбай,  Қанжығалы 

Бөгенбай,

Қаз  дауысты  Қазыбек,  Шақшақұлы 

Жəнібек

Ормандай көп орта жүз, 

Содан шыққан төрт тірек. 

Тұғыр болған сол еді, 

Сіздей төре сұңқарға.

Бəйгелі жерде бақ болған 

Сіздей жүйрік тұлпарға. 

Қайғырмаңыз, ханзадам,

Келмей тұр ауызым айтарға

Батырың  өтті  Бөгенбай»,–  деп 

естіртіпті.  Батыр  Қожа  Ахмет  Иассауи 

мешітіне  жерленген.  Баһадүрдің 

ерлігі  жайлы  Қожаберген  жыраудың 

«Ер  Бөгенбай»  атты  қиссасы,  Бұқар, 

Үмбетей,  Керей  Жанкісі,  Сегіз  сері 

Шақшақұлының  дастандары  бар. 

Бөгенбай  батырдың  баласы  Тұраналы, 

немересі Бапан би, оның баласы Сəбден 

(Саққұлақ би) де өз замандарында атақты 

адамдар болғанын атап өтуге болады. 

Капитан Арман ƏУБƏКІРОВ

Первая  конституция  в  мире 

–  это  Конституция  США, 

которая была принята в 1787 году. 

Конституция США считается самой 

маленькой  и  самой  устойчивой 

Конституцией в мире. Не смотря на 

то, что Конституция была принята 

в 18-ом  веке,  за  два  с  лишним 

столетия  в  ней  произошло  всего 

27  поправок.  Американцы  так 

уважают  закон  своей  страны,  что 

даже  не  вносят  в  основной  текст 

поправки – их печатают отдельным 

приложением  в  конце  основного 

текста.  Кстати,  первая  поправка 

к  Конституции  США  гласит: 

«Конгресс  не  должен  издавать  ни 

одного  закона,  ограничивающего 

свободу слова и печати».  

Конституция Индии, в отличие 

от  Американской,  наоборот, 

считается  самой  большой  и 

сложной  конституцией  в  мире.  В 

ней 395 статей, 12 приложений  и 

500  поправок,  написанных  очень 

трудным  языком – не  каждый 

гражданин сможет прочесть. Кроме 

того,  все  нормы  и  права  человека 

разбросаны  по  всей  Конституции 

так  бессистемно,  что  найти 

нужную информацию чрезвычайно 

непросто – за  это  индийская 

Конституция считается еще и одной 

из самых трудно понимаемых. 

Ко н с т и т у ц и я  

Я п о н и и

стала  той  конституцией,  где 

провозглашается  отказ  Японии 

от  войны.  Это  произошло  после 

поражения  Японии  во  Второй 

мировой  войне.  В  конституции 

сказано, что народ Японии впредь 

отказывается от войны, как способа 

осуществления  государственного 

суверенитета. 

С а м ы м 

л ю б о п ы т н ы м  

в 

Конституции  Великобритании

является  то...  что  Конституции 

Великобритании не существует. Нет 

единого  документа,  являющегося 

основным  законом  страны:  есть 

«конституционные  законы»  и 

«просто законы». Случился какой-

нибудь  судебный  прецедент, 

пришел суд к какому-либо решению 

–  вот  и  источник  права.  Поэтому 

документов  о  правах  англичан 

много, они весьма разнохарактерны 

и  в  один  так  и  не  собраны.  В 

остальном  правовые  нормы  в 

Англии  соответствуют  западным 

образцам,  хотя  есть  и  курьезные 

случаи,  касающиеся  английских 

законов:  например,  здесь  наезд 

на  собаку  наказывается  строже, 

чем  наезд  на  человека;  к  мэру 

следует обращаться только «мистер 

мэр»,  даже  если  мэр – женщина. 

А  на  улицах  Кэмбриджа  законом 

запрещается играть в теннис.

В  Швейцарии  нет  орденов 

и  медалей – так  обеспечивается 

равенство  всех  граждан  перед 

законом. 

 mirfaktov.com 

Интересные факты о

Конституциях стран мира

Шы

Шыққ

ққан

ан  т

  тег

егі 

і  – 

–  Ор

Орта

та  ж

  жүз

үзді

дің 

ң  ар

арғы

ғын 

н 

соққы  беріп,  оларды  Үрімжіден  асыра  мешітіне  жерленген.  Баһадүрдің

Əркiм Қазақстан Республикасының Конституциясын жəне заңдарын сақтауға, 

басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен қадiр-қасиетiн 

құрметтеуге мiндеттi.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 34-

бабы

Даламның кеңдігі

Бабамның ерлігі,

Қорқыттың күйінде

Қозғалып шер, мұңы.

Шəмшінің əнінде

Шырқалған елдігі,

Қазақтың бұл күнде 

Жарасқан бірлігі.

Қазақтың ұлдары

Отанын қорғаған, 

Өр мінез рухымен

Қайсарлық танытқан.

Елім деп оққа ұшқан

Ерлерім қаншама,

Ерлігі олардың

Əйгілі баршаға.

Ел қорғау ежелден

Ерлердің міндеті,

Бабалар қанымен

Аналар жасымен

Құрылған елімнің

Бұзылмай келбеті.

Желбіреп көк туым

Самғашы қыраным,

Мəңгілік елімнің

Шырқалсын ұраны! 

Қатардағы жауынгер 

Ардақ ҚАЛИБЕК, 

6505 əскери бөлімі

Жасай бер, 

өр елім!